حوكمڕانیی باش بیركردنەوەیە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو فیكرەی كە دەتوانێت تەواوی تواناكانی نەتەوە پێكەوە كۆبكاتەوە و لە داهێنان لەناو توانای نەتەوە بێنێتە ئاراوە بۆ ئەوەی لە ئاستێكی بەرزدا خزمەتگوزاریی شایستە پێشكەشی نەتەوەكەی بكات.
دەوڵەتانی هەژار ئەو دەوڵەتانەن كە پرۆسەی بیركردنەوە بۆ بەرهەمهێنانی حوكمڕانیی باش بوونی نییە، هەر بۆیە زۆربەی زۆری ئەو دەوڵەتانەی كە دەوڵەمەندن بە سامانی سرووشتی، یان سامانی كانزا، لە ریزی دواوەی دەوڵەتە دەوڵەمەندەكان دەردەكەون، ئەو دەوڵەتانەشی كە كەمترین سامانی سرووشتی و كانزایان هەیە، لە ریزی پێشەوە دەردەكەون، ئەم دیاردە گشتگیرە كە بۆتە پێوانە بۆ ئاستی گەشەسەندوویی دەوڵەتانی جیهان ئەوەمان فێردەكات، دەوڵەتانی دەوڵەمەند، ئەو دەوڵەتانەن كە دەستەی حوكمڕان بیر دەكەنەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو فیكرەی حوكمڕانیی باشی پێ بەرهەم دێت، هەر نەتەوەیەكیش گەیشتبێتە ئەو ئاستەی بیربكاتەوە بۆ ئەوەی داهێنان لە ئیرادەی نەتەوەكەی خۆی دروست بكات، توانیویەتی نموونەیەكی بەرز و باشی حوكمڕانی پێشكەش بكات.
لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە: بیركردنەوە بۆ بەرهەمهێنانی ئەو فیكرەی كە حوكمڕانییی باشی لێ بەرهەم دێت دەكەوێتە سەرشانی كام هێز، یان كام لایەن؟ بێگومان مێژووی حوكمڕانی پێمان دەڵێت، دەبێت ئەو لایەنە، یان ئەو هێزە ئەم ئەركە بخاتە سەر شانی خۆی كە گەلەكەی متمانەی پێ داوە، یان بە هەر شێوازێك بێت دەسەڵاتی گرتۆتەدەست و دەیەوێت متمانەی گەلەكەی بەدەست بهێنێت، كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، هێزێك، یان لایەنێكی سیاسی كە بە متمانەی گەل دەسەڵات وەردەگرێت، یان بە هەر شێوازێكی دیكە دەچێتە دەسەڵات (تەنانەت ئەگەر كودەتاش) بێت، ئەوا ئەگەر توانی بیربكاتەوە و لەناو ئیرادەی نەتەوەكەیدا داهێنان بكات، ئەوا بەرەو حوكمڕانیی باش هەنگاو هەڵدەگرێت، نموونەش لەمبارەوە ئەزموونی پارك چانگ-ـە لە كۆریای باشوور كە لە ساڵی 1961 بە كودەتای سەربازی هاتە دەسەڵات و لەساڵی 1971 واتە دوای 10 ساڵ، كۆریای باشووری گەیاندە ئاستی دەوڵەتە پێشكەوتووەكانی جیهان.
دیارە ئاماژەكردنمان بەو لایەنە، بۆ ئەوەیە بڵێین: حوكمڕانیی باش بریتی نییە لەوەی كە چەند راوێژكارێكی بانكی نێودەوڵەتی، یان چەند راویژكارێكی بیانی نەخشەڕێگەی بۆ دابڕێژن، بەڵكو حوكمڕانیی باش هەڵقوڵاوی تاك بە تاكی نەتەوەیە و تواناكان پێكەوە كۆدەكرێنەوە و داهێنان لە ئیرادەی نەتەوەی پێ دروست دەكرێت.
ئەو نەتەوانەی بە دوای كەتەڵۆكی حازر بۆ حوكمڕانی دەكەون، یان دەیانەوێت لاسایی ئەزموونی ئەم نەتەوە و ئەو نەتەوە بكەنەوە، ئەوا بێجگە لە پاشاگەردانی، شتێكی زیاتر پێشكەشی نەتەوەكانیان ناكەن، لەوانەیە دەوڵەتی عێراق و دەوڵەتانی دیكەی عەرەبی و ئیسلامی (بێجگە لە مالیزیا) هەموویان لەو دەوڵەتانەن كە پشت بە راوێژكاری بیانی دەبەستن و دەیانەوێت بە رێگەی ئەو راوێژكارانە حوكمڕانی پیادە بكەن، بەڵام نەك هەر نەیانتوانیوە حوكمڕانییەكی باش پیادە بكەن، بەڵكو رووشیان نەهاتووە ئەزموونی حوكمڕانییەكەشیان لە كتێبێكدا تۆمار بكەن.
دیارە لەناو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامیدا، دەوڵەتی مالیزیامان وەك دەوڵەتێكی جیاواز جیا كردەوە، هۆكاری ئەم جیاكردنەوەیەش دەگێڕینەوە بۆ ئەوەی كە مالیزیا جیاواز لە هەموو دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی بیردەكاتەوە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو لە تەنگژە ئابوورییەكەی نیوەی دووەمی نەوەدەكانی سەدەی رابردوو، مالیزیا بە هاوشێوەی ژاپۆن و تایوان و كۆریای باشوور و سەنگافورا لە تەنگژەكە هاتە دەرەوە و سەركەوتوو بوو، وەك ئەندەنووسیای بەسەر نەهات، لەوانەیە جیاوازیی ئەندەنووسیا تەنیا جیاوازیی نێوان بیركردنەوەی مەهاتیری محەمەدی سەرۆك وەزیرانی مالیزیا بێت لەگەڵ بیركردنەوەی سۆهارتۆ سەرۆك وەزیرانی ئەو كاتی ئەندەنووسیا، دیارە سۆهارتۆ جیا لەوەی حوكمڕانی لە دەست دا، لە دوای ئەو تەنگژەیە لە هەمانكاتدا ئەندەنووسیا وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخی پیشەسازی كۆتایی هات.
مەهاتیر محەمەد لە كتێبەكەیدا بەناونیشانی (پزیشك لەناو نیشتماندا - A Doctor in the House) باس لەوە دەكات، چۆن وەك پزیشكێك تەواوی نەخۆشییەكانی كۆمەڵگەی مالیزیای دەستنیشان كردووە و چارەسەری بۆ دۆزیوەتەوە، كە ئەمەش لەناو سەركردەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی كارێكی دەگمەنە، لەوانەیە دوای مەهاتیر محەمەد، رەجەب تەیب ئەرۆدگانیش لە ماوەی ساڵانی 2002 – 2012 هەوڵی دابێت بە رێگەی پیادەكردنی تیورەكەی ئەحمەد داود ئۆغلۆ (سفركردنەوەی كێشەكان) هەوڵێكی وەك مەهاتیر محەمەدی دابێت، بەڵام ئەردۆگان لەدوای ساڵی 2012وە ئاراستەیەكی پێچەوانەی گرت و نەیتوانی وەك مەهاتیر محەمەد بۆ زیاتر لە 50 ساڵ لەسەری بەردەوام بێت.
دیارە لەناو پرۆسەی حوكمڕانیدا، حكومەت تەنیا بەشێكە لەناو پرۆسەكەدا، بەڵام لە هەمانكاتدا دەشتوانین بڵێین بەشە هەرە گرنكەی ناو پرۆسەكەیە و تەواوی ئەو یاسای بڕیارانەی كە پرۆسەكە بەرهەمی دەهێنێت لەلایەن حكومەتەوە جێبەجێ دەكرێن، لێرەدا ئەگەر سەرنج بخەینە سەر ئەوە كە دەڵێت: «حكومەت تەواوی ئەو یاسا و بڕیارانە جێبەجێ دەكات كە كۆی پرۆسەی حوكمڕانی بەرهەمی دەهێنێت»، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا پرۆسەی حوكمڕانی كام یاسا و بڕیارانە بەرهەم دەهێنێت؟ بێگومان وەڵامی راشكاوانە بۆ ئەم پرسیارە ئەوەیە كە ئەو یاسا و بڕیارانەی كە ئەو ئیرادە سیاسییە بەرهەمی دەهێنێت كە لەناو پرۆسەی حوكمڕانیدا بەرجەستەیە، بۆیە ئەگەر ئیرادەیەكی سیاسیی بەهێز لە پشت دروستكردنی ئەو بڕیار و یاسایانەی كۆی پرۆسەی حوكمڕانییەوە نەبێت، ئەوا حكومەت ناتوانێت لە چوارچێوەی جێبەجێكردنی ئەو یاسا و بڕیارانە حوكمڕانییەكی باش پیادە بكات.
لێرەوە ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پرۆسەی حوكمڕانیی ئێستای هەرێمی كوردستان و رۆڵی حكومەت لەناو پرۆسەی حوكمڕانیدا، ئەوا ئەوەی گەشبینمان دەكات، ئەوەیە كە ئەم حكومەتە هەنگاو بەرەو حوكمڕانیی باش هەڵدەگرێت، ئەوەش ئەو ئیرادە سیاسییە بەهێزەیە كە لەناو پەیام و بڕیارەكانی سەرۆكی ئەنجومەنی كوردستاندا دەیبینین و هەستی پێ دەكەین، ئەم ئیرادە سیاسییە لە ئێستادا لەناو دامەزراوەكانی دیكەی پرۆسەی حوكمڕانیی كوردستاندا هەستی پێ دەكرێت، بەتایبەتی كە سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان بۆتە چەتری كۆكردنەوەی هێزە سیاسییەكان و یەكڕیزیی نێوماڵی كوردستان، لە هەمانكاتدا پەرلەمانیش وەك پەرلەمانێكی سەقامگیر و بەهێز، شێوازی چۆنیەتی داڕشتنی یاساكانی گۆڕیوە و ئەو یاسایانەی بە كردەیی لە بەرژەوەندیی خەڵكی كوردستاندا نەبێت و لەوە دڵنیا نەبێت كە حكومەت لە توانایدا هەیە، جێبەجێیان بكات، دەریان ناكات، راشكاوانەتر ئێستا پەرلەمانی كوردستان یاسا دەردەكات بۆ ئەوەی جێبەجێ بكرێت و خەڵك لە جێبەجێكردنی یاساكان لەلایەن حكومەتەوە سوودمەند بێت و خۆشگوزەرانی لە كۆمەڵگە دروست بێت، لە هەمانكاتدا دەسەڵاتی دادوەری كە ئێستا دەزانێت حكومەت خۆی هاندەرە بۆ ئەوەی لە كوردستاندا كەس لە سەرووی یاساوە نەبێت، هەست دەكرێت كە دەسەڵاتی دادوەری و دادگاكانیش زۆر باش ئەكتیڤ بوون و هەست دەكرێت ئەوانەی دوێنی خۆیان لە سەرووی یاسا و حكومەتەوە دەبینی، ئێستا لەبەر دەستی یاسادا بێ دەسەڵاتن.