نیو سەدە پێش ئەوەی كارەساتی هۆلۆكۆست بەسەر جووەكان بێت لەسەر دەستی نازی، تیۆدۆر هرتزل، دروستكردنی دەوڵەتی (جوو)ی بۆ جووەكان بە تەنیا رێگە زانی بۆ پاراستنی هەموو جووەكان لە جیهاندا، بەڵام هەتا كارەساتی جینۆسایدی هۆلۆكۆست رووی نەدا، بە كردەیی هەنگاو بۆ دروستكردنی دەوڵەتی جوو لە ئیسرائیل هەڵنەگیرا، بە دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیلیش وەك كیانێكی سیاسی بۆ جووەكان، جوو وەك نەتەوە بووە خاوەن ناسنامەی خۆی لە جیهاندا، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، لەسەر جوگرافیای سیاسیی دەوڵەتی جوو (ئیسرائیل) كێشە و ئاڵۆزییەكی زۆر هەیە و بەشی زۆری جیهان پێیانوایە ئەو جوگرافیا سیاسیەی دەوڵەتی جوو (ئیسرائیل)ی لەسەر دامەزراوە، بەشێكی خاكی عەرەبە و ئیسرائیل داگیری كردووە.
تێگەیشتنی (جوو) بۆ بایەخی دەوڵەتێكی نەتەوەیی بۆ جووەكان بەناوی (ئیسرائیل) لەو خاڵەوە سەرچاوەی گرتووە كە (جوو) بەبێ دەوڵەتی ئیسرائیل هیچ ناسنامەیەكی لە جیهاندا نییە و ئەگەر رووبەڕووی كارەساتێكیش ببێتەوە، هیچ دەوڵەتێك بەرگری لێ ناكات، هەر بۆیە وێڕای هەموو هەڕەشەكانی دەوڵەتانی عەرەبی و گەلەكۆمەكی بۆ لەناوبردنی دەوڵەتی ئیسرائیل لە ساڵی 1967، جووەكان بڕیاریاندا لەناو ئیسرائیل گۆڕی بەكۆمەڵ هەڵبكەنن و هەموویان بەرگری لە دەوڵەتەكەیان بكەن، تا پێكەوە دەكوژرێن، ئەم واقیعە كە لە فیلمە دیكۆمێنتارییەكانی ( شەڕی 6 رۆژە) تۆماركراون، دەربڕی ئەو راستییەن كە مردنی بەكۆمەڵ لە پیناو شكۆی نەتەوەیەكدا كە دەوڵەتی نییە لەوە باشترە كە جارێكی دیكە رۆڵەكانی ئاوارەی وڵاتانی جیهان ببنەوە.
دەوڵەتی ئیسرائیل لەگەڵ ئەوەی هەر لە سەرەتای دروستبوونیەوە بانگەشە بۆ حوكمڕانییەكی دیموكراتی و هەڵبژاردن و دەستاودەستكردنی ئاشتییانەی دەسەڵات دەكات، بەڵام دیموكراتیەت بە مانای (مرۆڤبوون و رادەربڕینی ئازادی بیروبۆچوونە جیاوازەكان) نییە، لە ئیسرائیلدا جیاوازیی بیروبۆچوونی سیاسی و ئازادیی رادەربڕین لەو چوارچێوەیەدا، ئایا چ حزبێكی سیاسی لەوی دیكە زیاتر شانازی بە جووبوونی خۆی و دەوڵەتی جووەوە دەكات، نەك چ حزبێكی سیاسی لەوی دیكە زیاتر بایەخ بە مافەكانی مرۆڤ دەدات؟ ئەم ئاراستەی بیركردنەوەیەی كە لە ماوەی زیاتر لە 70 ساڵی رابردوو لە ئیسرائیلدا درێژەی هەیە، لەوانەیە لە رووی تیۆری و بەراوردكردنی تیۆرییانەی لەگەڵ بەهاكانی لیبڕاڵیزم جێگەی رەخنەیەكی توند بێت، بەڵام ئەگەر دەوڵەتی ئیسرائیل بەم شێوازە ئاراستەی بیركردنەوە سیاسییەكانی بە مان و نەمانی دەوڵەتی ئیسرائیلەوە گرێ نەدایە، ئایا ئێستا دەوڵەتی ئیسرائیل بوونی دەبوو؟ دیارە پەنابردنمان بۆ نموونەی دەوڵەتی ئیسرائیل، پاكانە هێنانەوە نییە بۆ ئەوەی دەوڵەتی ئیسرائیل چەند هەقە و چەند ناهەقە، بەڵكو مەبەستی سەرەكی ئەوەیە ئەگەر دەوڵەتی ئیسرائیل نەبوایە، ئایا مەترسیی دووبارە و سێ بارە بوونەوەی هۆلۆكۆستێكی دیكە بوونی نەدەبوو؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە دەكرێت لە لێدوانەكانی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل وەربگرێنەوە كە زۆر جار سوپاسی ئەو سەرۆك دەوڵەتانە دەكات لە بری دەوڵەتی ئیسرائیل، بە دەوڵەتی (جوو) ئاماژە بۆ دەوڵەتی ئیسرائیل دەكەن.
ئەزموونی هۆلۆكۆستی (جوو) ژینۆسایدی موسڵمانەكانی (بۆسنە)، راستییەك بۆ مێژووی مرۆڤایەتی دەسەلمێنن، بەوەی كە كاتێك نەتەوەیەك لەسەر دەستی نەتەوەیەكی دیكە دوچاری جینۆساید بووبێت، ئەوا پرسی پێكەوەژیان دەبێتە كارێكی مەحاڵ و دەبێت ئەو نەتەوەیە خۆی هەوڵبدات و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگەیەنێتە قەناعەت كە بێجگە لە دەوڵەتی سەربەخۆ، هیچ گەرەنتیەك بۆ نەتەوەیەك بوونی نییە كە دوچاری جینۆساید بووبێتەوە، باشترین بەڵگەی سەلمێندراویش بۆ دووبارەبوونەوەی ئەو كارەساتی هاوشێوەی ئەنفالەكان و كیمیابارانەكان لە كوردستاندا، هێرشی تیرۆریستانی داعش بوو لە ئابی 2014 بۆ سەر كوردستان و جینۆسایدی ئێزیدییەكان، هەروەها هێرشی هێزەكانی عێراق بوو بۆ سەر توزخورماتوو دوای كارەساتی 16ی ئۆكتۆبەری 2017.
بۆ ئێستای بارودۆخی سیاسەتی جیهانی و دەركەوتنی سەرەتاكانی كۆتاییهاتنی ئەو سیستمە جیهانییەی كە پێی دەگوترا (سیستمی نوێی جیهان)، ئاماژەكان هەمووی بەو ئاراستەیەن كە تەنیا رێگەیەك بتوانێت سیستمی دیموكراتی لە قەیرانی داڕمان دوور بخاتەوە، گەڕانەوەیە بۆ بیری نەتەوەیی (ناشنالیزم) و ئەم ئاراستەیە كە رۆژ لە دوای رۆژ لە برەودایە، پەیوەندی بە ژینگەی سیاسەتی نێودەوڵەتی چەند ساڵێك لەمەو پێشەوە نییە، یان راشكاوانەتر ژینگەی سیاسەتی نێودەوەڵەتی ئێستا بە بەراورد بەو ژینگە سیاسییەی كە لە 25ی ئەیلووی 2017 گەلی كوردستان ریفراندۆمی تیا ئەنجامدا، گۆڕانكاری گەورەی بەخۆوە بینیوە، راستە ئەو كاتەی سەركردایەتیی سیاسیی كوردستان بەگشتی و شەخسی مسعود بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە بڕیاری ریفراندۆمیان پەسەند كرد و گەلی كوردستانیش بە (بەڵێ) دەنگی بە سەر بەخۆیی دا، هەموو ئاماژەكانی پەسەندكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بۆ ئیرادەی گەلێكی ئازادیخواز بوونی هەبوو، بەڵام دەرچوونی دۆناڵد ترەمپ وەك سەرۆكی ئەمریكا و پێشتریش ریفراندۆمەكەی بەریتانیا بۆ جیابوونەوە لە یەكێتی ئەوروپا، هەوڵێكی دژی بە ئاراستەی پرۆسەی ریفراندۆمی ئەو گەلانەش دروست كرد كە لەو كاتەدا ریفراندۆمیان ئەنجامدا، لەوانە گەلی كەتەلۆنیا كە لە هەمان كاتی ریفراندۆمەكەی كوردستاندا ئەوانیش ریفراندۆمیان بۆ سەربەخۆیی كەتەلونیا لە ئیسپانیا ئەنجام دا. راشكاوانەتر گۆڕانكارییەكی گەورەی ئەوتۆ بەسەر واقیعی سیاسەتی نێودەوڵەتی و سیستمی جیهانیدا هاتبوو، كە ژینگەیەكی ئاڵۆزی ئەوتۆی دروستكرد، كە نەتوانرێت بڕیاری دروست بە ئاسانی لەسەر گۆڕانكارییەكان بدرێت، تەنانەت لەناو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكادا، ریكس تیلرسۆنی وەزیری دەرەوە و ستافی وەزارەتەكەی كە زۆر راشكاوانە دژی ریفراندۆمەكەی كوردستان بوون و تیشكی سەوزیان دایە هێزەكانی عێراق بۆ ئەوەی هێرش بكەنەوە سەر كوردستان، خۆیان لەناو وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكادا بەهۆی ئەو گۆڕانكارییانەوە بە جۆرێك سەریان لێ شێوا بوو، كە ریكس تیلرسۆنی وەزیری دەرەوەی ئەمریكا راشكاوانە دەیگوت لێدوانەكانی دۆناڵد ترەمپ سەرۆكی ئەمریكا دەربڕی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا نییە، بەڵام دوای چەند مانگێك لە ئەنجامدانی ریفراندۆم و پاش ئەوەی ترەمپ دەستی پێ لەكار كێشایەوە، دەركەوت بیركردنەوەی ریكس تیلرسۆن و ستافی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا لە ئاستی گۆڕانكارییە گەورەكانی سیاسەتی نێودەوڵەتی نەبوون.
ئەنجامدانی ریفراندۆم لە 25ی ئەیلوولی 2017 و ئەو كارەساتە ناخۆشانەشی لە دوای16ی ئۆكتۆبەری هەمان ساڵ چەند ناوچەیەكی كوردستانی گرتەوە، سەلمێنەری ئەو راستییە بوون كە هەم سەركردایەتیی سیاسی و هەمیش گەلی كوردستان بریارێكی راست و دروستیان داوە كە رێگەی سەربەخۆیی و مافی چارەنووسیان وەك تەنیا رێگەچارە بۆ دووبارە نەبوونەوەی كارەساتەكان هەڵگرتووە، هەر بۆیە ئەو دیكۆمێنتەی گەلی كوردستان لە 25ی ئەیلوولی 2017 بە (بەڵێ بۆ سەربەخۆیی) تۆماریان كردووە، بۆتە بەڵگەیەكی مێژوویی و نەخشەی رێگە بۆ نەوەكانی ئێستا و داهاتوو، هەروەها بۆتە رێگەپیشاندەری دیپلۆماتیەتی كوردی بۆ ئەوەی لەبەر رۆشنایی ئیرادەی خەڵكی كوردستان هەوڵەكانی خۆی بۆ قەناعەتپێكردنی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بخاتەگەڕ.
گەورەترین بیانوو لە دەستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و قۆزتنەوەی لەلایەن دەوڵەتی عێراق و توركیا و ئێرانەوە دژی ریفراندۆمی گەلی كوردستان، ئەوە بوو بەوەی گوایە عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵییە و لە دەستووری عێراقدا ئەو مافانەی گەلی كوردستان بوونی هەیە، كە گەلی كوردستان دەنگی پێ داوە، بەڵام كێشەی سەرەكی كە پێووستە لەبەر رۆشنایی ئەو كارەساتانەی بەسەر گەلەكەمان هاتووە و پێویستە بەردەوام جەختی لەسەر بكەینەوە، ئەوەیە: راستە ئەو مافانە لەناو دەستووری عێراقدا وەك بەند و بڕگە هەن، بەڵام كێشەی سەرەكی ئەوەیە كە خودی دەستوورەكە جێبەجێ نەكراوە، بگرە پێشێل كراوە.