سوریا بەرەو شەڕی ناوخۆ دەچێت و میسر بەرەو ناسەقامگیری
«ئیخوان و سەلەفیەكانی میسر داد و گەشەپێدانی توركیا نین»
January 2, 2012
راپۆرتەکان
هەر لەم چوارچێوەیە و سەبارەت بەگۆڕینی ئاڕاستەی بارودۆخی سوریا بەرەو كێشەی عەرەب ئیسرائیل و كاریگەری بارودۆخی ئێستای سوریا لەسەر تەواوی ناوچەكە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر حەیات ئەلیف عەزیز ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی پەنسلڤانیا و تایبەتمەند لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردو بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە: (سوپای سوریا لەئاست سوپای ئیسرائیلدا نییە، هەروەها مێژوو ئەوەی دەرخستووە كە سوریا دوچاری خەسارەتێكی زۆر بۆتەوە لەسەر دەستی ئیسرائیلیەكان. ئەسەد ناتوانێت بەرگەی شەڕی ئیسرائیل بگرێت، یاخود تەنانەت ناكۆكیەكی بچووكیش، لەبەر ئەوەی ئابووری سوریا تێكشكاوە، بەهۆی سزاكانەوە، ئەوا ناتوانێت دۆخەكە بەرەو هەڵكشانی زیاتر بەرێت لەگەڵ ئیسرائیلدا. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەگەر تەنگ بەدیكتاتۆرێك هەڵچنرێت و لەچارەنووسی خۆی و كەسانی دەوروبەری (عەلەویەكان) بترسێت ڕەنگە كارێكی سەرشێتانە بكات. ئەوە هەمیشە وەك ئەگەرێك دەمێنێتەوە. بەڵام دەبێت درك بەوە بكات كە بەریەككەوتنی سوریا و ئیسرائیل دەقا ودەق نابێتەهۆی ئەوەی جیهانی عەرەبی/ئیسلامی دەستێوەردان بكەن و سوریا ڕزگار بكەن. هیچ وڵاتێكی ناوچەكە لەبارێكدا نییە شەڕ بەرپا بكات، تەنانەت لەدژی ئیسرائیلیش. هیچ وڵاتێكی ناوچەكە بەرگەی شەڕ ناگرێت لەبەر دۆخی خراپی ئابوورییان. كەواتە ئەگەر ئەسەد بیر لەم ستراتیجیەتە بكاتەوە، ئەوا تەنیا فێڵ لەخۆی دەكات. سەبارەت بەهەوڵەكانی كۆمكاری عەرەبیش بۆ هێوركردنەوەی بارودۆخەكە، من پێموایە جامیعەی عەرەبی دەتوانێت هەرچییەكی بووێت بیڵێت، مەسەلەكە ئەوەیە ئایا ئەمە دەگۆڕێت بۆ سیاسەت و بۆ كردار. پێم وانییە بەبێ هاوكاری هێزە ئەوروپییەكان، جامیعەی عەرەبی دەسەڵاتی ئەوەی هەبێت كارێك دژی ئەسەد یان سوریا بكات، ئەوەش بەبێ پشتیوانی نەتەوە یەكگرتووەكان نابێت، بەڵام ڕاستیەك هەیە ئەویش ئەوەیە كە سوریا لیبیا نییە. كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ئەم ڕاستیە دەزانێت و مەترسیەكانی ئەنجامدانی كردەوەی سەربازیش دژی سوریا دەزانێت چییە. هەروەها كارێكی لەم چەشنە مەترسی ئەوەی لێدەكرێت ناكۆكیەكە بپەڕێتەوە بۆ ناوچەكە، بەدڵنیاییەوە لوبنانیش دەگرێتەوە، ڕەنگە بەشێكی عێراق و توركیاش بگرێتەوە، دواتر ڕاستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ ئیسرائیلیش. ئەوەش مەترسیەكی گەورەیە. لیبیا حاڵەتێكی ئاسانتر بوو، لەبەر ئەوەی سوپای لیبیا بچووكتر بوو لەسوپای سوریا، هەروەها ڕاماڵینی قەزافی لەدەسەڵات-ئەگەرچی چەند مانگێكی خایاند_ بەڵام ئاسانتر بوو بەبەراورد بەهەر كارێكی لەم چەشنە لەسوریادا. هەروەها دەبێت ئەوەمان لەیاد بێت كە ڕژێمەكەی ئەسەد پشتیوانی و دۆستایەتی ئێران و ڕوسیای هەیە. بەڵام ئەگەر گریمانەی ئەوە بكەین سوریا دوای ئەسەد چی بەسەر دێت، من پێموایە ئەمە دەوەستێتە سەر ئەوەی كێ دەبێتە جێگرەوەی ئەسەد، ڕەنگە ئەندامە بەعسیە ڕاوێژكارەكانی بڕیاری پشت تێكردنی بدەن، لەو حاڵەتەدا، تەنیا بەشارئەسەد خۆی دەڕووخێت، بەڵام ڕژێمەكەی دەمێنێـتەوە. خۆپیشاندەران ئەمەیان ناوێت، دەیانەوێت تەواوی ڕژێمەكە بڕووخێت. بەڵام ئەگەر ئەو سیناریۆیە ڕووبدات، ئەوا ئەگەرێكی بەهێزی بەرپابوونی شەڕی ناوخۆ لەنێوان بەعسییەكان و ئیسلامیەكاندا دێتەئاراوە، كە بەدڵنیاییەوە شەڕێكی كاولكار دەبێت. ئەگەر تەواوی ڕژێمەكەی ئەسەدو پارتی بەعس بڕووخێن و بەتەواوی ڕابماڵڕێن و پارت و سەركردەیەكی ئیسلامی جێی بگرێتەوە. دووبارە ئەمە دەوەستێتە سەر سروشت و ئایدۆلۆجیای ئەو سیستمە سیاسیەو ئەوسیاسەتەی لەناوەوەو لەسەر ئاستی ناوچەكە پیادەی دەكات، بەتایبەتی ئەوەی كاریگەری لەسەر لوبنان دەبێت. ئەمە دەوەستێتە سەر ئەو ئایدۆلۆجیایەی باوەڕیان پێیەتی، ئەگەر سەلەفی سەرسەخت بن، ئەوا ڕەنگە ڕووبەڕووی حزبوڵا لەلوبنان ببنەوە. ئەگەر«میانڕەو»بن، ئەوا كەمتر مەیلی دروستكردنی گرژییان دەبێت لەسەر ئاستی ناوخۆو ناوچەیی. دەبێت چاوەڕێی بكەین و ببینین كە چی ڕوودەدات. بەڵام ڕاماڵینی ئەسەد، بەتایبەتی ڕژێمی بەعس كاتی زۆری دەوێت، كە ڕەنگە شەڕی ناوخۆیشی لێبكەوێتەوە. زەحمەتە بتوانین لەئێستادا پێشبینی لەبارەی ئەم سیناریۆیانەوە بكەین)).
میسر لەبەهاری عەرەبییەوە بۆ سەركەوتنی ئیخوان و سەلەفییەكان
دوای ساڵێك تێپەڕبوون بەسەر بەهاری عەرەبی، ئێستا بارودۆخەكە بەو جۆرەیە هەموو چاودێرێك پێیوایە دەبێت چاوەڕێ بكرێت بارودۆخەكە بۆكوێ دەچێت، لەبەر ئەوەی هێشتا كەس لەوە دڵنیا نییە هێزە ئیسلامییەكان (ئیخوان و سەلەفیەكان) بتوانن بارودۆخەكە بەرەو دیموكراتی بەرن، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر بلاك بێرن لەدرێژەی قسەكانی بۆ گوڵان و سەبارەت بەئاییندەی ئەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەبی وتی:(هەڵبژاردنەكانی میسر وەك هەڵبژاردنەكانی جەزائیری پێش 20 ساڵ لەمەوبەر دێتە بەرچاوم كاتێك سوپا دەستێوەردانی كردو هەڵبژاردنەكانی ڕاگرت، بۆیە من بەهەمان چاو سەیری ئەم مەسەلەیە دەكەم و پێموایە خەڵكی سۆزێكیان لەگەڵ ئەو پارتە سیاسییانە هەیەو كە دەنگ بەو پارتە سیاسییانە بدەن تەنانەت بەبێ ئەوەی وردەكارییەكان بزانن لەبارەی كارنامەو بەرنامەكانی ئەو پارتە سیاسییانە، هەربۆیە لێرەدا مەسەلەكە پەیوەستە بەجۆری ئەو دیموكراسییەتەی كە باسی دەكەین، هەرگیز چاوەڕوانی ئەوە ناكرێت دیموكراسییەت لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هاوشێوە بێت لەگەڵ دیموكراسییەتی ئەمریكای باكوورو ئەوروپای ڕۆژئاوا لەبەرئەوەی چەندین باكگراوندی كەلتووریی جیاواز هەیە، خودی خۆم هیوادارم دیموكراسییەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەوشەیەكی پڕ واتا دیموكراسی بێت، بەڵام جارێ نازانین چۆن دەبێت، بەڕای من دەستوور هیچ شتێك گرەنتی ناكات لەبەرئەوەی ڕاستە دەستوور پرەنسیپ و بنەما دیموكراسییەكان لەخۆدەگرێت، بەڵام لەوانەیە نرخی ئەو كاغەزەی نەبێت كە لەسەری نووسراوە، ئەوەی كە زۆر گرنگە ئەوەیە بنەما دیموكراسییەكان لەدڵ و هزری هاووڵاتیان بەپیرۆزی بپارێزرێت، ئەمەیش خۆی لەخۆیدا ئەركێكی زۆر زەحمەتترە لەوەی شتێك لەسەر پارچە كاغەزێك بنووسیتەوە، مەبەستم ئەوەیە كە زۆر ئاسانە كۆشش بكەیت لەوبارەیەی كە چی بكەی بەدەستوور و بەچ زمانێك ئەو دەستوورە بنووسی، بەڵام لەكۆتاییدا ئاكامەكانی تەنیا لەسەر خەڵك دەبێت، بۆیە تەنانەت گەر دەستوورەكە بەهزرێكی بەرز و لەسەر بنەمای بیرۆكەی بونیادنەریش نووسرابێت، ئەوە هیچ سوودێكی ئەوتۆی نابێت ئەگەر بێت و لەگەڵ شێوازی بیركردنەوەی هاووڵاتیان نەگونجێت، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا مەبەستم ئەوە نییەو مەبەستیشم لەوەدا نییە كە ئەگەر لە«میسر»رژێمێكی ئیسلامی حوكمڕانی بكات و لەڕووكەشدا سێكیولاریزم بێت، بەڵام مەرجیش نییە هاوشێوە بێت لەگەڵ ڕژێمەكەی «ئێران»، هەڵبەتە ئەندامانی «ئیخوانی موسلمین» لەلێژنەی دەستوور دەستنیشان دەكرێن بۆ ڕەنگدانەوەی یەك تێڕوانین، بەڵام ئەگەر بێینە سەر خودی ئیخوان دەبینین چەندین بیروبۆچوونی جیاوازی لەخۆگرتووە، بەواتایەكی دیكە خودی «ئیخوانی موسلمین» بریتییە لەهاوپەیمانێتییەك كە چەندین بەرژەوەندی و گرووپی جیاوازی لەخۆگرتووە، بۆیە هیوادارم تێڕوانینیان ڕەنگدانەوە بێت بۆ بیروبۆچوونەكانی هەموو ئەندامەكانیان و نەك تەنیا ڕەنگدانەوە بێت بۆ ڕەوتێكی دیاریكراو لەچوارچێوەی«ئیخوانی موسلمین»، بەڕای من «ئیخوانی موسلمین» تەنیا بەناو«ئیسلامی» نییە وەك پارتی كریستیانی دیموكراتی، ئەمەش لەبەر ئەوەیە «پارتی كرستیانی دیموكراسی» لە«ئەڵمانیا» كە لەڕووی باكگراوند و ڕەگی مێژووییەوە «كاتۆلیكی»یە، بەڵام ئەمڕۆ هیچ مەترسییەك نییە لەوبارەیەی «پارتی كرستیانی دیموكراسی» دەسەڵاتی سیاسی تەسلیمی «كڵێسەی كاتۆلیكی» بكات، بۆیە بەپێی باكگراوندەكەیان بەڕای من «ئیخوانی موسلمین» بەو شێوەیە نییە، لەوانەیە هەڵە بم، بەڵام هیوادارم «ئیخوانی موسلمین» لەنێو ئەو هەموو بۆچوونە جیاوازانە «موعتەدیل» بن لەچوارچێوەی «ئیخوانی موسلمین»، نازانم، بەڕای من پێویستە جارێ چاوەڕوان بین بزانین ئەنجامەكانی چۆن دەبێت)).
پرۆفیسۆر حەیات ئەلڤی عەزیزیش پێیوایە ماوەی ساڵێك كەمە بۆ ئەوەی بتوانین حوكم لەسەر كۆی گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەین، بەڵام سەبارەت بەبارودۆخی میسر لەدرێژەی لێدوانەكانیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی:(هەر وڵاتێكی ناوچەكە جیاوازە لەڕووی دامەزراوەو سیستمی سیاسییەوە. دەبێت ئەوانە لەبەرچاوبگیرێت لەهەڵسەنگاندنی كارایی بزووتنەوە دیموكراسیخوازەكانی «بەهاری عەرەب»دا. بەشێك لەو پێوانەكردنە باری دانیشتووانی وڵاتەكە دەگرێتەوە. میسر گەورەترین دانیشتووانی هەیە، سوپایەكی زەبەلاحی هەیە، لەناو نوخبە سیاسیەكەدا چەندین لایەنی هەیە. ئەم فاكتەرانە كاریگەرییان هەیە لەسەر كارایی بزووتنەوە دیموكراسیخوازەكان. ئەگەر سیستمە سیاسییەكانی دوای شۆڕش پابەندبوونێكی جددیان نەبوو بەدیموكراسیەكی عەلمانییەوە، ئەوا سروشتی ناعەلمانی (بونیادنراو لەسەر ئەساسی ئایینی) «دیموكراسیەكان» مایەی دژوارییەكی زۆرتر دەبێت. خواستی سەركردە ئایینییەكان بۆ مومارەسەكردنی «سیاسەتی ئیسلامی میانڕەوی» تایبەت بەخۆیان-یاخود هەر ناوێكی دیكەی هەبێت-خواستێكی زۆر بەهێزە، بەڵام ڕاگرتنی هاوسەنگیەكەی كارێكی زۆر زەحمەتە. پارتە ئیسلامییەكان دەرەفتێك بەدی دەكەن بۆ سوود وەرگرتن لەو بۆشایی دەسەڵاتەی دروست بووە. ئیسلام و دیموكراسی پێكەوە هەڵدەكەن، بەچەشنی ئەوەی لەتوركیا و هیندستان دەیبینین، بەڵام ڕاگرتنی هاوسەنگی لەپێوەندیدا بەچۆنییەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئافرەتان و كەمینەكاندا لە «دەوڵەتێكی ئیسلامیدا» زۆر زەحمەتترە. بۆیە ئەم مەسەلەیە دەوستێتەسەر ئەوەی پارتێكی ئیسلامی و سەركردایەتی ئەو پارتە چۆن جیاوازی لەنێوان دیموكراسیەتی ئیسلامی «میانڕەو» و تیوكراتیەكی توندڕەوی دەكەن. ئەمە دەوەستێتەسەر ئەوەی تۆ چۆن پێناسەی چەمكی«توندڕەوی»دەكەیت، لەبەر ئەوەی خودی ئیخوان موسلمین لەنێوخۆیدا دابەش بووە (واتە ئیجماعێك نییە لەنێویاندا) لەبارەی ئایدۆلۆجیاكەیانەوەو لەبارەی ئەوەی چ شتێك وەك ئایدۆلۆجیای ئیسلامی سیاسی بگرنەبەر. سەلەفیەكان زیاتر چەقبەستووترن، كەواتە پێموایە ئەوان زیاتر بەو ئاڕاستەیەدا كار دەكەن كە ئێمە پێیی دەڵێین «توندڕەو». بەڵام لەناو ئیخواندا ئیجماع نییە، هەروەها ئیخوان بەسەر جیلەكاندا دابەش بوون: چینی بەساڵاچووەكە پتر تێڕوانینێكی چەقبەستوویان هەیە بەبەراورد بەئەندامە گەنجەكانیان)).
ئیخوان و سەلەفیەكانی میسر داد و گەشەپێدانی توركیا نین
شوێنكەوتووانی ئیخوان لەتەواوی ناوچەكە لافی ئەوە بەئیخوان و سەلەفیەكانی میسرەوە لێدەدەن، بەوەی گوایە دەتوانن مۆدیلێكی هاوشێوەی توركیا لەمیسر دووبارە بكەنەوە، لەم چوارچێوەیەدا ئەوانەی شارەزای بنەچەی ئایدلۆژیەتی ئیخوان و سەلەفیەكانی میسرن، پێیانوایە ئەم دوو حاڵەتە جیاوازن و هەرگیز پێكەوە بەراورد ناكرێن، پرۆفیسۆر حەیات ئەلڤی عەزیز پێیوایە ئیخوان و سەلەفیەكانی میسر پێویستە بەوەهابیەكانی سعودیە بەراورد بكرێن نەك بەپارتی دادو گەشەپێدانی توركیا، سەبارەت بەم لایەنە و لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (میسر و توركیا لێكجیاوازن، لەبەر ئەوەی دامەزرێنەری توركیا، مستەفا كەمال ئەتاتورك، ئایدۆلۆجیایەكی نەتەوەیی، لەسەر ئەساسی عەلمانی و دیموكراسی، بەسەر زۆرینەی موسڵمانەكەدا سەپاند. هەرگیز میسر سەركردەیەك یان ئایدۆلۆجیایەكی لەو چەشنەی بەخۆوە نەبینوە. پارتە ئیسلامییەكانی میسر دەتوانن هەندێ سوود لەئاك پارتی وەربگرن، بەڵام بەدڵنیاییەوە میسر توركیا نییە، بۆیە باشترە بەراوردەكە بەسعودیە بكرێت گونجاوترە، چەمكی ئایدۆلۆجیای ئیسلامییەكان لەمیسر، لێچكوون و تێڕوانینەكانی زیاتر هاوشێوەی وەهابییەكان/ سەلەفییەكانی سعودیەیە، لەڕاستیدا، چالاكوانی عەلمانی-لیبرالی و دیموكراسیخوان هەبوون لەمیسر كە پێشەنگی شۆڕشەكە بوون، بەڵام پێدەچێت ئێسلامییەكان شۆڕشەكەیان «فڕاندبێت»، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی ئەو بۆشایی دەسەڵاتەی دروست بووە، لەگەڵ تەلاعوبەكانی سوپای میسردا)).
بەڵام پرۆفیسۆر ستیڤن بلاك بیرن كە خۆی تایبەتمەندە لەسەر ئیسلام و بەراوردكردنی ئایینەكان، ئەو ڕاشكاوانەتر لەسەر ئەم پرسە قسەی كردو بەگوڵانی ڕاگەیاند: (جیاوازییەكی گەورە لەنێوان میسر و توركیا هەیە، «توركیا» خاوەن مێژوو و كەلتورێكی جیاوازە، ئەو پارتە ئیسلامییەی كە ئەمڕۆ لە«توركیا»دا هەیە زۆر هاوشێوەیە لەگەڵ پارتی «كرستیانی دیموكراسی» لە «ئەڵمانیا»، پارتێكی ئایینییە، بەڵام لەچوارچێوەی سیستەمێكی سێكیولار كاردەكات و بەباشە و خراپەكانی 90 ساڵە بەردەوامە، بەڵام ئەم شتە لە«میسر» بوونی نییە، ڕژێمە سێكیولارەكەی«موبارەك» هەمووانی ڕەتدەكردەوە لەئیسلامییەكان و لیبراڵەكان و سێكیولاریزمەكانیش كە هانی خەڵكیان دەدا لەگۆڕەپانی «تەحریر»، وتووێژی زۆر لەسەر مۆدێلەكەی «توركیا» كراوە و پێشنیاركراوە پیادەبكرێت، بەڵام هەست ناكەم ئەم شتە لە «میسر» ڕووبدات، لێرەشدا دەگەڕێمەوە سەر وەڵامەكەم بۆ پرسیاری یەكەمتان، هەروەك ئاماژەمپێكرد ئەوان ئەگەر بیانەوێ ئەوە دەتوانن لە «میسر» دەستوورێكی سێكیولار بنووسنەوە و لەسەر مۆدێلەكەی «توركیا» دایبڕێژن، بەڵام باوەڕناكەم ئەو شتە بكەن، تەنانەت گەر ئەو شتەیش بكەن ئەوە لەو بڕوایەدا نیم پێكهاتەكانی پەرلەمانی میسری و پێكهاتەی دەنگدەرەكان بایەخ بەو جۆرە سیستەمە بدەن، بەڕای من ئەزموونەكەی «توركیا» شتێكە كە دەكرێ لەڕووی تیۆرییەوە پیادەبكرێت، بەڵام گەر بێینە سەر شێوازی بیركردنەوەی هاووڵاتیانی «میسر» ئەوە هەرگیز لەو بڕوایەدانیم پێكەوە بگونجێن، بەپێچەوانەی توركەكان، لە «تونس»یش قسەكراوە لەسەر ئەزموونەكەی «توركیا»، لەوە دڵنیا نیم گەر «تونس» پیادەی بكات، بەڵام هەستدەكەم «تونس» لەمڕووەوە زیاتر سەركەوتوو دەبێت لەڕووی پیادەكردنی نموونەكەی «توركیا» بەڵام هاوكات ئەمە مانای ئەوە ناگەیەنێت كە من پێشبینیی ئەوە بكەم كە ئەم شتە لە «تونس» ڕوودەدات. هۆكاری ئەمەش بۆ ئەوە دەگێڕمەوە هەمیشە ئەم مەترسییە لەبارەی ئەو هەڕەشەیەی هەیە، كاتێك پارتێكی ئایینی سەركەوتنی زۆر گەورە لەدەسەڵاتی سیاسی بەدەست دێنێت ئەوكات «مەد و جەزر»ی ئایین لەگەڵ چارەنووسی پرۆسەی سیاسی پێكەوە گرێدەدرێنەوە لەلایەن ئەو كەسانەی كە ئیستغلالیان كردووە بۆیە پێم ناخۆشە و حەزناكەم ببینم ئایینی «ئیسلام» ڕەتبكرێتەوە تەنیا لەبەرئەوەی پارتێكی سیاسیی ئیسلامی ناوی ئیسلام-ی ئیستغلال كردووە و لەبری ئەوەی پارتە سیاسییەكە ڕەتبكرێتەوە دەبینین ئاكامەكەی لەسەر ئیسلام دەشكێتەوە، بەڕای من ئەمە ئاكامێكی خراپە و پێموایە ئەمە وانەیەكە، بۆیە هیوادارم گرووپە ئیسلامییە جیاوازەكان لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بگەنە ئەو ڕاستییەی كە پێكەوەگرێدانی چارەنووسی ئایینی و چارەنووسی سیاسی شتێكی زۆر مەترسیدارە)).
