هەر كەسێك كە رێنماییكردنی خەڵكی لەئەستۆگرتبێت لەهەربوارێكی ژیاندا، خودی كارەكەی كارێكی ئەخلاقیی و مرۆییە، ئیدی ئەوە سیاسەت وبەرژەوەندیی سیاسییە كەدواتر دێتە نێو بوارەكەوە، ئەخلاق ورەهەندە مرۆییەكانی ناشیرین دەكات.
بۆیە شێخ سەعیدی نەورسیی دەیوت (خودایە پەنا بەتۆ دەگرم لەشەیتان وسیاسەت) چونكە دەیزانیی ئەوە سیاسەتە كە ململانێی نارەوا بەرهەم دەهێنێت لەنێوان پەیرەوكارانی ئایینە جیاوازەكان و تەنانەت لەنێوان پەیرەوكارانی هەمان ئاینداو، بگرە لەنێوان هەمان رێچكەو ئایينزای نێو یەك ئاینیشدا !!
لێرەوەیە دەبێت بپرسین : ئایا ئەوە كێشە هزرییەكانمانن كە كێشەی سیاسییمان بۆ دروست دەكەن؟ یان ئەوە كێشە سیاسییەكانمانە كە خۆی لەبەرگی كێشەی هزریی وئیمان و باوەردا حەشار دەدات و، ئەخلاق ورێكاری ئەخلاقیی خۆیشی دەخاتە ژێر پرسیارەوە؟
بۆیە كۆنفۆشیۆش راستی وتووە كاتێك دەڵێت: كە بارودۆخی وڵاتێك بە تەواوی تێكچوو، چارەسەر ئەوەیە كە وشەكان بە مانای ڕاستەقینەی خۆیان بەكاربهێنرێن..

• كەواتە ئەخلاق چیيەو، سیاسەت چیيە؟
لێرەدا زۆر پێناسە هەن كە بەكار هێنان و پەسەندكردنی هەریەكەیان، قسەكانمان بە ئاراستەیەكی دیاریكراودا دەبەن، پێناسەكردنی چەمكەكان، پەسەندكردنیان لەلایەن زۆرینەی خەڵكەوە هەرواكارێكی ئاسان نیيە،بۆیە باشتر وایە چەمكەكان لە فراوانترین بازنەدا ڕاڤەبكەین بۆ ئەوەی لە خاڵێكی ئاواوە دەستپێبكەین كە زۆربەمان كۆك بین لەسەری.
ئەخلاق لە ڕوانگەی ئایینەوە بۆ فەلسەفەو دواتر بۆ زانستە كۆمەڵایەتیەكان، زۆر خاڵی لە یەكچوون و جیاواز لە خۆ دەگرێت، بەهەمان شێوەش سیاسەت.
ئەوروپا بۆ دەربازبوون لە كێشەی پێناسەكردن، هات هەریەك لە چەمكەكانی ئەخلاق و سیاسەتی لە جیهانی بیروبیردۆزو تیۆرەوە گوێزایەوە نێو جیهانی كردارو پراكتیكەوە، ئەویش لە ڕێگەی شیكردنەوەو خوردكردنەوەی هەریەك لە چەمكەكان بۆ كۆمەڵێك ڕێسای هەستپێكراوو، ناوی لێنان (ڕێساكانی ڕەفتار)، ئینجا داوای پەیڕەوكردنی ئەو ڕێسایانەی لە دەستووردا جێگیر كردو، بە دەنگدانی خەڵكیش لەسەر دەستوور، ئەو ڕێسایانە بوونە كۆمەڵێك بەهای پەسەندكراو بە جۆرێك كە خەڵكی دەزانن ئەخلاق و سیاسەت و چەمكەكانی تریش لە چ ڕێساو ڕێنماییەكدا بەرجەستە دەكرێن.
بەڵام لای ئێمە چەمكەكان هێشتا لە جیهانی تیۆرو بیردۆزدا دەخوولێنەوەو، هەمووشمان لەسەر پێناسێك یان ڕێسایەكی ڕەفتار كۆك نین، بۆیە ئەوەی لای من ئەخلاقە لای ئەوی دی دابونەریتە، ئەوەی لای من سیاسەتە، لای ئەوەی دی وەعزو ئامۆژگارییە، ئەوەش كەلای ئەو ئەخلاقە لای یەكێكی دی فێڵ و درۆیە !!
سیاسیەكان و ڕۆشنبیرانیش وەكو دواجار بەپێی ئەو قوتابخانەو بیرمەندەی شوێنی كەوتوون، لە ئەخلاق و سیاسەت گەیشتوون.
ئەگەر لە (میكیاڤیلی)یەوە دەست پێبكەن، ئەوە بێگومان سیاسەت بریتی دەبێت لەوەی كە پێویستە وا لە مرۆڤەكان بڕوانن كە مرۆڤ هەمیشە خراپ و دڕندەن و، پێویستە هێزت هەبێت بۆ مامەڵەكردن لەگەڵیانداو، هونەری بەڕێوەبردنی وڵاتیش وات لێدەخوازێت كە هونەری جەنگ بزانيت و، واش لە مرۆڤ بڕوانین كە مرۆڤە نەك فریشتە.
خۆ ئەگەر لە (كانت)ەوە دەست پێبكەن، ئەوا لە بیری ئەوەدا دەبن كە ئەخلاق و سیاسەت پێكەوە ئاشتبكەنەوەو بەدوای چەمكەكانی هەق و عەدالەتدا بگەڕێن و، مامەڵەش لەگەڵ ناخی خێرخوازی مرۆڤدابكەن و، بڕوا بە چوار بنەماكەی بۆ چوونەكانی (كانت)بكەن، كە ئەویش ئاشتی بەردەوامی نێوان گەلان و، پیادەكردنی دیموكراسیی و، ئاشتی نێوان دەوڵەتانی دیموكراسیی و، دژایەتیكردنی تاكڕەوی بؤ دەسەڵاتی تاكڕەوانە.
هەرچی مەسەلەی ئاوێتەكردنی ئەخلاق و سیاسەتە، ڕووبەڕووی گەورەترین گرفت دەبێتەوە، چونكە ئێمە دەمانەوێت بە ئاوێتەكردنیان هەردووكیان ئاشت بكەینەوە، بەڵام گرفتەكە ئەوەیە لە كوێدا ئاوێتەیان بكەین؟
چونكە جۆرێكی ئاوێتەكردن ئەوەیە كە ئەخلاق بەرینە نێو بازنەی سیاسەتەوە، بەم جۆرەش ئەخلاق وەكو ئەخلاق بوونێكی نامێنێ، یان سیاسەت بەرینە نێو ئەخلاقەوە، بەمەش سیاسەت وەكو سیاسەت بوونێكی سەربەخۆی نامێنێ؟!
كەواتە چارەسەری گونجاو ئەوەیە كە هەریەك لە ئەخلاق و سیاسەت (بوون)و (بازنە)ی سەربەخۆی خۆیان هەبێت بەڵام ئاوێتەكردنەكە لە نێو ناوەندێكی سێیەمدا بێتە ئەنجامدان كە نێوەندێكی سەربەخۆ بێت، ئەو ناوەندەش دامودەزگاكانی دەوڵەتە كە بێلایەن و مۆڵكی هەموو خەڵكەو، پێویستە بەشێك لە هەموو چەمكە جیاجیاكان لەخۆی بگرێت.
ئەخلاق و سیاسەت دوو هەبووی جیان و ئامادەنین هیچیان ببنە هۆكار لە خزمەتی ئەویتردا، چونكە ئەخلاق پێی وایە كە ئامانجی خۆی هێنانەدی سیستمێكی گشتییە كە ئەخلاق تیایدا بنەمای سەرەكی بێت و، سیاسەت بەشێك بێت لەو
، سیاسەتیش پێی وایە كە ئەركی خۆیەتی هەوڵبدات بۆ هێنانەدی سیستمێكی گشتی كە بنەما سەرەكیەكەی سیاسەتەو، ئەخلاق بەشێك بێت لێی !
لێرەوە ماددەی یەكەم لە هەر سیاسەتێكدا بریتیە لە ئازادیی گرێدراو بە ئازادیی ئەوانی ترەوە، لە كاتێكدا مادەەی یەكەم لە ئەخلاقدا بریتیە لە دادپەروەریی گرێدراو بە دادپەروەریی ئەوانی ترەوە. سیاسەت پێی وایە كە مرۆڤەكان پێویستیان بەو هۆكارانە هەیە بۆ بەڕێوەبردنی كاروباریان بەرەو قازانج و بەرژەوەندیی، لە كاتێكدا ئەخلاق لای وایە كە مرۆڤایەتی ئاتاجی ئەو هۆكارانەن كە لە كۆی ئەو بەهاو ڕێنماییە باڵایانە نزیكیان بكاتەوە كە دواتر ئاراستە بە ڕەفتاریان دەدات.
هەر لێرەوە زەحمەتە بتوانین كەسێك ببینین كە هەردوو چەمكی ئەخلاق و سیاسەت وەكو یەكو لەیەككاتدا لەبەرچاو بگرێت ئەگەر كەسی وا هەبێت یان پێغەمبەرانن یان ئەوانەن كە لە ڕاستیدا كاریگەریی ئەخلاقیان لەسەر زیاترەو، بەڕێكەوت كەوتوونەتە نێو بازنەی سیاسەتەوە.
ڕاگرتنی هاوسەنگیی لە نێوان ئەخلاق و سیاسەتدا بە جۆرێك زەحمەتە لە نەبوونی كەشوهەوای دیموكراسیی و شەفافیەت و ئازادی ڕادەربڕین و ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵاتدا، كە دواجار یەكێكیان ئەوی تریان بە ڕەنگی خۆی بۆیە دەكات.
بۆیە ئێستاش كە دەڵێین سیاسەت، هیتلەرو مۆسۆلینی و هاوشێوەكانیان بە بیردا دێن، كە دەڵێین ئەخلاق، گاندی و ماندێللاو هاوشێوەكانی بە بیردا دێن.
هەر لەبەر ئەمەشە وشەی سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتی ئێمەدا ماناكانی لە زۆر مانای خراپ و ئاست نزمدا وەرگیراوە.
لە فەرهەنگەكانی زمانی عەرەبیدا وشەی سیاسەت دەبەنەوە سەر ڕەگە زمانەوانیەكەی و، دەڵێن لە ڕامهێنان و ڕامكردنی ئەسپ و بەرزە وڵاخەوە هاتووەو، لەوێشەوە سیاسەت مانای ئەوە وەردەگرێت كە دەسەڵات وەك سوارچاكێك گەلەكەی ڕام بكات كە بریتین لە كۆمەڵێك ئەسپ و وڵاخی چەمووش و لاسار !!
لە ژیانی كوردەواریشداتا ئەم ساتەی كە قسەی تێدا دەكەین گەر گوێت لە شەڕە جوێنی نێوان ژنانی گەڕەكە میللیەكان بێت، ئەوە گوێبیستی ئەوە بوویت كە یەكێكیان بەوی دی دەڵێت: ئەگەر بیدەنگ نەبیت، دێم سیاسەتت دەكەم !!
دەستەواژەی سیاسەتت دەكەم، سیاسەتی كرد، واتە هەرچی خراپە پێی كرد، یان هەرچی نەشیا پێی كرد !!
ئیدی لێرەوە دەزانیت سیاسەت لە ڕۆژهەڵاتدا لە چ ئاستێكی نزمدایەو، ئەوەش دەزانیت كە خەڵكی بۆچی سیاسەت بە شتێكی قێزەون تەماشا دەكەن و، ئەخلاق و ئەهلی ئەخلاقیش پێیان وایە كە هیچ ئەخلاقێك لە توانایدا نیيەو نابێت سیاسەتێكی لەم جۆرە چاك بكاو جوان بكات.
ئەوەی پێی دەڵێین ئاشتكردنەوەی ئەخلاق و سیاسەت، كۆمەڵێك مەرجی پێشوەختەی دەوێت لەوانە :
یەكەم / فەراهەم كردنی كەشوهەوای میانڕەویی و، خۆدوورگرتنی سیاسەت لە توندڕەویی و، تاكڕەوەیی و، گەندەڵیی و، ناعەدالەتی. تاد
دووەم / پابەندبوون بە یاساو، یەكسانبوونی كەسەكان لە بەرامبەر یاسادا.
سێیەم / بەدامەزراوەییكردنی دەوڵەت و دووركەوتنەوە لە حوكمی میزاج و سیاسەتی ڕۆژ.
چوارەم / پەڕینەوە لە قۆناغی توندڕەوانەی شۆڕشەوە بەرەو شەرعیەتی هەڵبژاردنی ڕاستەقینەو بێگەرد.
ئەخلاق و سیاسەت لە خاڵێكدا یەكدەگرنەوە كە ئامانجی هەریەكەیان ئەوەیە كە ڕوئیایەكی پێشوەخت بدەنە مرۆڤەكان، هەتا مانایەك و ئامانجێك ببەخشێتە ژیانیان، بەڵام دواتر لە چۆنیەتی ئەم ماناو ئامانج بەخشینە جودا دەبنەوە، چونكە ئەخلاق لە سیاسەتدا بەمانای ئەوە نایەت كە ڕاستگۆبیت، دڵسۆزبیت، بەڵكو ئەخلاق لە سیاسەتدا كاری ئەوەیە كە ئەو پیوەندییە ئاڵۆزە ڕێك بخات لە نێوان گەیشتن بە ئامانج و، ئەو هۆكارانەی كە دەتگەیەنێت بە ئامانج.
• كەواتە پرسیارەكە بەم جۆرەیە :
سیاسەتمەدارە خاوەن ئامانجە سیاسیەكان پشت بەچ پێوەرێكی ئەخلاقی دەبەستن، لە هەڵبژاردنی جۆری خەبات و تێكۆشاندا ؟!
یان بەدیوێكی دیكەدا: سیاسەتمەدارە خاوەن ئامانجە سیاسیيەكان پشت بە كامیان دەبەستن؟ بەناوەڕۆك و مەبەستی ئامانجەكانیان، یان بە مۆرك و شێوازی هۆكارەكانیان ؟
چونكە ئەوەی (میكیاڤیلی) لە (كانت) جودا دەكاتەوە لە یەكێك لە خاڵەكاندا، مەسەلەی هۆكارە، لەبەر ئەوەی هەركاتێك ئامانج پاساوی بۆ هۆكار هێنایەوە، لە پێناوی گەیشتن بە ئامانج، هەموو هۆكارێك بە ڕەوابزانرێت، ئیدی ئەوسا لە (میكیاڤیلی) نزیك دەبینەوە، هەركاتێكیش لە ئامانجمان ڕوانی بەو شێوەیەی كە هۆكارەكانی خەبات خاوەن بەهایەكی ئەخلاقی بن و، بە هۆكاری پیس و قێزەون بۆ ئامانجی پاك و ڕوون هەوڵ نەدەین، ئەوسا لە (كانت)و ئەوانی وەك ئەو نزیك دەبینەوە.
هەر لێرەوە جێگەی خۆیەتی ئاماژە بە ڕۆڵی ڕۆشنبیران بدەین لەم مەسەلە ئاڵۆزەی ئەخلاق و سیاسەتدا، چونكە لە ڕاستیدا پێویستیی زۆرمان بەوە هەیە كە بزانین كێ ڕۆشنبیرەو كێش دەسەڵاتە، لەبەر ئەوەی لای ئێمە تێكەڵییەكی یەكجار زۆر هەیە لە نێوان ناوەكاندا، هەروەها دەبێت ئەوەش ڕوون بكرێتەوە كە ئایا ناو چۆن لەكەس و دەزگاكان دەنرێت ؟ ئایا ڕۆشنبیر كەسێكە خۆی سیفەتی ڕۆشنبیر بە خۆی دەدات یان خەڵكی دی ؟ پێوەر چیيە بۆ پێدانی ئەم نازناوە بەكەسێك و، سەندنەوەی لە كەسێكی دی ؟ ئێمە وەك بۆ پێدانی نازناوی كار پێوەری خوێندن و كۆلێژو پەیمانگا دەگرینەبەر بۆ پێدانی نازناوی پزیشك و ئەندازیارو مامۆستاو مافناس و تاد، پێویستیمان بەوەش هەیە ڕۆشنبیریی خوردبكەینەوە بۆ پیشە جیاجیاكانی وەك ڕۆژنامەنووسان، نووسەران، مامۆستایان، هونەرمەندان. هتد، بۆ هەریەك لەمانەش پێوەری خوێندن و دەرچوون لە تاقیكردنەوەكانی قۆناغەكانی خوێندن و، دواتریش بوونی بەرهەمەكانیان شایەدی جۆرێك لە ڕۆشنبیرییان بۆ دەدات.

هەر لێرەوە ڕۆشنبیریی لە پێگەوە دەگۆڕێت بۆ پیشەو، لە مەزەندەو میزاجەوە دەگۆڕێت بۆ خوێندن و مەنهەج تەواو كردن و بەرهەمی ڕۆشنبیریی.
سەبارەت بەوەی كە ئایا ئەخلاق پردێكە لە نێوان ئازادیی و یاسادا ؟ ئەوە دووبارە دەبێت پێوەندیی نێوان ئەم دووانەی دوایی بە ڕێساكانی ڕەفتار دیاربكرێت لە نێو دەستووردا، ئەوساش تاكی ئێمە وەكو هاووڵاتی كە دەنگ بەو دەستوورە دەدات، دەزانێت مەبەست لە ئەخلاقی پەسەندكراو چیيە لەلایەن كۆمەڵگەوە، هەر ئەوساش پیادەكردنی ئەخلاق كەبە ڕێساكانی ڕەفتار بەرجەستە دەبن لە دەستوورداو لە یاسای حزبەكان و، لە یاسای هەڵبژاردنی گشتیدا، بەهەند هەڵدەگيرێت و، ئەوساش سیاسییەكان ناتوانن گەندەڵ بن و، پۆست و پایەو پلەی گشتیی بۆ بەرژەوەندیی خۆیان بەكاربێنن، چونكە هاووڵاتی تێگەیشتوو لە مافە دەستوورییەكانی خۆی، بەرگری لە مافەكانی خۆی دەكات و داوایان دەكات.