سەرنجێكی رەخنەیی لە زاراوەی دەوڵەتی ئیسلامیی

سەرنجێكی رەخنەیی لە زاراوەی دەوڵەتی ئیسلامیی
زیادەڕەویی لە بەكارهێنانی زاراوەی (ئیسلامیی)دا، دیاردەیەكی زەقە لەزۆربەی كۆمەڵگە موسڵمان نشینەكاندا، بەتایبەت لەماوەی سێ دەیەی ساڵانی رابردوودا كە ئەمەش بێگومان دەرهاوێشتەی زۆر فاكتەری جۆراوجۆرە لەوانەش:
یەكەم/ هۆكاری مێژوویی: وەكو كاردانەوەیەك بۆ رووداوی رووخانی خەلافەتی عوسمانیی، ئیدی وەكو گێڕانەوەی هاوسەنگییەك لە زۆر بواردا وشە و زاراوەی ئیسلامیی هاتە ئارا.
دووەم/ هۆكاری سیاسی: چونكە گەلانی موسڵمان زۆر پابەندن بە رێنمایی و سروتە ئیسلامییەكانەوە، بۆیە ژمارەیەكی زۆری رێكخراو لەژێر ناوی ئیسلامیدا هاتنەبوون بۆ وەرگرتنی متمانەی سیاسیی هاووڵاتیان.
سێیەم/ هۆكاری دەروونی: وەك هەستكردنێك بە خۆ بەكەم زانین لە بەرامبەر پێشكەوتنەكانی رۆژئاوادا، زۆرێك هاتن و هەموو ئەو پێشكەوتنانەیان دەدایە پاڵ ئیسلام كەگوایە ئیسلام پێش چەندین سەدە باسی ئەو پێشكەوتنانەی كردووە.
چوارەم/ هۆكاری ئابووری: كە خەڵكێكی خاوەن سەرمایە دەیانزانی خەڵك پارەی خۆی ئاسانتر دەخاتەگەڕ و كار، ئەگەر بازاڕ مۆركێكی ئیسلامیی بەخۆوە بگرێت یان ناوی ئیسلامیی لە شتومەك و بەرهەم و كۆگا و كارگە و دامەزراوەكانی بنێت، بۆیە لەوساوە شاهێدی سەرهەڵدان و دەركەوتنی كۆگای جل و بەرگی ئیسلامی و پەرتوكخانەی ئیسلامیی و بانكی ئیسلامیی و نەخشەی ئیسلامی و پزیشكیی ئیسلامی و. تاد بووین!!
رەنگە نیەت و پاڵنەر لەم ناولێنانە پاك و ئیجابی بن، بەڵام لە ئەنجامدا هەموو كەموكورتیەكی ئەو كار و بەرهەم و چالاكییانەش كە لەژێر زاراوەی ئیسلامیدا كراون، هەمووی گوناهی گەورەن و لە گەردنی خاوەنی ئەو پڕۆژانە دایە، چونكە ئیسلام ناوێكی گشتییە، نابێت تایبەت بكرێت، ئیسلام هی هەمووانە و نابێت تەنیا بۆ بەشێك بێت، ناوی ئایینێكە و نابێت ناوبێت بۆ شتی تر.
ئیسلام ئایینە، كۆمەڵێك رێنمایی گشتی و بنەمای فراوانی ئەوتۆن كە دەكرێت لە ناوەڕۆكی كار و كردەوە و پڕۆژە و چالاكییەكاندا رەنگ بداتەوە و بەرجەستە بكرێت، نەك هەركەس لەلای خۆیەوە ناوی ئیسلام لەحزب و رێكخراو و كارگە و كۆگا و خواردەمەنی بنێت.
سەردەمی ئەمڕۆ، سەردەمی كار و بەرهەم و ئەنجامی بینراوە، نەك سەردەمی دروشم و ناو و شتی بیستراو.
لە سەردەمانی پێشوودا (گوێ) كاری زیاتری دەكرد لە سایەی دابڕان و دووریدا، بەڵام لەم سەردەمە (چاو) كاریگەری زیاتر بووە لە سایەی كرانەوە و نزیكیی و بەیەكگەیشتندا.
ئیسلام لەم سەردەمەدا دەبێت لەسەر دەستی شوێنكەوتووانیدا پرۆسەیەكی بینراو و پڕۆژەیەكی دیاربێت و كار بە ناوەرۆك و لە ناوەرۆك بكات، دوور لە ناو و دروشمی بێ گیان و سادە و رووكەش، كە نەك توانای گۆڕینی نییە، بەڵكو توانای بەرگەگرتنی سەردەمیشی نییە.
لەلایەكی دیكەشەوە زۆرێك لەبزاڤە ئیسلامییە سیاسییەكان لەهەمان گۆشەنیگای سەرەوە، لە بەرامبەر ئەو رۆڵەی كە زۆرێك لە بیرمەندانی ئەوروپا دەیاندایە دەوڵەت، لە دوای دروستبوونی دەوڵەتی نەتەوەیی و نیشمانیی لە جیهانی ئیسلامیدا، وەك كاردانەوەیەك لە بەرامبەر رەوتی نەتەوەییدا، زۆربەی هەرەزۆری ئیسلامییەكان بەگشتی و (ئیخوان) بەتایبەتی، دەیان ساڵی تەمەنی خەباتی خەڵكی خۆیان بۆ بنیادنانی دەوڵەتی ئیسلامیی بە خەرجدا، لەژێر دروشمی: (تاكی موسڵمان ـ خێزانی موسڵمان ـ كۆمەڵگەی موسڵمان ـ دەوڵەتی موسڵمان) كە تا ئێستا زیاتر لە هەشتا ساڵ دەكات، بەڵام ئەوان توانیان لە زۆر وڵاتدا سێكوچكەی تاك و خێزان و كۆمەڵگە بنیاد بنێن، بەڵام بە بۆچوونی ئەوان هێشتا دەوڵەتی ئیسلامیی دروست نەبووە.
لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا هەشتا ساڵ زۆر نییە بۆ دروستكردنی دەوڵەتێك كە ئەوەندە سیفات و رەهەندی هەبێت پێی بوترێت ئیسلامیی؟!
لام وایە دەوڵەتی ئیسلامیی بۆیە دروست نەبووە تا ئێستا، چونكە هەیە و پێویست بە دروستكردنی ناكات، بەڵكو پێویستی بە چاكسازی هەیە!
چەمكی دەوڵەت بە مانای ئەو قەوارە سیاسی و جوگرافیەی كە هەرسێ رەهەندی خاك و گەل و سەروەریی لەخۆ گرتبێت، ئێستا زیاد لە پەنجا دەوڵەت هەیە كە ئەم سیفاتانەی خوارەوەیان تێدایە، چونكە:
- لە دەستووری زۆربەی ئەو دەوڵەتانەدا، ئیسلام سەرچاوەی سەرەكی، یان یەكێكە لە سەرچاوەكانی یاسادانان.
- ئەو دەوڵەتانە لەچوارچێوەی رێكخراوی كۆنگرەی ئیسلامیدا كۆبوونەتەوە، دامەزراوەیەكە دانپیانراوە لە جیهاندا.
- ئەو دەوڵەتانە وەك دەوڵەتەكانی مێژووی ئیسلامیی ئەگەر هەندێك گرفت لە فەرمانڕەوا و سیستمی حوكمیدا هەبێت، ئەوا زۆرینەی زۆری گەلانی زۆر پابەندن بە ئیسلامەوە.
- خەڵكی ئەو دەوڵەتانە وەكو موسڵمانانی جاران، بەڵام بە میكانیزمی سەردەم لە هەوڵی چاكتركردنی سیستەمەكانی ژیانی خۆیانن.
بۆیە لێرەوە لام وایە بزاڤە ئیسلامییەكان گشت هەوڵەكانیان تەرخان بكەن بۆ چاكسازی لەنێو دەوڵەتەكانیاندا نەك هەوڵدان بۆ دروستكردنی دەوڵەتێك كە دروست بووە پێش دەیان ساڵ.
لە ئیسلامدا بنەمای گشتی وەك ئازادیی و دادپەروەریی و شوار و كەرامەتی مرۆڤ و مافەكانی هەیە، كە لە هەر سەردەمێكدا لە جۆرێك دامەزراوەی نوێدا بەرجەستە دەبن.
بۆیە بە درێژایی مێژوو، گەلانی موسڵمان دەوڵەت و هەرێم و ویلایەتی خۆیان هەبووە و ئێستاش هەیە و ماون، كەواتە دەبێت ئەركی چاكسازان نوێكردنەوەی فۆرم و ناوەرۆكی ئەم قەوارانە بێت، بە ئاراستەی دادپەروەریی و زامنكردنی مافەكانی گەلانی نێو ئەم قەوارانە.
لەلایەكی دیكەشەوە گرنگە ئاماژە بۆ راستییەكی دی بكەین ئەویش ئەوەیە كە بۆ تێگەیشتن لە هەر چەمك و زاراوەیەك، گەڕانەوە بۆ هەرسێ رەهەندی (زمان و زەمان و زەمینە)، زۆر پێویستە. چونكە چەمكی دەوڵەت كاتێك لە كولتووری رۆژئاوادا بە مانای قەوارەی سیاسی جوگرافیی - كە هەرسێ توخمی خاك و گەل و سەروەریی -لەخۆ گرتووە، بەڵام لە كولتووری گەلانی موسڵماندا چەمكی دەوڵەت گۆڕاوبووە و بەمانای ماوەی حوكمكردن و ساڵەكانی فەرمانڕەوایی كەسێك هاتووە وەك وتوویانە (دولة بنی أمیە) یان (دولة بنی العباس) یان (دولە بنی عثمان) یان وردتر بەماوەی حوكمكردن هەر خەلیفەیەك وتراوە دەوڵەت، وەك (ئەبو دولامە) لە شیعرێكدا وتویەتی: (أفي دولة المنصور حاولت..).
بۆیە ئێستاش لە وڵاتانی عەرەبیدا بە ماوەی حوكمكردنی كەسێك یان ماوەی كابینەی هەر سەرۆك وەزیرێك دەڵێن: (دولة رئیس الوزراء).
هەربۆیە لە مێژوودا بە ماوەی حوكمكردنی ئەیوبییەكان و سەلجوقییەكان و سەفەوییەكان و.. تاد وتراوە (الدولة الایوبیە) و (الدولة السلجوقیە) و (الدولە الصفویە).
جیاوازییەكی تر ئەوەیە كە رێڕەوی كاری سیاسی لە رۆژئاوا بە هەرسێ رەهەندی (تاك ـ ئازادیی ـ دەوڵەت)دا رۆیشتووە، بەڵام لای گەلانی موسڵمان بە هەرسێ رەهەندی (كۆمەڵگە، دادپەروەری، سەركردایەتی)دا رۆیشتووە.
چەمكی دەوڵەت (State) جێگریی و مانەوەی تێدایە، هەرچی چەمكی (دولە)، بە مانای حكومەت و ئاڵوگۆڕ و دەستاودەستكردن هاتووە لای گەلانی موسڵمان.
بۆیە بەراوردكردنی هەردوو چەمكەكە لەژێر یەك ناودا كە دەوڵەت بووە لێرەو لەوێ، بەراوردكردنێكی راست دەرناچێت.
هەر لەبەر ئەم هۆیەش بووە كە موسڵمانان بە ماوەی حوكمكردن و فەرمانڕەوایی هەر كەس و هۆز و نەتەوەیەك وتوویانە دەوڵەتی ئەو كەس و هۆز و نەتەوەیە، چونكە دەوڵەت مانای ماوەی فەرمانڕەوایی بوو كە رۆژێك كۆتایی دێت بە كۆتایی ئەو كەس و هۆز و نەتەوەیە.
بۆیە نەیانوتووە دەوڵەتی ئیسلامی، چونكە بە كۆتایی هاتنی ماوەی فەرمانڕەواییەكە، ئیسلامیش كۆتایی پێ دێت، كە ئەمەش هەڵەیەكی گەورەیە، چونكە حوكمی كەس و هۆزێك كۆتایی دێت، بەڵام ئیسلام هەر دەمێنێ و كۆتایی نایەت.
كەواتە بە هەر نیەتێك بێت هەڵەیە كە زۆركەس بە دەوڵەت دەڵێن دەوڵەتی ئیسلامی، چونكە لە مێژووی گەلانی موسڵماندا زانراوە كە دەوڵەت ماوەی حوكمكردنە و كاتیە و تەواودەبێت، بەڵام ئیسلام سابیتە و هەمیشەییە و دەمێنێت، بۆیە زاراوەی دەوڵەتی ئیسلامیی لەم سەردەمەدا، زاراوەیەكی داتاشراوە، بە كولتووری ئیسلامیش نامۆیە، كۆكردنەوەی كاتیەك و هەمیشەییەكە لە روانگەی فەرهەنگی گەلانی موسڵمانەوە.
هەرچی جێگە و پێگەی ئیسلامیشە لە دەوڵەتی ئەم سەردەمە و دەوڵەت بە مانای ئێستای، ئەوە پێویستە قسەی دی لەسەر بكەین بەتایبەت كەخۆم ئەزموونێكی (30)سی ساڵیی(1979-2009)م هەیە لەكاری سیاسیی و حزبیی ئیسلامیدا،چونكە چەمكی ئیسلامی دەوڵەت راستتر گوزارشت لەخۆی دەكات لەفەرهەنگی ئیسلامدا هەتا چەمكی دەوڵەتی ئیسلامیی، چونكە لەدواجاردا بەئاشكرا جیاوازیی لەنێوان هەردوو دەستەواژەكەدا دەبینیت كە یەكەمیان: ئیسلامی دەوڵەتەو دووەمیان: دەوڵەتی ئیسلامییە:
1ـ ئیسلامی دەوڵەت پێگەی ئیسلامی لەلا گرنگە لەدەوڵەتدا، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی دەوڵەتی لەلا گەورەیە، لەپێگەی دەوڵەت دەڕوانێت لەئیسلامدا.
2ـ ئیسلامی دەوڵەت ئامانجی ئایینی و كۆمەڵایەتیە، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی ئامانجی سیاسییە.
3ـ ئیسلامی دەوڵەت رەچاوی شوێن و كات و خەڵك دەكات، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی گشتگیرەو رەچاوی ئەو سێ رەهەندە كەمتر لەبەرچاو دەگرێت.
4ـ ئیسلامی دەوڵەت بڕوای بەرێژەیی هەیە لەپیادەكردندا، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی رەهایە.
5ـ ئیسلامی دەوڵەت راستییەكان لای ئیسلام دەهێڵێتەوە و دەوڵەت دەخاتە ژێر پرسیاری جێبەجێنەكردنەوە، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامی راستییەكان لای دەوڵەت دەهێڵێتەوە و ئیسلام دەخاتە ژێر پرسیاری بەئەنجام نەگەیشتن.
6ـ ئیسلامی دەوڵەت بەدرێژایی مێژوو پەیڕەو كراوە، دەوڵەتی ئیسلامیی تازەیەو كاردانەوەی دوای رووخانی خەلافەتەو سیاسییە.
7ـ ئیسلامی دەوڵەت رێگە بەخۆی نادات نوێنەری دوا فۆرم و تاكە نوێنەری ئیسلام بێت، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی بانگەشەی دوا فۆرم و تاكە نوێنەری ئیسلام دەكات.
8ـ ئیسلامی دەوڵەت هەڵەكان دەخاتە ئەستۆی دەوڵەت، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی هەڵەكان دەخاتە ئەستۆی ئیسلامەوە.
9ـ ئیسلامی دەوڵەت بە بەها باڵاكان رێنمایی مرۆڤ دەكات و بەرزی دەكاتەوە بۆ لای بەهاكان، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی بە بەها باڵاكانەوە دادەبەزێت و مانایەكی جوانیش بۆ بەها باڵاكان ناهێڵێتەوە كاتێك دایان دەبەزێنێت بۆ لای مرۆڤەكان.
10ـ ئیسلامی دەوڵەت، دەوڵەتی لەلا هۆكارەو دژایەتی ناكات، بەڵام دەوڵەتی ئیسلامیی، دەوڵەتی لەلا ئامانجەو شەڕی بۆ دەكات.
Top