گرنگیی كۆڕبەندی ئابووریی داڤۆس لەسەر ئایندەی سیستمی سیاسی و حوكمڕانیی دەوڵەتان

هاوكات لەگەڵ هەوڵەكەی كلاوس شواب بە دامەزراندنی كۆڕبەندی ئابووریی داڤۆس و گرێدانی یەكەمین كۆڕبەند لە ساڵی 1971، جۆن راولزی بیرمەندی گەورەی ئەمریكیش كتێبێكی بەناوی (تیۆری دادپەروەری) بڵاوكردەوە و پاشان چەند جارێك وردبینیی تێدا كردووە، تا لە ساڵی 1985 جارێكی دیكە ئەم تیۆرەی بە ناوی (دادپەروەری وەك ویژدان) بڵاوكردەوە، بەڵام لە كۆتایی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو جارێكی دیكە پێداچوونەوەیەكی وردی پێداكردەوە و لە سەرەتای ساڵی 2000 جارێكی دی بە هەمان ناونیشان و دەوڵەمەندتر بڵاوی كردەوە.



بە هەوڵەكەی شواب بۆ دامەزراندنی ئەم (كۆڕبەندە ئابوورییە جیهانییە) و، تیۆرەكەی راولز بۆ (دادپەروەری وەك ویژدان) ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكەن كە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕی ئازاد، لە بری دەوڵەتی خۆشگوزەران سەرەتای دروستبوونی (نایەكسانی و نادادپەروەری) بەرهەم دەهێنێت و، تاكەكانی كۆمەڵگەی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕ، لە چالاكییەكی خێرای ئابووری و داهێنانەوە بەرەو سستی و خاوبوونەوە دەچن، بۆیە گرنگە بیرمەندان و ئیكۆنۆمیستان و بزنێسمانەكان، بیرێك لە چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بكەنەوە كە سەرەتاكەی بە شێوەیەك لە شێوەكان دەركەوتووە.

لێرەوە پرسیاری گرنگ ئەوەیە، كاتێك هەست بەو مەترسییە گەورەیەی كۆمەڵگەی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕ كرا، ئایا بۆ هەوڵەكان باشتر یەك نەخران و لە ماوەی ساڵانی 1971- 1991چارەسەرێك بۆ ئەم مەترسییە گەورەیە نەدۆزرایەوە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەبەر رۆشنایی سەركەوتنەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕ بە چەند خاڵێك دەدەینەوە:



1. دەستنیشانكردنی مەترسیی سەرەتای دروستبوونی (نایەكسانی و نادادپەروەری) لە سیستمی سیاسیی لیبڕاڵ دیموكراتی و ئابووریی بازاڕ لە كاتێكدا بوو كە سیستمەكە لەسەر ئاستی سیاسی و ئابووری لە لوتكەی سەركەوتندا بوو، بەتایبەتی كە ساڵێك پێشتر ریچارد نیكسۆن سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا كتێبی (جیهان لە ساڵی 1999)ی بڵاوكردبووەوە و ئەم كتێبەش لە رووی سیاسییەوە جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە لە ساڵی 1999 واتە پێش هاتنی هەزارەی نوێ، سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی بە تەواوەتی سەردەكەوێت و ركابەرەكەی كە لە بەرامبەریدا سیستمی كۆمۆنیستییە تێك دەشكێت و كۆتایی دێت.



2. پێش دامەزراندنی كۆڕبەندی داڤۆس و بڵاوكردنەوەی كتێبی (تیۆری دادپەروەری) لەلایەن جۆن راوڵزەوە، بە تەواوەتی شەپۆلی دووەمی دیموكراتی لە چوارچێوەی پلانی(مارشاڵ)دا سەركەوتنی بەدەست هێنابوو، ژاپۆن و ئەڵمانیای رۆژئاوا و دەوڵەتانی دیكەی رۆژئاوای ئەوروپا بە تەواوەتی ئاوەدان كرابوونەوە و ئاسەوارەكانی شەڕ هەمووی سڕابوونەوە و پەرەپێدانی بەردەوام لە هەموو ئەو وڵاتانە بەردەوام بوو و سەركەوتنی گەورەی بەدەستهێنابوو، لەمەش زیاتر ئەم سەركەوتنانە بووە هۆكاری ئەوەی بیرمەندی گەورەی ئەمریكی سامۆیل هنتنگتن كتێبە بەناوبانگەكەی بە ناونیشانی (وەرچەرخان بەرەو شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی) بڵاو بكاتەوە، دوای رووخانی دیواری بەرلینیش جاڕی سەركەوتنی (شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی)ی راگەیاند.



3. وەرچەرخانی (یۆنان و ئیسپانیا و پورتوگال) لە هەفتاكانی سەدەی رابردوو لە دیكتاتۆریەتی عەسكەرییەوە بەرەو هەڵبژاردن و ئابووریی بازاڕ، بووە هۆكارێكی دیكەی دروستبوونی غروور و بێمنەتی لە سەركەوتنە بەردەوامەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی و سەركەوتنەكانی پڕۆسەی پەرەپێدانی بەردەوامی ئابووریی بازاڕ، لەبەرامبەریشدا سیستمی ئابووریی سەنتراڵی دەوڵەتانی كۆمۆنیست و سۆشیالیستی بەرەو داڕمانێكی تەواو دەچوون و، بە هیچ جۆرێك توانای ركابەریی سیستمی ئابووریی بازاڕی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتیان نەبوو.



4. دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا، جیا لەوەی خۆیان لە مەترسیی تێوەگلان لە شەڕی دەوڵەتان دوور خستەوە، لە هەمانكاتدا لەسەر ئاستی سەربازی لە چوارچێوەی هاوپەیمانیی باكووری ئەتڵەسی، بە شێوەیەك لە شێوەكان مەترسییەكانی یەكێتی سۆڤیەتیان لغاوگیر كردبوو، كێبڕكێی (خۆپڕچەككردنیان بەتایبەتی چەكی ئەتۆمی) لە چوارچێوەی چەند رێككەوتنێكدا لەگەڵ یەكێتی سۆڤیەتی پێشان رێكخستبوو، لە بەرامبەردا یەكێتی سۆڤیەتی پێشان بە داگیركردنی ئەفغانستان لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی رابردوو خۆی تووشی شەڕێكی زۆر خراپ كردو، هەر ئەو شەڕەش وایكرد كە گۆرباتشۆف پەنا بۆ راگەیاندنی (سیاسەتی بیرۆستریكا) واتە دووركەوتنەوە لە سیاسەتی ئابووریی سەنتڕاڵی ببات، بەڵام لەبەر ئەوەی ئابووریی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو لە بناخەوە فشەڵ بوو، ئەوە بوو لە ساڵی 1991 سیستمی سیاسیی یەكێتی سۆڤیەت لەبەریەك هەڵوەشا.



5. لە دوای ساڵی 1991 و لەبەریەكهەڵوەشانی یەكێتی سۆڤیەت و هەڵوەشانەوەی هاوپەیمانیی وارشۆ، ئیدی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی رۆژئاوا بە سەركردایەتیی ئەمریكا، جیا لەوەی جۆرج دەبلیو بوش (سیستمی نوێی جیهان)ی راگەیاند و بانگەشەی بۆ (حكومەتی گلۆباڵی) دەكرد، لە هەمانكاتدا غرووری ئەمریكا و دەوڵەتانی دیكەی لیبڕاڵ دیموكراتی گەیشتبووە ئەو ئاستەی لە ساڵی 1993 یەكەمین كۆنگرەی دیموكراتی لەسەر ئاستی جیهان لە وارشۆی پایتەختی پۆڵەندا گرێ بدەن، كە ئەم شارە پێشتر پایتەختی هاوپەیمانیی سەربازیی (وارشۆ)ی بلۆكی كۆمۆنیستی بوو.



ئەم هۆكارانە بوونە هۆی ئەوەی دەرهاویشتە خراپەكانی (نایەكسانی و نادادپەروەری) لە ماوەی ساڵانی 1971 تا ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، نەك هەر وەك پێویست لە بەرچاو نەگیرێن، بەڵكو سەركەوتنەكانی سیستمی لیبڕاڵی نێودەوڵەتی بوونە هۆكاری ئەوەی كە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی لە چوارچێوەی سنوورە نیشتمانییەكانی دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ بێنە دەرەوە و بەرەو سیستمێكی گلۆباڵی هەنگاو هەڵبگرن.

ئەگەر لێرەوە سەرنج بدەین، دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی لە سەرووی هەموو شیانەوە (ئەمریكا و فەرەنسا و بەریتانیا) لە دوای شەڕی دووەمی جیهانییەوە، هەموو هەوڵی خۆیان خستەگەڕ بۆ ئەوەی خۆیان لە ئاشووبی شەڕ دووربخەنەوە، هەر بۆ نموونە: راستەوخۆ دوای كۆتاییهاتنی شەڕی دووەمی جیهانی، بەریتانیا ددانی بە سەربەخۆیی هیندستاندا نا و لێی كشایەوە، چارەسەركردنی هێرشی سێ قۆڵیی (بەریتانیا و فەرەنسا و ئیسڕائیل) بۆ سەر كەنداوی سویس لە میسر، كشانەوەی فەرەنسا لە ڤێتنامی باكوور و جەزائیر، پاشان كشانەوەی ئەمریكا لە ڤێتنام لە ناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، تەنانەت دوای ئەوەی كۆماری ئیسلامیی ئێران لە كۆتایی حەفتاكانی سەدەی رابردوو، دەستی بەسەر باڵیۆزخانەی ئەمریكادا گرت لە تاران و كارمەندەكانی كرد بە بارمتە، ئەمریكا هاوشێوەی یەكێتی سۆڤیەت پێشوو، خۆی لە شەڕێكی گەورە لەگەڵ ئێران تێوە نەگلاند.



كەواتە خۆدوورخستنەوە لە شەڕ و هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی كێشەی نێوان دەوڵەتان بە رێگەی دیپلۆماتی و سیاسی، فاكتەری سەركەوتنی گەورەی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی بوو، بەڵام لەدوای رووخانی دیواری بەرلین و لەبەریەك هەڵوەشاندنەوەی یەكێتیی سۆڤیەت، دەوڵەتانی رۆژئاوا بە سەركردایەتیی ئەمریكا، خۆیان لە چەندین شەڕی گەورە تێوە گلاند، وەك شەڕەكانی دەوڵەتانی بەلكان و یوگسلافیای پێشوو لە ناوەڕاستی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، هەروەها هەردوو شەڕی عێراق و ئەفغانستان لە سەرەتاكانی سەدەی بیست و یەكەم، ئەمانە بوونە ژینگەیەكی لەبار بۆ ئەوەی گەشەكردنی دەرهاویشتەی خراپی (نایەكسانی و نادادپەروەری) بە تەواوەتی دەربكەوێت، تەنانەت لە ساڵی 2008 ئەمریكا و هەموو دەوڵەتانی یەكێتی ئەوروپا دوچاری تەنگژەیەكی زۆر گەورەی ئابووری بن، لەو كاتەشەوە تا سەرەتای ساڵی 2017 كە ترامپ چووە كۆشكی سپی، ئەو دەرهاویشتە خراپانەی (نایەكسانی و نادادپەروەری) بوونە هۆكاری ئەوەی كۆڵەكە سەرەكییەكانی سیستمی دیموكراتی لەبەر یەك هەڵبوەشێت و، بەشێكی زۆری دەوڵەتانی رۆژئاوا لەسەرووی هەمووشیانەوە (بەریتانیا و ئەمریكا) بڕیاریان دا لە چوارچێوەی سیستمی گلۆباڵی لیبراڵ دیموكراتی بێنە دەرەوە و بگەڕێنەوە بۆ چوارچێوە ناشنالیزمەكە، كە هەوێنی هەموو سەركەوتن و داهێنانەكانی دەوڵەتانی لێبڕاڵ دیموكراتی بووە.



ئەم مێژووە لەلایەك گرنگیی «كۆڕبەندی ئابووریی جیهانی داڤۆس»مان بۆ دەردەخات كە چۆن لە ماوەی 50 ساڵی رابردوودا هەتا ئێستا هەوڵیداوە ساڵانە بە بەشداریی كۆمپانیا گەورەكان و ئەكادیمیستەكان راپۆرتێكی ورد لەسەر كێشەكانی ئابووریی بازاڕ ئامادەبكات و ناوەڕۆكی ئەم راپۆرتەش بكاتە تایتڵی تەوەری ئەو پەنێڵانەی كە لە ماوەی ئەو چوار رۆژەدا لە كۆڕبەندەكە پێشكەش دەكرێت و را و بۆچوونەكانی ناو راپۆرتەكە لەگەڵ سەرۆك و بڕیاربەدەستانی وڵاتانی جیهان تاوتوێ دەكەن، لەلایەكی دیكەش ئەم كۆڕبەندە كاریگەریی ئەو دەرهاویشتە خراپانەی (نادادپەروەری و نایەكسانی) لەسەر پرۆسەی سیاسیی هەموو دەوڵەتەكان دەخاتەڕوو، كە بۆتە هۆكاری ئەوەی تێكڕای دەوڵەتانی جیهان لە ئاكامی چارەسەركردنی ئەم دەرهاویشتە خراپانە هەنگاوی ناڕاستی دیكەیان هەڵگرتووە، كە جیا لەوەی كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر شەڕ و ئاژاوەكانی جیهان هەبووە و، دووبارە جیۆپۆلیتیكی جیهانی بە شێوازێكی دیكە داڕشتۆتەوە و، لە هەمانكاتدا گۆڕانكارییەكی گەورەی نەرێنیشی لە ژینگە و كەشوهەوادا دروست كردووە كە مەترسییەكی راستەقینەی لەسەر ئایندەی مرۆڤایەتی لەسەر هەردوو ئاستی ئابووری و سیاسی دروست كردووە.