بۆچوونا جڤاکەکی یان کۆمەکا خودان پێگەھان دناڤدا دەربارەی بابەتەک ژ بابەتان دھێتە ھژمارتن رایا گشتی، و پروسا وەرگرتنا ڤێ بۆچوونێ و دەستنیشانکرنا نیشانێن وێ ژ ئەرکێن ھەرە ھەستیارە دناڤ ژیانا خەلکیدا، ژبەرکو ئەو چەندە یا ھەڤگرێدایە دگەل کاروبارەکێ جڤاکی یێ ناڤێکھەلبووی، و گرنگییەکا تایبەتا ھەی برەنگەکی گەلەک ئەنجامێن گرنگ و ھەستیار پێڤە دگرێداینە چ دپشتەڤان بن یان ھەڤدژ بن یان بێلایەن بن.
ژبەرھندێ نێچیرڤان بارزانی، سەروک وەزیرانی ھەرێمی کوردستان گرنگیەکا زور ب رایا گشتی دایە و ژلایێ وێ ڤە،ئەڤ کارە دھێنە ھژمارتن ژ کارێن ھویربین و پێدڤی ب راستگویی و ئینێافێ و رێبازەکا زانستییا ھەڤسەنگ و تایبەتمەندە، و زێدەباری دادپەروەری و بێلایەنی و ھەبوونا بلندترین ئاستێن ھەستکرنا ب بەرپرسیارەتیێ و شەفافیەتێ، چ ژلایێ شەنگستێن رایا گشتیڤە بیت یان ئەو لایەنێن ب راوەرگرتنان رادبن و پیڤانێ بو دکەن.
رایا گشتی یا کاریگەرە د ڤەلڤاندنا کاودانێن سیاسیێن ھەر وەلاتەکیدا و دناڤ سیستەمێن دکتاتوری ژیدا، و دەولەت و حکومەت کاردکەت رایا گشتی بدەستبێخن چ ل سەر ئاستێ ناڤخۆ بیت یان نێڤدەولەتی بیت، تا کو ببیتە فشار ل سەر دروستکەرێ بریارا سیاسی ب وی ئاراستەیێ ئەو گونجای دبینیت، و ھێزا رایا گشتی پەیدا دبیت ژ بەلاڤبوونا فێرکرنێ و ھشیاریا خەلکی ب ماف و ئەرکێن وان، لێ دەربارەی مەشروعیەتا ئەنجامێ رایا گشتی دگەھیتێ ئەڤە ژی پشتبەستنێ دکەتە سەر پێگەھشتنا سیاسی و جڤاکی یێن کو دەستەواژەیێن رایا گشتی پێکدئینن، و بسمارک دبێژیت: (ئەز رایا گشتیمە مادەم ئەزم دروست دکەم).
زاراڤێ رایا گشتی نەھاتییە بکارئینان تا دویماھیێن سەدێ ھەژدێ، ئەو ژی دگەل بلندبوونا دیاردا گەشەکرنا سکانی یا بلەز و خرڤەبوون دناڤ باژێرێن پیشەسازی یێن مەزن دا، و ددەمەکیدا ژێکجوداھی دناڤبەرا فەیلەسوف و ھزرڤانێن وی دەمیدا ھەبوو دەربارەی پەیڤێن وێ، لێ زاراڤێن ھەڤئاوا مانەڤە ھەلگرێن رامان و ناڤەرۆکا وێ، ژبەرکو مونتسکیو ناڤکریە ب (ئاقلێ گشتی) و روسو ناڤکریە ب (ئیرادا گشتی). لێ سەرەرای ھەبوونا چەندین زاراڤێن دەربرینێ ژڤێ دیاردەیێ دکەن ئەوا پتر ژ زانستەک و تایبەتمەندییەکا ئینسانی د ئێخیتە کاری، ئیجماعەکا ھەی ل سەر وێ چەندێ کو ئەو ھەژموونا رایا گشتی ھەی پێدڤییە ببیتە جھێ گرنگیدانا سیاسەتمەدار و فەیلەسوف و ھزرڤانان.
رای،حوکمەکە یان نەرینەکا مرۆڤێ تاک یان جەماعەتێ وەک بەرھەمێ ئاقلی یێن ھاتییە ئاڤاکرن ل سەر ئەزموون و تێبینی و شەھرەزایی و میراسێ رۆشنبیری یێ تاکی یان جەماعەتێ، و پرۆسا دەربرین ژێکرنێ دھێتە کرن برەنگەکێ دیار و ئاشکەرا یان ڤەشارتی و برێکێن ژێکجودا و میکانزمێن فرەلایەن، د پەیڤێدا یان ڤەلڤینێ یان وێنەی یان بەرێخودانا دەربرینکەر یان ئاماژە یان ب بێدەنگی و متبوونێ.
لێ دەربارەی گشتی، رایا تاکەکەسی یا کەسان نەلجھێ گرنگیدانا وانەیێن مەیە ل ڤێرێ ھەرچەندە دگرنگن بو دروستکرن و پێگەھاندن و پێکئینانا تشتێ گشتی ئانکو تێگەھێ رایا گشتی رامان ژێ رایا جەماعەتێیە ئەوا ھەڤگرێدانێن ئارمانجا ھەڤپشک و بەرژەوەندییا ھەڤپشک و چارەنڤیسێ گشتی دناڤبەرا واندا ھەی و وان پێکڤەگرێددەت.