دووركەوتنەوە لە تەوقەكردن و لەباوەشگرتن لەكاتی سڵاوكردندا.
دووركەوتنەوە لە شوێنی قەرەباڵغ و داخراو، ئەگەر ناچار بوویت، بچیت، ئەوا پێویستە كە دەمامك بەكاربهێنیت.
بەكارهێنانی دەمامك، یان ماسك تەنیا بۆ ئەو كەسانە زۆر پێویستە كە نیشانەكانی هەوكردنیان بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا هەیە، بەمەبەستی رێگرتن لە گواستنەوەی بۆ كەسانی دیكە، بەكارهێنانی دەمامك بۆ كەسانی تەندروست پێویست ناكات، تەنیا لە هەندێك حاڵەتدا نەبێت، هەروەها زۆر پێوستە بۆ كارمەندانی تەندروستی و نەخۆشخانەكان، لەگەڵ كەسوكار و ئەو كەسانەی كە خزمەتی تووشبووان دەكەن.
ئەگەر هەستت كرد كە نەخۆشیت، یان دوچاری بێهێزی و تا و كۆكەی وشك بوویت، واباشترە كە لە ماڵەوە بمێنێتەوە تا سەردانی نەخۆشخانە دەكەیت.
گرنگیدانی زۆر بە خۆراك.

دواخستنی گەشت تەنیا ئەگەر زۆر ناچار بیت، ئەو كاتە پێویستە كە پەیڕەوی هەمان خاڵەكانی خۆپاراستن بكەیت.
پەیڕەوكردنی هەنگاوەكانی بەهێزكردنی سیستمی بەرگریی لەش، سیستمی دروستی بەرگریی لەش بەرەنگاری میكرۆبەكان دەبێتەوە و توانای زاڵبوونی بەسەریاندا هەیە.
هەنگاوەكانی بەهێزكردنی سیستمی بەرگریی لەش:
هەڵبژاردنی ستایلێكی ژیانی تەندروست بە پەیڕەوكردنی هەموو رێنماییە تەندروسیتییەكان.
دووركەوتنەوە لە نێرگەلە و جگەرەكێشان.
ئەنجامدانی مەشقی وەرزشیی بەردەوام.
كۆنتڕۆڵكردنی كێشی لەش.
دووركەوتنەوە لە خواردنەوە ئەلكهولییەكان.
تەرخانكردنی كاتێكی باش بۆ نووستن و حەسانەوە.
زوو زوو شووشتنی دەستەكان.
كوڵاندنی گۆشت بە شێوەیەكی دروست.
پەیڕەوی هەنگاوەكانی سووككردنی سترێس كە بریتین لە: دووركەوتنەوە لە شلەمەنییە كافائینییەكان و ئەلكهول و نێرگەلە و جگەرەكێشان، پەیڕەوكردنی مەشقی خۆخاوكردنەوە Relaxation، باسكردنی كێشەكان لەگەڵ كەسانی نزیك و هاوڕێیاندا، رێكخستنی كاتەكانی رۆژ و شەو بۆ ئەنجامدانی كار و چالاكییەكان، تەرخانكردنی كاتێكی باش بۆ حەسانەوە و هەواگۆڕكێ، كاركردن بەقەد توانای كەسی و دووكەوتنەوە لە زێدەڕۆیی لە هەموو شتێكدا.
بەكارهێنانی یاریدەدەری خۆراكی، یان ماڵتی ڤیتامین بە شێوەی كەپسول، یان دەنك بە رێنمایی دكتۆر.
پەیڕەوكردنی خۆراكی دەوڵەمەند بەو جۆرانەی میوە و سەوزەی تازە كە رۆڵی گرنگیان بۆ پتەوكردنی سیستمی بەرگریی لەش هەیە، بۆ نموونە: میوە مزرەكان كە رێژەیەكی بەرزی ڤیتامین C لەخۆدەگرن، وەكو پرتەقاڵ و لیمۆ و لالەنگی، بیبەری سووری شیرین، برۆكۆلی كە دەوڵەمەندە بە ڤیتامینەكان A، C، E، سیر، زەنجەبیل، سپێناغ، ماست، باوی كە دەوڵەمەند بە ڤیتامین E، زەردەچۆ، یان كوركم Tumeric، چای سەوز كە دەوڵەمەندە بە ماددەی دژەئۆكسانەكان Antioxidants، كیوی كە دەوڵەمەندە بە پۆتاسیۆم و ڤیتامین C و K، گۆشتی پەلەوەر، مەحار Shellfish كە دەوڵەمەندە بە كانزای زینك، یان تۆتیا، تۆوی گوڵەبەڕۆژە كە دەوڵەمەندە بە ڤیتامین E، میوەی ئاڤۆكادۆ.
خۆشبەختانە تا ئێستا لە هەرێمی كوردستاندا هیچ حاڵەتێكی تووشبوون تۆمار نەكراوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان بە سەرپەرشتیی راستەوخۆی سەرۆك وەزیران لە چەند رۆژی رابردوودا وەكو هەنگاوێكی خێرای رووبەڕوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، بە ئامادەبوونی وەزیری تەندروستی و بەڕێوەبەری تەندروستی هەولێر و ستاف و كارمەندانی وەزارەت و بەڕێوەبەرایەتیی تەندروستیی هەولێر، سەنتەرێكی تایبەت بە چارەسەری كۆڕۆنا كرایەوە. رێزدار مسرور بازرانی، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان پاش سەردانی سەنتەرەكە ئامادەیی تەواوی خۆی پیشاندا بۆ راستەوخۆ دابینكردنی هەموو پێداویستییەكان بۆ بەرەنگاربوونەوە و خۆپاراستن لە هەموو پارێزگاكانی هەرێم. هەروەها، سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ كەناڵەكانی راگەیاندن روونیكردەوە كە تا ئێستا هیچ حاڵەتێكی تووشبوون بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە هەرێمی كوردستان تۆمار نەكراوە، پاشان داوای لە بازرگان و خاوەن دووكان و كۆگاكان كرد، كە دوور لە گرانبوونی هەر كاڵا و پێداویستییەكی هاووڵاتیان بەرپرسیارانە لەگەڵ دۆخەكەدا مامەڵە بكەن. د.سامان بەرزنجی، وەزیری تەندروستی ئاماژەی بەوە كرد كە سەنتەرەكە 60 قەروێلە لەخۆدەگرێت و تەنیا تووشبووان بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا لەم سەنتەرەدا وەردەگیرێن، كە هەموو پێداویستی و ئامێرێكی پزیشكی پێشكەوتوو لەخۆدەگرێت، لەگەڵ ستافی كارامەی مەشق پێكراو، هەروەها ئەم سەنتەرە چوار بەشی سەرەكی لەخۆدەگرێت، دوو بەشی شەو و رۆژ بۆ ماوەی 24 كاتژمێر كراوەیە و تایبەتە بە پێشوازیكردن لە هاووڵاتییان، كە دوو پزیشك و چوار كارمەندی بۆ تەرخان كراوە، دوو بەشەكەی دیكە بریتین لە بەشی چاودێریی هەناسە و بەشی چاودێریی چڕی هەناسە، هەروەها هەموو جۆرە ئامێرێكی تایبەتی تێدایە بۆ دەستنیشانكردنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە ماوەی 24 كاتژمێردا. وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی ناوخۆ و پارێزگای هەولێر بەردەوام چاودێریی ئەم سەنتەرە دەكەن و شەو و رۆژ لەسەر خەتن بۆ هەر پێشهاتێكی تایبەت بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا. لە پارێزگای سلێمانییش بە هەمان شێوە سەنتەرێكی تایبەت بە كۆڕۆنا كرایەوە كە 28 قەروێلە لەخۆدەگرێت.
حكومەتی هەرێمی كوردستان بە هەموو وەزارەت و دەزگاكانیەوە، بەتایبەتی وەزارەتی تەندروستی و وەزارەتی ناوخۆ هەر لە سەرەتاوە بە مەبەستی خۆپاراستن و رێگرتن لە گەیشتنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا بە هەرێمی كوردستان، هەموو هەنگاو و رێوشوێنە پێویستەكانیان گرتۆتە بەر.


لە لایەكی دیكەوە، وەزارەتی تەندروستیی هەرێمی كوردستان رەتیكردەوە كە هیچ حاڵەتێكی پۆزەتیڤی كۆڕۆنا لە هەرێمی كوردستان تۆمار كرابێت، وەزارەتی تەندروستی ئاماژەی بەوەش كرد كە جگە لە وەزارەتی تەندروستی و رێكخراوەی تەندروستیی جیهانی، هیچ لایەنێكی دی بە سەرچاوەی فەرمیی دانانرێت بۆ بڵاوكردنەوەی هەر هەواڵێكی تایبەتی بە ڤایرۆسی كۆڕۆنا، هەروەها وەزارەتی تەندروستیی هەرێمی كوردستان هاووڵاتیان دڵنیا دەكاتەوە كە هەموو دامودەزگاكانی تەندروستیی هەرێم بە هەماهەنگی لەگەڵ لایەنە پەیوەندیدارە ناوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان، هاوكات لەگەڵ گرتنەبەری هەموو رێكاڕە پێویستەكان بۆ رێگرتن لە بڵاوبوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، زۆر بە وردی و بەردەوام چاودێریی رەوشی نەخۆشییەكە دەكەن.



گۆڤاری گوڵان لە كارێكی مەیدانیدا بەدواداچوونی بۆ پرسی تەندروستی و چۆنیەتی كۆنتڕۆڵی نرخ و كوالیتیی دەرمان و رێكارەكانی پێشگیری و مەترسییەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا كرد و، هەر یەك لە دكتۆر محەمەد قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان و دكتۆر رەنج محەمەد عەبدولڕەحمان سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان، بەمجۆرە راو سەرنجی خۆیان دەربڕی.


لەگەڵ بڵاوبوونەوەی دەنگۆی مەترسییەكانی ڤایرۆسی كۆڕۆنا، ئەزمەیەك لەسەر كڕینی دەمامك (ماسك) دروست بوو، بە جۆرێك قۆرخكاری روویدا و چەندین دەرمانخانەش داخران. د. محەمەد قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، هۆكارەكەی بۆ «رۆڵی خراپی سۆشیاڵ میدیا» دەگێڕێتەوە و هەر لەو بارەیەشەوە دەڵێت: «كۆنتڕۆڵكردنی تۆڕی كۆمەڵایەتی لەلایەن حكومەتەوە كارێكی ئاسان نییە، بۆیە كەسانی ناشارەزا و نابەرپرس زۆر جار لە تۆڕەكانی كۆمەڵایەتی چەواشەكاری دەكەن، ئەوەش كاریگەریی خراپی لەسەر خەڵك دەبێت. ئەگەرچی لە دوای بڵاوبوونەوەی ئەو دەنگۆیانە لەسەر كۆڕۆنا، ئێمە لەلایەن پسپۆڕانەوە بۆ هاووڵاتیانمان روون كردەوە كە لە سەرەتادا بەكارهێنانی ماسك، یان دەمامك پێویست ناكات، بەڵكو بەكارهێنانی دەمامك چەند رێگاو شوێنی زانستیی خۆی هەیە. هاوكات دەست كرا بە چاودێریكردنی بازاڕ و ژمارەی تەلەفۆن لە تۆڕە كۆمەڵایەتییەكان بڵاوكرایەوە، بۆ ئاگاداركردنەوەمان لەو شوێنانەی كە دەمامك بە نرخی گران دەفرۆشن، یان دەیشارنەوە، بۆ ئەوەی لەو رێگایەوە پەیوەندیمان پێوە بكەن، تاوەكو بە زووترین كات لیژنەكانی ئێمە بگەنە ئەو شوێنە بۆ كۆنتڕۆڵكردنی حاڵەتەكە و ئەگەر پێویست بكات شوێنەكەش دادەخەن.»


دكتۆر رەنج محەمەد عەبدولڕەحمان سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان، سەبارەت بە هەمان پرس سەرەتا ئاماژە بەوە دەكات كە «هاووڵاتیان خۆیان وایان كرد كە خواست لەسەر دەمامك زیاد بكات و نرخی گران بێت.» هاوكات دەڵێت: داواكارم هاووڵاتی نەكەونە ژێر باری ریكلام و سۆشیاڵ میدیاكان كە رۆڵێكی زۆر خراپ و كاریگەریان لەسەر گرانبوونی دەمامك هەبوو. دیارە كۆگا و شوێنەكانی پێداویستیی تەندروستی و دەرمانخانەكانیش كە كەرتی تایبەتن، هەموو كاتێك حەز دەكەن، زۆرترین قازانج بكەن و دەرفەت و حاڵەتەكانیش بۆ ئەو مەبەستە دەقۆزنەوە، بەڵام هەر لە رۆژی یەكەم كە دیتمان هەوڵێك هەیە بۆ گرانكردن و قۆرخكاری لە ماسك و پێداویستیی تەندروستیی دیكە بۆ خۆپاراستن لە ڤایرۆسی كۆڕۆنا، وەك سەندیكای لقی هەولێری دەرمانسازان كۆبوونەوەیەكی بە پەلەمان ئەنجام داو، لە رۆژی 22/2/2020 چەند بڕیارو رێنمایەكمان بۆ دەرمانسازو دەرمانخانەكان دەركرد. هاوكات لیژنەیەكی هاوبەشی گەورە دامەزرا بە سەرپەرشتی جەنابی وەزیری تەندروستیی هەرێم و سەندیكای لقی هەولێری دەرمانسازی و بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تەندروستیی هەولێر و قایمقامیەت كە رۆژانە لە كاتژمێر 11ی بەیانی تا درەنگانی شەو ئەو لێژنەیە لە هەڵمەت و گەڕان و بەدواداچوون دەبن، هەر لە رۆژی یەكەمی هەڵمەتەكە 12 شوێن داخران، هەر كەسێكیش نایاسایی و دوور لە رێنماییە تەندروستییەكان كار بكات، ئاگاداركردنەوە و لێپێچینەوەی یاسایی لەگەڵ دەكرێت، بەم هەڵمەتی لێژنەیە و بەدواداچوونی بەردەوام و ورد ئێستا توانراوە دۆخەكە كۆنتڕۆڵ بكرێت و بە ئاراستەیەكی گونجاودا دەڕوات.»

د. محەمەد قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا كە دەرمان وەك پرسێكی ئاسایشی نیشتمانی سەیر دەكرێت و لەبەر ئەوەی بەندە ئاسایشی تاكەوە، لەلایەن دامەزراوە تەندروستییەكانەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێت، بەڵام لە كوردستان نەك هەر نرخی دەرمان جێگیر نەكراوە، بەڵكو وەك وەزیری تەندروستی هێمای بۆ كردووە، 60%ی كۆگاكانی هەڵگرتنی دەرمان مەرجی پێویستی تەندروستییان نییە، هۆكاری ئەوە چییە و لەو بوارەدا چی كراوە؟ دەڵێت:


لە سەرەتای دەستبەكاربوونی كابینەی نۆیەمدا گەورەترین پلانەكانی وەزارەتی تەندروستیی حكومەتی هەرێمی كوردستان خاڵی یەكەمی بریتی بوو لە رێكخستنەوەی دەرمان و كەرتی تایبەت، چونكە ئەو رێكارانەی لەنێوان كەرتی حكوومی و ئەهلی هەبوون، پێویستی بە رێكخستنەوە هەبوو، بەرنامە دانرا، نرخی دەرمانەكان رێكبخرێتەوە و ئەو دەرمانانەی دەیهێنن، دەبێت بە كواڵیتی كۆنتڕۆڵدا بڕوات، هەموو ئەو كارانەش بە پلانی كورتخایەن كران و هەموو كۆمپانیاكانی پێداویستیی تەندروستی و كۆگاكانی دەرمان بانگ كران و ماوەیەكی دیاریكراویان بۆ دانرا بۆ ئەوەی پابەندبن بەو رێنماییانەی كە پێویستە لەسەری بەردەوام بن كە وەزارەتی تەندروستی بۆی داناون، لەپاشان لە ماوەی یەكەم هەندێك لە كۆمپانیاكان مۆڵەتیان تازە كردەوە و كۆگاكانیان چاك كرد، بەڵام بەشێكێكیان هێشتا پابەند نەبوون بەو رێكار و رێنماییانەی كە هەیە، بۆیە رۆژی 1/12/2019 وەك دوادەرفەت بۆیان دانرا تاوەكو پابەندی رێنماییەكان بن، لەو ماوەیەشدا بەشێك لە كۆمپانیاكان كەموكوڕییەكانیان چاك كرد، بەڵام 33 كۆمپانیای پێداویستی تەندروستی و كۆگاكانی دەرمان لە رۆژی 1/1/2020 داخران كە پابەندی رێنماییەكان نەبوون، ئێستا لە رێگای كوالیتی كۆنتڕۆڵەوە پشكنین بۆ دەرمانەكان دەكرێت و بە پێدانی ستیكەر بۆ دەرمانەكان نرخی دەرمانەكانیش دیاری دەكرێت.» جەختی لەوەش كردەوە كە مەرجی مۆڵەت پێدان بە دەرمانخانە و مامەڵەكردن بە دەرمان ئەوەیە كە دەبێت خاوەنی دەرمانخانە دەرچووی كۆلێژی دەرمانسازی بێت و خۆی بەردەوام لەو دەرمانخانەیە بێت و ئەو كارمەندانەی لەگەڵی كاردەكەن و هاوكاری دەكەن، دەبێت راستەوخۆ لە ژێر سەرپەرشتیی دكتۆری دەرمانسازی بن، بەڵام لە كاتێكدا بڕوانامەیەك بە كرێ بە شوێنێك بدرێت و ئەو شوێنە هیچ دەرمانسازێكی تێدا نەبێت و، ئەو كەسانەی لەو دەرمانخانەیە كاردەكەن، پسپۆڕی دەرمانسازی نەبن، ئەمە بە هیچ شێوەیەك یاسایی نییە و لەهەر كاتێكدا بكەونە ژێر چاوی لیژنەكانی پشكنین و بەدواداچوون بەپێی ئەو سزایەی بۆیان دانراوە، سزا دەدرێن و سزاكانیش هەر ئاگاداركردنەوەیەكی ئاساییە تا دەگاتە سزای دارایی و هەندێك جاریش سزاكە دەگاتە داخستنی شوێن و دەرمانخانەكە.» سەبارەت بەوەش كە بۆچی نەتوانراوە هەموو دەرمانەكان لە نەخۆشخانە گشتییەكان دابین بكرێت و زۆر جار دەبێت نەخۆش لە دەرمانخانەكانی دەرەوەی نەخۆشخانەكە دەرمانی دەست بكەوێت؟ گوتی: «هۆكارەكەی زیاتر بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە سیستەمی تەندروستیی ئێمە، سیستەمی بیمەی تەندروستی نییە، هەر بۆیە بەشێك لەو كێشانەمان رووبەڕوو دەبێتەوە و بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بۆی هەیە دەرمانێك لە نەخۆشخانەكان كەم بكات، ئەگەرچی ئێمە دەرمانەكانمان دابەش كردووە و بەپێی پێویستی بەكارهێنانی دەرمانەكان و ئەو دەرمانانەی كە زۆرترین بەكارهێنانیان هەیە، هەوڵمان داوە ئەو دەرمانانە بەردەست بكەین و، ئەو دەرمانانەی كە لە فریاكەوتنەكان بەكاردەهێندرێن، زیاتر جەختمان لەسەر ئەوانە كردۆتەوە، بەڵام بۆی هەیە ماوە ماوە ئەو دەرمانانە نەمێنێت، چونكە لە سەرەتا لەلایەن حكومەتی عێراقەوە بە رێژەی 17% دەرمانمان بۆ دەهات، بەڵام دواتر كەمی كرد، ئێستا ئەو كێشەیە لەگەڵ حكومەتی ناوەندی بەرەو چارەسەر دەچێت و، بەشە دەرمانەكە بەپێی پێویستیی ناوچەكە و ژمارەی دانیشتووان و ژمارەی نەخۆش و بەكارهێنانی بۆمان دەنێرن، ئەمەش كارئاسانییەكی زۆرترمان بۆ دەكات، بۆ ئەوەی كێشەی كەمی و نەمانی دەرمان لە نەخۆشخانە گشتییەكانی هەرێمی كوردستان بەرەو چارەسەر بچێت.»
دوو كارگەی گەورەی دەرمان دروستكردنمان لە كوردستان هەیە بە ناوی «ئاوامیدیكا» و «پایۆنیر» دەگوترێ كوالیتیی دەرمانەكانیشیان لەسەر ئاستی ستاندەری جیهانییە، بەڵام دەرمانەكان دەنێرێن بۆ باشووری عێراق و لە كوردستان نایفرۆشن، ئایا هۆكاری نەبوونی دەرمانی كارگەكانی خۆمان لە دەرمانخانەكان چین؟



دكتۆر رەنج محەمەد عەبدولڕەحمان سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: «ئاوامیدیكا لە هەولێر و پایۆنیر-یش لە سلێمانییە، ئەو دوو كارگەی دەرمانە كە خۆماڵین بەرهەم و دەرمانی باشیان هەیە و لە دەرمانخانەكانی باشووری كوردستانیش دەرمانیان هەیە و دەشینێرنە باشووری عێراق و وڵاتانی دەوروبەریش، بەڵام پێویستە حكومەت زیاتر پاڵپشت بێت بۆ بەرهەمی خۆماڵی و لە كاتێكدا دەرمانی خۆماڵی بەپێی ستانداردی جیهانی و بە كوالیتی كۆنتڕۆڵدا دەڕوات و، دەرمانەكە دروست و گونجاوە بۆ بەكارهێنان، دەتوانرێت حكومەت رێگر بێت لە هەمان ئەو جۆرە دەرمانەی كە لە دەرەوەی وڵات بۆمان بێت. ئەگەر ئاوامیدیكا دەتوانێت لە رووی بەرهەمەكانی پارێزگای هەولێر كۆنتڕۆڵ بكات، ئەوا دەكرێت چەند ئایتیمێك بە ئاوامیدیكا بدرێت بە سەرپەرشتیی كوالیتی كۆنتڕۆڵ و وەزارەتی تەندروستی بەپێی ستاندەرەكان بۆ ئەوەی پارێزگای هەولێر لە رووی دەرمانی خۆماڵی كۆنتڕۆڵ بكات، ئەمە خەڵكیش پێی خۆشە و لە كابینەی تازەشدا جەخت لەوە كراوەتەوە كە گرنگی بە بەرهەمی ناوخۆ بدرێت، لە هەموو كەرت و بوارەكاندا و گرنگی بە كارگەكان بدرێت لە رووی كوالیتی بەرهەمەكانیان و چۆنیەتی دابەشكردنی دەرمانەكانیان و بەرزكردن و باشتركردن و زیاتركردنی بەرهەمەكانیان.»


زۆر جار هاووڵاتی كە بە راچێتەی دكتۆرێكەوە دەچێتە دەرمانخانەیەك بۆ كڕینی ئەو دەرمانەی دكتۆر بۆی نووسیوە، لە دەرمانخانەكە پێی دەڵێن: لەو دەرمانە سێ جۆرمان هەیە، سێ نرخی جیاوازیشیان هەیە و ئینجا دەپرسێت: كامیانت دەوێت؟ واتە دكتۆری دەرمانخانە نەخۆش لە كڕینی دەرمان سەرپشك دەكات. ئایا ئەوە كارێكی ناڕەوا نییە، كەسێك پارەی هەبێت، دەرمانی باشتر و ئەوەی پارەی نەبوو، دەرمانی خراپتر بكرێت؟ دكتۆر رەنج محەمەد لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: «بەپێی بڕیارەكانی رێكخستنەوەی كەرتی تەندروستی بەتایبەتی بۆ دەرمان، دەبێت پزیشكان راچێتەی دەرمان بە كۆمپیوتەر و ناوی زانستی بنووسن بۆ نەخۆش بۆ ئەوەی ئەو رێككەوتن و مەبەستە هاوبەشە نەمێنێت ئەگەر لەنێوان پزیشك و دەرمانخانەیەك هەبێت. سەبارەت بەوەش كە نرخی جیاوازیان هەیە دەرمانەكان، ئەوا لە هەرێمی كوردستاندا بازاڕ ئازادە و ئەوە لایەنی دەرمانیشی گرتۆتەوە، واتە دەرگا بۆ بازرگانان كراوەتەوە، بە هەموو شێوەیەك دەرمان هاوردەی هەرێمی كوردستان بكەن. هەر بۆیە بۆ نموونە پاراسیتۆڵ و ئەمۆكسیسیلین بۆی هەیە 50 جۆری هەبێت. زۆرجار وەك خۆم گلەیم لەوە كردووە كە دەبێت سنوورێك بۆ ئەوە دابنرێت و حكومەت كۆنتڕۆڵی ئەوە بكات تەنیا ئەو دەرمانانەی پێویستن هاوردە بكرێن، نەك یەك جۆری دەرمان كە دەیان جۆری كوالیتی هەبێت.

لە وەڵامی ئەو پرسیارەشدا ئەوانەی كە دەرمان هاوردە دەكەن، مەرج و رێنمایەكانتان بۆیان چییە و چەند كۆمپانیا لەو بوارەدا كار دەكەن؟ گوتی: «لە هێلە گشتییەكانی كارنامەی كابینەی نۆیەمدا ئاماژە بە دامەزراندنی دەزگایەك كراوە، ئەویش دامەزراوەی دەزگای خۆراك و دەرمان بوو لە هەرێمی كوردستان، ئەو دامەزراوەیە دەتوانێت زیاتر كۆنتڕۆڵی ئەو كۆمپانییانە بكات، كە تازە دادەمەزرێن، یان ئەوانەشی هەن، زیاتر رێكبخرێنەوە، لە سەرووی 200 كۆمپانیاشمان هەیە لەو بواردەدا كاردەكەن، بەڵام حكومەتی هەرێم لە رێگای ئەو دامەزراوە تازەیەوە دەتونێت زیاتر و باشتر رێكخستنەوە بۆ كۆمپانیاكنی دەرمان بكات.
ئایا لەلایەن حكومەتی هەرێم و وەزارەتی تەندروستییەوە بودجەیەكی فریاگوزاری بۆ نەخۆشی و پەتاكان كە لەناكاو بڵاودەبنەوە، دابین كراوە؟ ئایا پلان و بەرنامەیەكی زانستی و تۆكمەتان هەیە بۆ ئەوەی لە حاڵەتی نەخوازراودا بە دەنگ كۆمەڵگەوە بێن؟

د. محەمەد قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، لە وەڵامی ئەو پرسیارەدا دەڵێت: «ئێمە وەك لیژنەی بەرەنگاربوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا كە لیژنەیەكی باڵایە لەسەر ئاستی وەزارەتەكان و رێكخراوی تەندروستیی جیهان پێكهاتووە، داواكارییەكمان بۆ بودجەیەكی فریاگوزرای لە رێگای نوێنەری ئەنجومەنی وەزیران لە ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان كرد و جەنابی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شێوەیەكی زۆر خێرا وەڵامی داواكارییەكەی دایەوە و بودجەیەكی تایبەتی بۆ رووبەڕووبوونەوەی پەتای ڤایرۆسی كۆڕۆنا تەرخان كرد، كە بودجەكە دابەش دەكرێت، بەسەر هەموو هەڵمەتەكانی هوشیاری و دابینكردنی هەموو ئەو پێداویستییە تەندروستییانەی كە بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو پەتایە پێویستن.» بەمجۆرەش پێناسەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا-ی كرد: «ڤایرۆسی كۆڕۆنا ڤایرۆسێكە تووشی كۆئەندامی هەناسە دەبێت و بڵاوبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە لە ساڵانی رابردووش هەبووە، بەڵام ئەو جۆرەی ئێستا لە جیهان بڵاوبۆتەوە، جۆرێكی نوێیە و گۆڕانكاری بەسەر خۆیدا هێناوە، بە جۆرێك كە دەرمانەكانی پێشتر كاریگەری لەسەر لەناوچوونی نەماوە.» سەبارەت بە ئامادەكارییەكانی وەزارەتی تەندروستی بۆ خۆپاراستن و بەرەنگاربوونەوەی ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە هەرێمی كوردستانیش گوتی: «هەر لەسەرەتاوە دەستمان بە ئامادەكاری كرد، كۆنتڕۆڵی خاڵە سنوورییەكانمان كردووە و شوێنی جیاكردنەوەمان بۆ ئەو كەسانە داناوە كە لە وڵاتی چین و ئێران دێنەوە. لەگەڵ ئێران لە هەر سێ دەروازەكە (حاجی ئۆمەران، باشماخ و پەروێزخان) تەنیا هاتوچۆی بازرگانی دەكرێت و كۆنتڕۆڵكردنیش زۆر چڕ و وردە و، چەند رۆژێك پێش ئێستا خۆشبەختانە ئامێری دەستنیشانكردنی ڤایرۆسی كۆڕۆنا گەیشتە هەرێمی كوردستان كە پێشتر لە رێگای هاوكاری لەگەڵ حكومەتی ناوەندی ئەو پشكنینە دەكرا، بەڵام ئێستا ئەو پشكنینە هەر لەناوخۆی هەرێم ئەنجام دەدەرێت و لەگەڵ گەیشتنی ئەو ئامێرە بۆ هەرێم شەش پشكنین كراوە، كە خۆشبەختانە پشكنینەكان خاوین بوون و هیچ یەكێك لەوانە هەڵگری ئەو ڤایرۆسە نەبوون، هەروەها شوێن و نەخۆشخانەی جیا و تایبەت لە شارەكانی هەرێمی كوردستان ئامادە كراون بۆ ئەگەری هەر تووشبوونێك بەو پەتایە و لەگەڵ نەخۆشی دیكە تێكەڵ ناكرێن. بە هاوكاری و هەماهەنگی رێكخراوی تەندروستیی جیهانی دەستمان بە هەڵمەتی هۆشیاركردنەوە و رێنماییەكانی تەندروستی بۆ خۆپاراستن و رووبەڕووبوونەوەی ئەو ڤایرۆسە كردووە، لە رێگای وەزارەتی ئەوقاف و پەروەردە و لە رێگای تۆڕە كۆمەڵایەتییەكانەوە و لەم دواییانەش لەگەڵ ئەنجومەنی وەزیرانی هەرێمی كوردستان لە رێگای فەرمانگەی پەیوەندیدارەوە دەستمان كردووە بە بڵاوكردنەوەی هۆشیاریی تەندروستی. هەروەها هەر كەسێك پلەی گەرمیی لەشی لە ئاستی پێویست بەرزتر بێت، ئێمە گومانی لێ دەكەین و بەدواداچوون و پشكنینی پێویستی بۆ ئەنجام دەدەین.» جەختی لەوەش كردەوە كە «ڤایرۆسی كۆڕۆنا لە پلەی گەرم گەشە و نەمای كز دەبێت، هەندێك لە پسپۆڕان دەڵێن لە پلەی 50 دەمرێت و نامێنیێت، ئەگەرچی بۆچوونی دیكەش هەیە كە دەڵێت لە پلەی كەمتر لە 50ش ڤایرۆسەكە كاریگەری لەسەر مرۆڤ نامێنێت.»


دكتۆر رەنج محەمەد سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان، نیگەرانیی خۆی لەوە دەردەبڕێت كە : «لە وڵاتی ئێمەدا كار و مامەڵەی دەرمان بۆ هەندێ كەس بۆتە پێشە كە هیچ لە دەرمانیش نازانن و ئەوەش كارێكی مەترسیدارە و پێویستە رێگری لێ بكرێت. زۆر پێویستە حكومەت واز لەوە بێنێت كە خەڵك هەر كارێك بكات، لەبەر ئەوەی هەژارە تەنانەت لە سەر شەقام دەرمان بفرۆشێت، چونكە دەرمان پەیوەستە بە ژیان و تەندروستیی خەڵكەوە و كارە نیشتمانییەكەی ئێمەش لەوەدایە كە رێگری لەو دیاردەیە بكەین. بێگومان دەرمان پەیوەندی بە ئاسایشی نیشتمانی و تاكەوە هەیە، لەلایەكی دیكەوە بە هۆی شوێنە نافەرمییەكانی دەرمانفرۆشتن نەخۆش سوود لە دەرمانەكەكان وەرناگرێت، ئەمەش گەورەترین كارەساتە و بۆی هەیە لە ماوەیەكی كەم و نزیكدا بگەینە ئاستێك كە كێشەیەكی زۆر گەورە لەم وڵاتە دروست بێت. لەو شوێنە نافەرمییانە بە ئارەزووی خۆیان و دوور لە هەموو رێنماییەك دەرمان و كۆكتێل بە خەڵك دەدەن، هەر بۆیە داواكارین لە حكومەت نابێت سۆز و عەتف و رەحمی لەو كار و مامەڵانەدا هەبێت كە پەیوەندی راستەوخۆیان بە ژیان و تەندروستیی خەڵك و ئاسایشی نیشتمانییەوە هەیە، پێویستە بڕیاری یەكلاكەرەوە بدرێت و ئەو شوێنە نافەرمییانە دابخرێن و قەدەغە بكرێن.» ئەوەشی خستەروو كە «لەگەڵ دەستبەكاربوونی وەزیری تەندروستی لە كابینەی نۆیەمدا «زیاتر لە 30 كۆمپانیای دەرمانیان» لە چالاكیی كاركردن راگرتووە، بەهۆی پابەندنەبوونیان بە مەرجە تەندروستییەكان و رێنماییەكانی تایبەت بە كۆگاكانی هەڵگرتنی دەرمان.» گوتیشی: «ئەو كۆگایانەی دەرمان لە هەولێر كە وەك سەندیكا مامەڵەیان لەگەڵ دەكەین، هەموویان كۆگاكانیان ستانداردن و بە پێی رێنماییە تەندروستییەكانن.»


سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان، جەخت لەوە دەكاتەوە كە پشكنین و بەدواداچوون لەسەر دەرمانخانەكان بەردەوامە و هەر لەو بارەیەوە گوتی: «سزای ئاگاداركردنەوەی كۆتاییمان بە نزیكەی 250 دەرمانساز داوە، كە دەبێت پابەند بن بە رێنماییەكان و بەهۆی پابەندنەبوون بە رێنماییەكانی سەندیكاشەوە زیاتر لە 70 شوێنمان داخستووە و سزای پێ ژماردنمان بۆ زیاتر لە 150 شوێن داناوە.»
سەرۆكی لقی هەولێری سەندیكای دەرمانسازانی كوردستان رایوایە: «تا ئێستا كوالیتی كۆنتڕۆڵ نەیانتوانیوە كۆمپانیاكانی دەرمان ناچار بە لێدانی ستیكەر لە دەرمانەكانیان بكەن و هاووڵاتیانیش لەمبارەوە گلەییان هەیە كە دەرمانێك ستیكەر و نرخی هەیە، دەرمانێكی دیكە نرخ و ستیكەری لێ نەدراوە. بۆیە بێسەروبەرییەك لە پابەندبوون بە ستیكەر و دیاریكردنی نرخی دەرمان دروست بووە. بۆیە زۆر پێویستە كوالیتی كۆنتڕۆڵ رێكخستنەوەیەك بكات بە شێوەیەك كە دەرمان نەچێتە بازاڕ و دەرمانخانەكان بە بێ ستیكەر، كە ئەمە رێنماییەكانی وەزارەتی تەندروستی و ئەنجومەنی وەزیران و هەموو لایەنێكی پەیوەندیداری لەگەڵە و دڵنیاییەكیشە بۆ نەخۆش و هاووڵاتیان.» وەك دواوتەشی داوای لە وەزارەتی پلاندانان و خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی كرد، «رێكخستنەوە بۆ كۆلیژی دەرمانسازی بكەن و، ساڵانە ئەوەندە قوتابی وەربگرن كە پێویستە و ژمارەكە كەم بكەنەوە، پێویستیشە بەش و كۆلیژی دەرمانسازی لە زانكۆ ئەهلیەكانیش دابخرێن، ئەو كەسانەش لە دەرەوەی وڵات دەرمانسازی دەخوێنن و تەواوی دەكەن، رێنماییان بۆ دەربچێت، چونكە پیشەی دەرمانسازی بەو ناڕێكی و شێوازەی ئێستا ئاییندیەكی باش چاوەڕێی ناكات.»
د. محەمەد قادر وتەبێژی وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان، لە دواوتەیدا ئاماژە بەوە دەكات كە «ئەنجومەنی وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان چەند بڕیارێكی زۆر باشی دەركرد، لەوانە پشووی قوتابخانە و زانكۆكانی هەرێمی كوردستان بۆ ماوەی نزیكەی یەك مانگ، كە ئەم بڕیارە پاڵپشتییەكی زۆر گەورە و گرنگە بۆ خۆپاراستن لە ڤایرۆسی كۆڕۆنا و هەموو وەزارەت و دامودەزگاكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بۆ خۆپاراستن لەو ڤایرۆسە هاوكار و هەماهەنگییان لەگەڵ وەزارەتی تەندروستی هەرێمی كوردستان هەیە و بەردەوامیش لەگەڵ حكومەتی ناوەند لە پەیوەندیداین بۆ زیاتر و باشتر خۆپاراستن و كۆنتڕۆڵكردنی ئەو پەتایە.»