:
وەك فەیلەسوفی مەغریبی محەمەد سەبیلا لەدیمانەیەكی تایبەتی ئەم ژمارەیەی گوڵاندا ئاماژەی پێكردووە، سەركەوتنی ئیخوان و سەلەفیەكانی میسر لەهەڵبژاردنەكاندا، هەنگاوێكی فێڵبازانەیە(خطوة ماكرة)، ئەمەش بەو مانایەی پرۆسەی دیموكراتی، ئیخوان و سەلەفیەكانی بردۆتەوە نەك ئیخوان و سەلەفیەكان دیموكراتیان بردبێتەوە، یان وەك پەیژەیەك بەمیكانیزمی دیموكراتی سەركەوتبن بۆ ئەوەی دیموكراتی لەناو بەرن، بۆیە بەلای ئەو فەیلەسوفەوە ئەوەی گرنگە ئەوەیە ئیخوان و سەلەفیەكان نموونەیەكی باش پێشكەش بكەن و خۆیان لەگەڵ دیموكراتی بگونجێنن، نەك هەوڵبدەن فێڵ لەدیموكراتی بكەن و دیموكراتی لەگەڵ خۆیان بگونجێن، سەبیلا وای دەبینێت ئەگەر ئیخوان و سەلەفیەكان بەشێوەیەكی ئەقڵانی سوود لەم دەرفەتە دیموكراتیە وەرنەگرن، ئەوا خەڵكی میسر لێیان قبوڵ ناكات و لەدەسەڵات دەیانهێنێتە خوارەوە. ئەم شرۆڤەیەی محەمەد سەبیلا بۆ هەموو ئەو بیروبۆچوون و ئایدلۆژیانەش ڕاستە، كە بەپێی تیۆری كۆمەڵگەی كراوەی كارل پۆپەر دەكەونە خانەی دوژمنەكانی كۆمەڵگەی كراوەوە، مەبەستیشی لەدوژمنەكانی كۆمەڵگەی كراوە لەگەڵ ئەوەی وەك خۆی دەڵێت بنەمای نووسینی ئەم كتێبە دەگەڕێتەوە بۆ هێرشەكانی هیتلەر بۆ سەر سیستمەكانی لیبرال دیموكراتی ڕۆژئاوا، بەڵام كتێبەكە هەموو ئەو بۆچوونانەش دەگرێتەوە كەئەو پێیان دەڵێت بۆچوونی نەزۆك لەسەر بنەمای مێژوو(العقم التاریخانیە)، ڕاشكاوانەتر ئەو بۆچوونانەی كە دەیانەوێت ئەقڵ و تەكنۆلۆژیا بكەنە ئایدلۆژیا و كۆمەڵگەی پێ بكەنە كۆمەڵگەیەكی تۆتالیتار، بۆیە لەم ڕاستەوە گرنگە ئاماژە بەدوو خاڵ بكەین:
1- دیموكراتی هەنگاوێكە فێڵ لەهەموو ئایدلۆژیەتە تۆتالیتاری و ئوسوڵیە ئیسلامیەكان دەكات، ئەمەش بەو مانایەی كاتێك ئایدلۆژیەتێكی تۆتالیتار یان ئسوڵی ئیسلامی دێتە ناو پرۆسەی دیموكراتی و دەیەوێت دیموكراتی بكاتە ئامێر و هۆكارێك بۆ سەركەوتنی خۆی و پاش ئەوەی بەهۆكار و ئامێرەكانی دیموكراتی گەیشتە دەسەڵات دیموكراتی لەناو بەرێت، ئەوا دیموكراتی پێیان دەڵێت، توخمەكانی دیموكراتی پێكەوە یەكپارچەن و لێكجیاناكرێنەوە، یان ئەوەتا دەبێت بەهەموو پێكهاتە مۆدێرنەكانی ئەو ئەقڵە مۆدێرنە پابەندبن، كە ڕۆشنبیری دیموكراتی بەرهەمی ئەو ئەقڵەیە، یان ئەوەتا لەدیموكراتی جیا دەبنەوەو دیموكراتی جێگەی ئەو جۆرە بیروبۆچوونەی تێدا نابێتەوە.
2- دیموكراتی جێگەی (ئەندازەی كۆمەڵایەتی خەیاڵاوی یان یۆتۆبیا)ی تێدا نابێتەوە و ڕێكخستنی كۆمەڵگە یاساكانی فیزیا نییە نەگۆڕبێت، بەڵكو ئەندازەی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەندازەیەكی هەنگاو بەهەنگاوە(الهندسة الاجتماعیة المتدرجة)، دیموكراتی و سیستمی دیموكراتی وەك پۆپەر ئاماژەی پێكردووە لەقۆناخی خۆدروستكردایە و ئەم قۆناخە بەردەوام دەبێت، بەڵام كۆتایی نایەت، بۆیە ئەوانەی پێیانوایە بەرنامەی یۆتۆبیا بۆ چارەسەری كێشەكانی كۆمەڵگە دادەنێن ئەو بەرنامەیە دیموكراتی دەگەیەنێتە قۆناخی كامڵبوون و هەموو كێشەكان كۆتاییان دێت، ئەوا ئەو جۆرە بۆچوونانە بەرنامەیەكی تۆتالیتاریانە بۆ كۆمەڵگە دادەڕێژن و لەبری ئەوەی پارێزگاری لەكۆمەڵگە بكەن بۆ ئەوەی دیموكراتی بەردەوام لەپێشكەوتندا بێت، ئەوا بەرنامە دادەنێن بۆ ئەوەی پێشكەوتنی دیموكراتی ڕابوەستێت.
كەواتە ئەم دووخاڵە ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشكرا دەكەن كە هاتنە ناو پرۆسەی دیموكراتی پاپەند بوونە بەتەواوی یاسای گەمەی دیموكراتی و ئەو یاسایانەش بۆ هەموو لایەك پابەندبوونی دەوێت و ناكرێت بەشێكی بۆ سوود وەرگرتنی حزبی بەكاربهێنرێت و بەشەكەی دیكەی پشتگوێ بخرێت.


فێڵ لەدیموكراتی ناكرێت
فێڵكردن لەدیموكراتی واتە سوود وەرگرتن لەهەندێك لایەنی میكانیزمی دیموكراتی بۆ ئامانجی دژ بەدیموكراتی و دژ بەكۆمەڵگەی كراوە، ڕاشكاوانەتر میكانیزمەكانی دیموكراتی بەكاربهێنرێت بۆ بونیادی سیستمێك كە خودی سیستمەكە دژی دیموكراتی و كۆمەڵگەی كراوەیە، ئەمە دروست وەك دۆزینەوەی دینامێت بوو لەلایەن زانای كیمیایی سویدی ئەلفرید نۆبڵەوە، ئەلفرید نۆبڵ دینامێتی بۆ ئەوە دۆزییەوە مرۆڤ چیتر هێندە ماندوو نەبێت لەهەڵكەندی كانەكان و لەشكاندنی بەردی چیاكاندا بۆ دروستكردنی ڕێگە و بان، واتە ئامانجی نۆبڵ لەداهێنانی (دینامێت) بۆ ئەوەبوو باری مرۆڤ سووك بێت و ڕەوڕەوەی پێشكەوتن خێراتر بێت، بەڵام هێشتا نۆبڵ لەژیاندا مابوو، ئەم داهێنانە بەدژی ئەو ئامانجە بەكارهێنرا كە نۆبڵ هیوای پێ بوو، بۆیە بەشێك لەو قازانجەی كە لەداهێنانی (دینامێت) بەدەستی هێنابوو، تەرخانی كرد بۆ ئەو زانایانەی كە داهێنان لەپێناوی خزمەتی مرۆڤایەتیدا ئەنجامدەدەن، وەك بوارەكانی (ئاشتی، ئابووری، تەواوی لقە زانستیەكانی وەك فیزیا و كیمیا و پزیشكی و...تاد)، بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئەوانەی خراپ سوودیان لەداهێنانەكەی نۆبڵ وەرگرتووە، دەكەونە خانەی خزمەتی مرۆڤایەتیەوە یان دەكەونە خانەی دوژمنی مرۆڤایەتیەوە، بۆ دیموكراتیش بەهەمان شێوەیە، ڕاستە بەدرێژایی مێژووی فیكری هاوچەرخ، خەڵكانێك هەبوون خراپ سوودیان لەمیكانیزمەكانی دیموكراتی وەرگرتووە و توانیویشیانە بەمیكانیزمەكانی دیموكراتی، دیموكراتی لەناوچەیەكدا و بۆ سەردەمێكی دیاریكراو لەناو بەرن، وەك سەركەوتنی هیتلەر بەرێگەی هەڵبژاردن، بەڵام نەك جیهان هیتلەر وەك دوژمنی مرۆڤایەتی سەیر دەكات، بەڵكو گەلی ئەڵمانیا وەك دوژمنی گەل و مێژووی ئەڵمانیا سەیری دەكەن و، لەمەش زیاتر دەوڵەتی ئەڵمانیا لەدوای جەنگی جیهانی دووهەمەوە هەتا ئێستا هەوڵی سەرەكی بۆ ئەوەبووە كە فیكری نازی لەڕیشەوە هەڵبكێشت و هەر حزبێكی سیاسیش بۆنی ئەوەی لێ بێت نازیەت بەجۆرێك لەجۆرەكان وەك مێژووی ئەڵمانیا سەیر بكات، ئەوا لەگەمەی دیموكراتی دووری دەخەنەوەو مۆڵەتی حزبی لێدەسەنرێتەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا كاتێك دەڵین فێڵ لەدیموكراتی ناكرێت، بەرنامەی دیموكراتی چییە؟ بێگومان ئەم پرسیارە دەمانبەتەوە سەر ئەوەی پرسیارێكی دیكە بكەین، ئەویش ئەو پرسیارەیە، دیموكراتی چییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەگەر بتوانین تاڕاددەیەك لێی نزیك بینەوە، دەكرێت بڵێین هەر كۆمەڵگەیەك وەڵامی تایبەتی خۆی بۆ ئەم پرسیارە هەیە، لەوانەیە بۆ كۆمەڵگەی میسری سەردەمی حوسنی موبارەك، دیموكراتی ئەوەبوو كە ڕێگە لەحزبە ئیسلامیەكانی ئیخوان و سەلەفیەكان نەگیرێت بەئاشكرا كاری خۆیان بكەن، یان سەركردەكانیان ڕاپێچی زیندانەكان نەكرێت، بەڵام بۆ ئێستای میسر دیموكراتی مانای ئەوەیە كە شۆڕشی لاوانی میسر لەلایەن ئیخوان و سەلەفیەكانەوە نەبدرێت، بۆ كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی ئێستای كوردستان لەوانەیە دیموكراتی بریتی بێت لەبەردەوامی چاكسازی و پشتگیركردنی هەوڵەكانی سەرۆكی هەرێم بۆ سەرخستنی چاكسازی، بەڵام كاتێك هەڕەشە دەكرێتە سەر هاووڵاتیانی سەر بەئایینە جیاوازەكانی كوردستان وەك لەكارەساتی ئەم دواییەی زاخۆ بینمان، دیموكراتی بریتی دەبێت لەپاراستنی فرەیی كۆمەڵگە و پێكەوە ژیانی برایانە، ئەمانە هەموو پێكەوە پێمان دەڵێت، بەرنامەی دیموكراتی بریتییە لەبەرنامەی چارەسەركردنی كێشەو كەمورتیەكانی كۆمەڵگە لەسەر ئاستی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی، پێویستە سیستمی دیموكراتی وەڵامدانەوەی پێویستی لەرێگەی دامەزراوەكانیەوە بۆ ئەو كێشانە هەبێت كە لەكۆمەڵگە بوونی هەیە، لەبەرامبەردا پێویستیشە ڕێز لەو دامەزراوانە بگیرێت و ئاستەنگی بۆ دروست نەكرێت بۆ ئەوەی بتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، لایەنێكی دیكە كە زیاتر لەكۆمەڵگە پێشكەوتووەكانە هەندێك جار دەبێتە كێشە، تەنانەت پێشكەوتنی زانستیش بەئاستی پێشكەشكردنی خزمەت بۆ مرۆڤایەتی بڕیاری لەسەر دەدرێت، نەك بەئاستی بەرزی زانستیەكەی، هەر بۆ نموونە لەوانەیە گەیشتنی زانست بەكۆپیكردنی مرۆڤ یان هەر بوونەوەرێكی دیكە، تا ئەوپەڕی ئاڵۆز و ئاستی زانستیەكەی بەرز بێت، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم زانستە بەرز و ئاڵۆزە سنوورێك بۆ ئازادی مرۆڤ دادەنێت و مرۆڤ لەدەستكردی پەروەردگارەوە دەگۆرێت بۆ دەستكردی خودی مرۆڤ، ئەوا ڕێگە لەبڵاوبوونەوەی ئەم زانستە دەگیرێت و ناهێڵرێت كاری پێ بكرێت، بەڵام هەمان زانست لەبواری ئاژەڵ یان كشتوكاڵدا لەبەر ئەوەی دەبێتە خزمەتێك بۆ مرۆڤایەتی، ئەوا پەرەی پێدەرێت وەك چاككردنی جۆر و بەرهەم ڕێزی لێدەگیرێت، بۆیە ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بگەڕێینەوە بۆ مێژووی سیاسیی خۆمان و بپرسین دیموكراتی چییە؟ ئەوا لەو قسەیە بەرزترمان دەست ناكەوێت كە بارزانی نەمر دەڵێت: (چەند مەزنە مرۆڤ خزمەتكاری میللەتی خۆی بێت)، بارزانی نەمر لەم وتەیەدا پێش هەموان مەبەستی خۆیەتی كەئەو لەشۆڕش و حكومڕانیدا سەلماندی خزمەتكاری میللەتی خۆیەتی، ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو حكومڕانیەی وەك خزمەتكاری میللەت دەكرێت ئەو حكومڕانیە كە میللەت و مرۆڤ دەكاتە بەرزترین توخم لەكۆمەڵگەدا و سیاسەت و حكومڕانی دەكەوێتە خوار میللەت و مرۆڤەوە، كە ئەمە گەوهەری كۆمەڵگەی كراوەیە كە هەموو بیرمەندانی جیهان جەختی لەسەر دەكەنەوە، بەوەی هەموو شتێك لەكۆمەڵگە دەكەوێتە خوار بەهای مرۆڤەوە، هەربۆنموونە كاتێك ڕێگە لەكەسێك دەگیرێت بیروباوەڕی خۆی، ئایینی خۆی بەئازادی پیادە بكات، ئەوا ئەم بیروباوەڕە هەرشتێك لەكەداركردنی بەهاو كەرامەتی مرۆڤە، كاتێكیش یەكێك هەوڵبدات بیروباوەڕی خۆی بەزۆر بەسەر خەڵكی دیكەدا بسەپێنێت ئەمەش هەر دژی كەرامەت و بەهای مرۆڤە، بۆیە بێجگە لەڕێزگرتن لەكەرامەتی مرۆڤ ڕەخنە هیچ مانایەكی دیكەی نییە.


رەخنە
وەك بەرهەمی كۆمەڵگەیەكی زیندوو
بوونی ڕەخنە و ناڕەزایی نیشانەی لاوازی دەسەڵاتی سیاسی نییە، یان وەك هەندێك دەڵێن نیشانەی خراپی دەسەڵاتی سیاسیی و گەندەڵی دەسەڵاتی سیاسیی نییە، بەڵكو نیشانەی زیندوویەتی كۆمەڵگەیە كە دەیەوێت هەنگاوێك زیاتر بچێتە پێشێ و نیشانەی بڕوابوونی دەسەڵاتە بەڕێزگرتنی ڕای خەڵك كە دەیەوێت خەڵك بەئازادی كەموكورتیەكان دەستنیشان بكات و داوا بكات، كەموكورتیەكان چارەسەر بكرێت، بۆیە لەم هاوكێشەیەدا، كە میللەت هێندە زیندوو و هۆشیارە دەیەوێت واقیعی ڕاهین تێپەڕێنێت و بگاتە قۆناخێكی باشتر و لەبەرامبەریشدا دەسەڵاتی سیاسیی یان حزبەكانی فەرمانڕەوا ئامادەباشی ئەوەیان تێدایە گوێ لەڕای خەڵك بگرن و ئامادەن دەست بەچاكسازی بكەن، ئەوا دەبێت لەم حاڵەتەدا هەموو هەوڵەكان بۆ ئەوەبن بۆئەوەی خەڵك و دەسەڵاتی سیاسیی پێكەوە و بەپێی ئەو ئیمكانیەتەی لەبەر دەستە بەرنامەی چاكسازی سەربخەن، لەم چوارچێوەیەدا هەر هەوڵێك بخرێتە گەڕ بۆ ئەوەی كەلێنی نێوان دەسەڵات(ئۆپۆزسیۆنیش بەشێكە لەدەسەڵات) و خەڵك فراوان بكرێت، ئەوا ئەو فراوانكردنە نابێتە هۆی فراوانكردنی كەلێنی نێوان خەڵك و حزبەكانی فەرمانڕەوا بۆ نموونە (پارتی و یەكێتی لەگەڵ خەڵك)، بەڵكو دەبێتە كەلێنی نێوان خەڵك و كۆی دەسەڵاتەكە، هەربۆ نموونە:
1- خەڵك لەهەڵبژاردنەكاندا كە دەنگی داوە، %59ی دەنگی بەپارتی و یەكێتی داوە، %41 یەكەی تری دەنگی بەحزبەكانی دیكە داوە، پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئۆپۆزسیۆن كە ئێستا نزیكەی %37ی كۆی دەنگی هاووڵاتیان پێكدەهێنن، لەهەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا بەڵێنی ئەوەیان بەخەڵكداوە، ئەگەر هەڵبژاردنیان نەبردەوە، نەهێڵن لەم وڵاتە حكومڕانی بكرێت.
2- حكومڕانی لەم وڵاتە بەرهەمی سندوقەكانی دەنگدانە، واتە ئەو دەسەڵاتەی پەرلەمان وەك نوێنەری خەڵك هەیەتی، ئۆپۆزسیۆنیش بەشێكە تێیدا، بەكۆمەڵێك بەرنامە و بەڵێنەوە گەیشتۆتە ئەوەی لەپەرلەماندا بەشداری بكات، بەشدار بوونیشی مانای قەناعەتیەتی بەسیستمە دیموكراتیەكە و بڕوابوونیەتی بەیاسای گەمە دیموكراتیەكە، بۆیە كاتێك بۆ بەرژەوەندی حزبی خۆی، نكۆڵی لەم واقیعە دەكات، هەقە لەبەردەمی ڕای گشتی لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكرێت.
ئاماژەكردن بەم دوو خاڵە بۆ ئەوەیە كە دەبێت ڕەخنەی كۆمەڵگەی دیموكراتی و ڕەخنەی ڕەتكردنەوە لەیەكتری جیابكەینەوە، ڕەخنەیەك كە ئامانجی ئەوەیە دەسەڵات و خەڵك پێكەوە كێشەكان چارەسەر بكەن، ڕەخنەیەك كە دەیەوێت خەڵك و سیستمە دیموكراتیەكە لێكجیابكاتەوە، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕۆناڵد وید ئوستادی فەلسەفە لەزانكۆی نیو برۆنسویك كرد سەبارەت بەئامانجی ڕەخنە لەكۆمەڵگە، لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی:(توانای كۆمەڵگە بۆ ڕەخنە لەخۆگرتن گرنگە بۆ بەدەستهێنانی هەر بەرەوپێشچوونێك، بەتایبەتی بۆ ئەو بەرەوپێشچوونەی ئومێدی ئەوەی لێدەكرێت دیموكراتی بێت، لەبەر ئەوەی لەشەو و ڕۆژێكدا دیموكراسی نایەتەدی و دەبێت لەهەناوی خۆیدا توانای دەستنیشانكردن و دیاریكردنی خاڵە بەهێزەكان و لەهەمان كاتدا گرفتەكانی خۆی هەبێت. كێشەكە ئەوەیە هەندێ جار ئەو ڕەخنە نەرمەی كۆمەڵگەی دیموكراسی لەخۆی دەگرێت، هەمیشە باشترین ڕەخنە نییە، هەندێ جار هەندێ فۆرمی ڕەخنە لەفۆرمەكانی دیكەی ڕەخنەگرتن باشترە. لەڕاستیدا ئەوەی هەمیشە كێشەیە ئەوەیە چۆن بتوانین بەگونجاوترین شێوە كار بۆ بەرەوپێشبردن و گەشەپێدانی دیموكراسی بكەیت. بەدڵنیاییەوە دەبێت هەموو بۆچوون و تێڕوانینەكان لەبەرچاو بگیرێن. بەڵام هەندێ جار دەنگی تێكدەریش هەیە. مەسەلەكە ئەوەیە چۆن بتوانین هەل و مەرجێك بخوڵقێنین كە دەنگە بنیاتنەرەكان دروست بن و خۆمان لەدروستبوون و خوڵقاندنی هەل و مەرجێك لابدەین كە دەنگە مەترسیدرار و تێكدەرەكان پاشەكشە بەدەنگە بنیاتنەرەكان بكەن. گرنگە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی ڕۆشنبیران ڕۆڵی خۆیان بگێڕن، ڕۆڵی گرنگی ببینن لەڕەخنەگرتن و لەدۆزینەوەی ڕێگای بەرەوپێشچوونی كۆمەڵگە. بەڵام هەندێ جار دەنگی ڕۆشنبیران و ڕۆڵی ڕۆشنبیران مایەی جەمسەرگیری بووە لەكۆمەڵگەدا. ئەمە ئەمانگەڕێنێتەوە بۆ كێشەی دۆزینەوەی بناغە و بنكەیەكی بنیاتنەر و جێگیر بۆ ڕەخنەگرتن كە هاوكار و یارمەتیدەر بێت لەهەنگاونانی كۆمەڵگە بەرەو پێشەوە. كە ئەمەش كارێكی زەحمەتە، لەبەر ئەوەی تەنانەت لەكاتی بوونی ڕۆشنبیرانیشدا، ڕەنگە كێشەكە ئەوەبێت كە ڕۆشنبیران نوێنەرایەتی بۆچوونێكی توندڕەو بكەن، هێندەی ئەوەی هەندێ جار دەنگە ناڕۆشنبیرەكان نوێنەرایەتی و بەرجەستەی توندڕەوی دەكەن. یەكێك لەتەحەددیەكان ئەوەیە چۆن پێوانەی ڕەخنەگرتنێكی بنیاتنەر بكەیت بەچەشنێك بگونجێت لەگەڵ بەرەوپێشچوونی دیموكراسیدا، بێ ئەوەی جەمسەرگیریەك دروست بكات كە ببێتەهۆی قوڵبوونەوەی گرووپگەرایی و ناكۆكی دەسەڵات لەكۆمەڵگەدا)).
ئەوەی پرۆفیسۆر ڕۆناڵد وید ئاماژەی پێكرد، هەنگاوی یەكەم بریتییە لەناسنامەی ڕەخنە وەك هەوڵێك بۆ بەرەو پێشەوەچوونی كۆمەڵگە، واتە ڕەخنەی نەرم بۆ بەگەڕخستنی هێزی نەرم و گۆڕانكاری لەسەرخۆ و هێمنانە، كە ئەم جۆرە ڕەخنانە لەگەڵ ئەو خەڵكانە یەكناگرنەوە كە بڕوایان بەڕەخنەی زبر و هێزی زبر و گۆڕانكاری ڕادیكاڵانە هەیە، بەڵام سەبارەت بەوەی ڕەخنە چۆن حكومەت دەخاتە بەردەم بەرپرسیاریەتی چۆن دەبێتە هۆكارێك بۆ حكومڕانی باش لەوڵاتدا، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ئان ئۆفلین ئوستادی تیۆری سیاسەت لەزانكۆی نیوكاسل كرد و بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی:(مەسەلەی سەرەكی لەڕەخنەگرتن و ئازادی ڕادەبڕیندا ئەوەیە حكومەت بخەنە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانی. كاتێك خەڵكی ئازادانە قسە دەكەن، یان ئەوەتا بیرۆكە و بۆچوونی نوێ تەرح دەكەن، ڕەخنەگرتن گرنگیەكی بێئەندازەی هەیە بۆ ئەوەی حكومەت لەئاستی بەرپرسیارێتیەكانیدا بێت. ئەگەر خەڵكی ڕەخنە نەگرن، حكومەت بەو شێوەیە كار ناكات كە لێی چاوەڕوان دەكرێت. لێرەدا ڕۆشنبیران دەتوانن ڕۆڵێكی گرنگ بگێڕن و بیرۆكە و مەسەلە ئاڵۆزەكان بەسادەیی بۆ خەڵك ڕوون بكەنەوە و شەرح بكەن، ئەویش بۆ ئەوەی خەڵك تێبگات لەوەی ئایا حكومەت سەرقاڵی چییە و چی دەكات و پێویستە چی بكات و لەم میانەدا حكومەت بخەنە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانی. كەواتە ڕۆشنبیران ڕۆڵی نێوانگێڕییەك دەبینین لەسادەكردنەوە و ڕوونكردنەوەی زانیاریەكان بۆ هاووڵاتیە ئاساییەكان، ئەو كاتە هاووڵاتیان هۆشیارتر دەبن و ئەتوانن حكومەت بخەنە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانی)).
میدیا و بەرهەمهێنانی ڕەخنە
لایەنێكی دیكە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی بوونی ئازادی ڕادەبرین و بواردانە بۆ ئەوەی ڕەخنە بخاتەڕوو، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەوە ئاستی ئازادی ڕادەبرینە ناسنامەی میدیای ئازاد دیاری دەكات، نەك میدیایەك خۆی بەخۆی بڵێت میدیای ئازاد، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كاتێك لەكۆمەڵگەیەكدا ئازادی ڕادەربڕین هەبوو، ئەوا مەرج نییە تەنیا ئازادی بریتی بێت لەرەتكردنەوە، بەڵكو ئازادی واتە بوونی بیروبۆچوونی جیاواز لەسەر پرسە جیاوازەكان، سەبارەت بەكاریگەری میدیا لەكۆمەڵگەی دیموكراتی و دروستبوونی ڕای گشتی، پرسیارمان لەپرۆفیسۆر جۆن تۆماس ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری پرۆژەی تیۆری سیاسیی لەزانكۆی براون كرد، لەوەڵامدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەگەر بۆچوونی جیاوازیان هەبێت، هەندێكیان ڕەخنە لەحكومەت بگرن و هەندێكیان پشتیوانی حكومەت بكەن، ئەوا دەرفەتی دروستبوونی شێوازێكی بیركردنەوە دێتەئاراوە كە مرونەتی تێدابێت، بیركردنەوە دەربارەی ئەوەی بەڕاستی بەرژەوەندی خەڵك چییە. كەواتە دەبێت حكومەت خزمەت بەهەموو خەڵك بگەیەنێت، بۆ ئەمەش میدیا ڕۆڵێكی كاریگەر دەگێڕیت و ڕۆڵی میدیاش پێوەندی بەدابینكردنی مافی موڵكدارییەوە هەیە، ئەگەر مافی موڵكدارێتی زامن بكەیت، ئەوا بواری دروستبوونی ڕۆژنامەگەری ئازاد، شێوازی جیاوازی ڕاگەیاندن، ڕۆژنامە و گۆڤار و ڕادیۆ و ئەنتەرنێت و شێوازە جیاوازەكانی پێوەندیكردن دروست دەبێت، كە خەڵكی مافی مۆڵكدارێتی بەكار دەهێنن بۆ گوزارشتكردن لەبۆچوون و ئایدیاكانیان، بەڵام ئەگەر حكومەت كۆمپیوتەری لەخەڵك زەوتكرد، ڕێگای لەبڵاوبوونەوەی ڕۆژنامەیەك گرت و ڕیگەی نەدا ڕادیۆیان هەبێت بۆ ئەوەی بۆچوون و تێڕوانینەكانی خۆیان پەخش بكەن، ئەوكاتە حكومەت كۆمەڵگەی كۆنتڕۆڵكردووە، چونكە كۆنتڕۆڵكردنی قسەكردن و گوزراشتی كردووە. كەواتە موڵكدارێتی یەكێكە لەڕێگا گرنگەكان بۆ پاراستنی ئازادی ڕادەبڕین. ئەگەر مافی موڵكدارێتی پارێزراو بێت، ئەوا دەسەڵاتی حكومەت سنووردار دەبێت و خەڵكی ئەتوانن گوزارشت لەبۆچوونی جیاواز بكەن، كەواتە پاراستنی مافی موڵكدارێتی گرنگە بۆ كۆمەڵگەیەك كە بەڕاستی دیموكراسی بێت. ئەمەش دەبێتە بنەمایەك بۆ دروستبوونی ڕای گشتی، كەمن پێموایە دەبێت ڕای گشتی بگۆڕێت و گەشە بكات، بەدرێژای كات گەشە بكات، بەئومێدی ئەوەی بگەنە ڕاستی، بەبۆچوونی من بۆ ئەوەی ڕای گشتی بەو شێوەیە گەشە بكات، ئەوا دەبێت گروپی جیاواز هەبێت لەكۆمەڵگەدا كە ململانێ بكەن لەسەر ڕاكێشانی سەرنجی كۆمەڵگە، واتە گوزارشت لەچەندەها بیروبۆچوونی سیاسی جیاواز بكرێت، نەك تەنیا بۆچونی حكومەت، یاخود بۆچونی موعارەزە، بەڵكو چەندەها بۆچوونی جیاواز، ئەگەر گوزراشت لەبۆچوونی سیاسی جیاواز كرا، ئەوا لەنێو ئەو بۆچوونانەدا خەڵكی ئەتوانن تێڕوانینیان لا گەڵاڵە بێت و لەوە تێبگەن كە دەبێت كۆمەڵگە چۆن بێت)).
ئەوەی پرۆفیسۆر تۆماس ئاماژەی پێكرد گرنگی بۆچوونە جیاوازەكانی كۆمەڵگە هۆكاری سەرەكین بۆ دروستبوونی ڕای گشتی و هۆكارێكیشە كە بتوانێت ئەم بۆچوونە جیاوازانە بگەیەنێت، بێگومان هۆیەكانی ڕاگەیاندنە، بۆ زیاتر قسەكردن لەسەر ئەم پرسە جارێكی دیكە لەسەر بایەخی هۆیەكانی ڕاگەیاندن و دروست بوونی ڕای گشتی پرسیارمان لەپرۆفیسۆر ڕۆناڵد وید كرد، ئەویش سەبارەت بەم پرسە بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (كێشەی ڕاگەیاندن كێشەیەكی ئاڵۆزە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ڕۆڵی تەكنۆلۆژیا، ئەوا تەكنۆلۆژیا پانتایی نوێی بۆ ڕاگەیاندن خوڵقاندوە، ئەگەرچی شێوازە تەقلیدیەكانی ڕاگەیاندنیش هەر بەردەوامبن، كە هەروەك ئێوەش ئاماژەی پێدەكەن زیاتر و زیاتر بەدەستهێنانی قازانج بۆتە پاڵنەری كاركردنی ئەم ڕاگەیاندنانە. ئەمە دەمانگەڕێنێتەوە بۆ پرس و بابەتەكانی پێشوو كە كاتێك تۆ ئازادی قسەكردنت هەیە، ئەمە بەمانای ئەوەنییە كە هەمیشە ئەو ڕەخنانەی دەگیرێن، ڕەخنەی بنیاتنەرن، هەروەها كاتێك تۆ ژمارەیەكی زیاتری ڕاگەیاندنت دەبێت بە مانای ئەوەنییە كە هەمیشە ڕەخنەكان، ڕەخنەی ژیرانە و بنیاتنەرانە دەبن، چونكە هیچ زەمانەتێك نییە كە لەكۆمەڵگەیەكی ئازاددا خاوەنی ئەم جۆرە ڕەخنانە بیت، بەڵام بەدڵنیاییەوە باشترە دەرفەت بەئازادی قسەكردن و ڕادەبڕین بدرێت، نەك ئەو ئازادیە زەوت بكرێت. هەروەها كاتێك تۆ ئازادی ڕاگەیاندن فەراهەم دەكەیت، ئەوا بۆی هەیە دەنگە توندڕەوەكانیش گوزارشت لەخۆیان بكەن. كەواتە هێنانەئارای بناغەیەكی جێگیر و بنیاتنەر بۆ ڕەخنەگرتنێكی بەرپرسیارانە كە پاڵنەری قازانج نەبێت، ئەرك و كارێكی ئاڵۆز و زەحمەتە. ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە سەر چۆنیەتی دروستبوونی ڕای گشتی من پێموایە چەندین لایەنی دیكە ڕۆڵی خۆیان لەدروستكردنی ڕای گشتیدا دەبینن پیش هەموو شت پێویستە، بوار بۆ دروستبوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی تەندروست بخوڵقێنرێت، بەچەشنێك دەنگە مەدەنیەكان ڕۆڵێ بنەڕەتی ببینین لەداڕشتنی ڕای گشتی، كە بەدرێژایی كاتیش، ئێمە ڕای گشتی جیاواز و جۆراوجۆرمان هەیە، بەڵام من باسی بەشداری كردنی ڕێكخراوەكان دەكەم لەدروستكردنی ڕای گشتیدا، جا ڕێكخراوی ئایینی، یان سیاسی بن یاخود ئەو ڕێكخراوانە بن كە تەنیا بایەخ بەبوارێكی دیاریكراو دەكەن، كە لەڕێی ئەمانەوە ڕای گشتی دروست دەبێت و سەرهەڵدەدات. هەروەها ڕاگەیاندنیش ڕۆڵی گرنگی هەیە لەچۆنیەتی داڕشتنی ڕای گشتی. هەروەك لەوەڵامدانەوەی پێشتر باسم كرد كە ڕۆڵی داڕشتنی ڕای گشتی ڕۆڵێكی ئاڵۆزە، لەبەر ئەوەی دەنگی جیاواز هەیە و كۆمەڵگەش بەچەشنی پێشوو لەلایەن تەنیا دەزگایەكی ڕاگەیاندنەوە كۆنتڕۆڵ نەكراوە، بەڵكو لەڕۆژگاری ئێستادا چەندین دەزگای ڕاگەیاندنی جۆراوجۆر هەین. پێموایە هۆكارێكی دیكە كە ڕۆڵی هەیە لەداڕشتنی ڕای گشتیدا، خێزانە، واتە بەشداری خێزان و ئەوەی لەخێزاندا فێری منداڵەكان دەكرێت. من پێشتر باسی ڕێكخراوە مەدەنیەكانم كرد، بەڵام لەهەمان كاتدا پارتە سیاسییەكانیش هەن، ڕاستە هەندێ ڕێكخراوی مەدەنی هەن كە هاوشێوەی پارتە سیاسییەكانن، بەڵام ئەوە پارتە سیاسییەكانن كە لەهەندێ حاڵەتەدا زۆرترین ڕۆڵیان هەیە لەداڕشتنی ڕای گشتیدا. هەروەها من پێموانییە بەشداری سیاسی بەتەنیا ڕەنگدانەوەی ڕای گشتی بێ، چونكە ڕەنگە كەسێك بیروباوەڕێكی بەهێزی هەبێت وئەمەش ڕەنگبداتەوە لەبەشداریكردنی ئەو كەسەدا، بەڵام بۆی هەیە كەسێك هەمان بیروباوەڕی هەبێت و بەشداری سیاسیش نەكات. هەروەها ئەمە ئەو پرسیارەش دەورورژێنێت ئایا هۆكارەكانی دروستبوون و داڕشتنی ڕێكخراوە مەدەنیەكان و پارتە سیاسییەكان چین؟ لەڕاستیدا ئەمە مەسەلەیەكی قورستر و زەحمەتترە)).