ئەگەر پرۆسەی گلاسنۆستی میخائیل گۆرباتشۆف سەرەتایەك بووبێت بۆ ڕووخانی دیواری بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی پێشان، ئەوا بەهاری عەرەبی سەرەتاكەی لە زستانی تونسەوە و لە ڕۆژی 18ی كانوونی دووەمی ساڵی 2010ـەوە بە خۆسووتاندنی بوعەزیزیە دەست پێدەكات، هەربۆیە ئەگەر هۆكاری گۆڕانكارییەكانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا گەندەڵی و سەپاندنی حكومڕانی دیكتاتۆری پارتە كۆمونیستەكانی دەوڵەتانی سەر بەبلۆكی سۆشیالیستی پێشان بووبێت، ئەوا هەمان هۆكاریش هۆكاری دەسپێكردنی گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی بوون لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، بەهەمان شێوە ئەگەر توندوتیژی یەكێك لە دەرهاویشتەكانی گۆڕانكارییەكانی بەهاری وڵاتانی عەرەبی بێت، ئەوا لەیادمانە پرۆسەی ژینۆساید و كۆمەڵكوژییەكانی بۆسنە و هەرسك و كۆسۆڤۆ و چیچانیش دەرهاویشتەی ئەو گۆڕانكارییەبوون كە ڕووخانی دیوای بەرلین و هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەتی بەدوای خۆیدا هێنا، خاڵی جیاواز و سەرەكی لەنێوان ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لەگەڵ دەوڵەتانی عەرەبی لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەوەیە، وێڕای ئەوەی هەندێك لە دەوڵەتەكانی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا لەسەر كێشەی ئیتنی توندوتیژی سەری هەڵدا، بەڵام ئایدلۆژیەتێكی دیكەی هاوشێوەی ئایدلۆژیەتی پێشان نەبوو كە ئاستەنگ بێت لەبەردەم كرانەوە و دیموكراسی، بۆیە لەو وڵاتانە بە پێچەوانەی دەوڵەتانی عەرەبی دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت، دەرگاكان هەموویان بەڕووی دیموكراتی واڵا كران، ئەمە بە لەبەر چاوگرتنی ئەوەشی لەهەندێك وڵات پرۆسەكە وەك پێویست نەچووە پێشەوە، بەڵام لە دەوڵەتانی ئەوروپای ناوەڕاست بۆ نموونە وەك سلۆفاكیا و كۆماری چیك و پۆلەندا و بولگاریا و سلۆفینیا ...تاد، لەماوەیەكی زۆر كورتدا قۆناخی ئینتیقالییان بە شێوەیەك تێپەڕاند كە شایستەی ئەوەبن لە یانەی ئەوروپادا هاوشانی دیموكراتیە دێرینەكانی ئەوروپای ڕۆژئاوا ئەندام بن، ئەم لایەنە كە پێناچێت لەهیچ وڵاتێكی عەرەبیدا بوونی هەبێت بەتونسیشەوە كە لەڕووی بونیادی ژێرخانی ڕۆشنبیری لە وڵاتانی دیكەی عەرەبی لەپێشترە، هەربۆیە ئەوەی لە دوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە بۆ بەشی زۆری دەوڵەتانی ناوەڕاست و ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا پێشبینی دەكرا، زەحمەتە بەهەمان شێوە بۆ وڵاتانی عەرەبی مەزندە بكرێت و لەوانەیە لە ئاكامی ئەم گۆڕانكارییانە پرۆسەی دیموكراتی بەشێوەی سندوقی دەنگدان و دەنگدانی ئازاد دەست پێبكات، بەڵام ئەوەی بەدوور دەزانرێت ئەوەیە كە ئەو دەنگانە ببنە هۆكارێك بۆ بونیادی دیموكراتی، ئەو ئاستەنگانەی دەبنە ڕێگر لەبەردەم پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەوڵاتانی عەرەبیدا بەپێی بۆچوونی زۆربەی پسپۆران و چاودێرانی سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت بەچەند خاڵێك چڕیان بكەینەوە:

* ئەو گۆڕانكارییانەی بەهاری عەرەبی تا ئێستا تەنیا ئەو وڵاتانەی گرتۆتەوە كە سیستمی حكومڕانیان كۆماریی-یە، هەتا ئێستا مەملكەت و میرنشینەكانی نەگرتۆتەوە(بێجگە لەبەحرێن كە ئەویش ڕاپەڕینی مەزهەبی شیعە بوو كۆنترۆڵ كرا) ئەمەش مانای ئەوەیە ئەو سەركردانەی گۆڕدراون هەموویان نوێنەرایەتی ئەو سیستمە سیاسییانەیان كردووە كە دوای ڕزگاربوون لە كۆڵۆنیالی هاتوونە سەرحكوم، بە حوسنی موبارەكی سەرۆكی میسریشەوە كە دوای ناسر و سادات بۆتە سەرۆك كۆماری میسر، بەڵام سیستمی حكومڕانی میسر درێژپێدەری هەمان سیستەم بووە كە لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو جەمال عەبدولناسر دایمەزراندووە.
* بەدرێژایی 60 ساڵی ڕابردوو و لەبەر ئەوەی كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل وەك كێشەیەكی عەرەبی سەیركراوە و دەوڵەتانی ڕۆژئاوا بەگشتی و ئەمریكا پشتگیری ئیسرائیلیان كردووە، هەموو كات دەوڵەتانی عەرەبی لە سیاسەتی ئاشكرای خۆیاندا جەماوەری خۆیان دژی ئەمریكا و ڕۆژئاوا هانداوە، ئەمە سیستمە پادشایەكانی سعودیە و ئوردن و مەغریب و هەروەها بە دەوڵەتانی میرنشینی كەنداویشەوە، بەتایبەتیش میسر لەسەردەمی جەمال عەبدولناسر لەدوای سەركەوتنی لەشەڕی نۆكەندی سویس لە ساڵی 1956 هەتا نەكسەی 1967 و هەتا ئەو ڕۆژەشی كۆچی دوایی كرد خۆی لەبەرەی یەكێتی سۆڤیەت بینیویەتەوەو پاش ئەوەی سادات ڕێككەوتنی لەگەڵ ئیسرائیل مۆركرد و تیرۆر كرا، ڕای گشتی عەرەبی زیاتر دژی ئەمریكا و ئیسرائیل دەركەوتووە، هەربۆیە ئەم ئاراستەی سیاسەت دژی ئەمریكا و ڕۆژئاوا هەموو كات بۆ وڵاتانی عەرەبی بەو جۆرە دیموكراتی وەك داهێنراوێكی ڕۆژئاوایی لەلایەن هاووڵاتیانەوە سەیر بكرێت، ئەم تێڕوانینە لەسەر دوو ئاست سوودی هەبووە، لەلایەك هۆكارێك بووە بۆ مانەوەی ڕژێمەكان، لەلایەكی دیكەش ئۆپۆزسیۆنی دەسەڵاتیش لەبەر ئەوەی ئۆپۆزسیۆنێكی ئیسلامی سیاسی بووە، ئەوانیش هێندەی دیكە خەڵكیان هانداوە كە لەدیموكراتی دوور بكەونەوە، لێرەوە ئەگەر نەخشەی سیاسیی جیهانی دوای ڕووخانی دیواری بەرلین بدەین، دەبینین دوای ڕووخانی دیواری بەرلین دیموكراتی هەموو شوێنێكی ئەم جیهانەی گرتەوە، بەڵام بەدرێژایی سنوور لە ئۆقیانووسی ئەتڵەسیەوە تا دەگاتە كەنداو هیچ كام لەدەوڵەتانی عەرەبی نەگرتەوە.
*مەترسییەكی سەرەكی كە شێوازی گۆڕانكارییەكانی وڵاتانی عەرەبی بەرەو هەورازو سەختی دەباتەوە ئەوەیە كە ئەو ڕژێمانەی ماون ئامادەنین بەشێوازی ئاشتیانەو لەئاكامی گوشاری جەماوەری دەسەڵات چۆڵبكەن، ڕیچارد هاس وتەنی ئەگەر بەشێوازی ئاشتیانە یان بەرێگەی بەكارهێنانی هێز دەسەڵاتیان بڕووخێنرێت یەك چارەنووسیان دەبێت، ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا نموونەی حوسنی موبارەك وەربگرین و لەگەڵ موعەمەر قەزافی بەراوردی بكەین، دەبینین هەتا ئێستاش چارەنووسی قەزافی لە چارەنووسی موبارەك باشترە، هەربۆیە ئەو ڕقی تۆڵەسەندنەوەیەو نەبوونی ڕەگ و ڕیشەی لێبوردەیی بۆتە كار و كاردانەوە و چەند شەقام توندتر بێت ڕژێمەكان توندتر دەبێت، باری ئێستای سوریا بۆ مامەڵەكردنی لەگەڵ خۆپیشاندەران ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشكرا دەكات.


بونیادی دیموكراتی پێویستی بەبونیادی كەلتوری لێبوردەییە
ئەوەی ئێستا لەوڵاتانی عەرەبی دەیبینین جۆرێكە لەكار و كاردانەوە، نە ئەوەیە خەڵك بەشێوەیەكی ئاشتیانە و بەرێگەی دیالۆگ هەوڵبدات كێشەكانی چارەسەر بكات و دەست بكات بەپرۆسەی گۆڕانكاری، نە ئەوەشە كە ڕژێمەكان ئامادەبن گوێ لەخواستی هاووڵاتیانیان ڕابگرن و پرۆسەی ڕیفۆرمێكی سەرتاسەری دەست پێبكەن، هۆكاری سەرەكی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی كەلتورێكی لێبوردەیی كە بتوانن واز لەرابردوو بهێنن و هەنگاو بۆ ژیانێكی تازە هەڵبگرن، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر گەلن پێری ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ئیندیانا و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر سیاسەت و دیراسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كرد، لەوەڵامدا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (ئەم كێشەیە تەنیا لە وڵاتە عەرەبی و ئیسلامیەكاندا بەو جۆرە نەبووە. ئەگەر بە قووڵی بڕوانین، ئەوا باوەڕم وانییە ئەم وڵاتانە خوێنڕێژی و توندوتیژیەكی زیاتریان بەخۆوە بینیبێت بە بەراورد بە كۆمەڵگەكانی دیكە. لەگەڵ ئەوەشدا، ئەوە ڕاستە كە ئەو وەرچەرخانە ئاشتیەی ئەم دواییە بەرەو دیموكراسی دەستی پێكرد، ڕەوتێكی هیسستیری هەبوو لە جیهانی عەرەبیدا بە بەراورد بە زۆربەی بەشەكانی دیكەی جیهان. بە بەراورد بەو وڵاتانەی هەمان ئاستی پێشكەوتنی ئابووریان هەیە، ئەوا ئەمە بەشێوەیەكی گشتی بەسەر جیهانی ئیسلامیدا جێبەجێ نابێت. بەلای كەمەوە، یەكێك لە توێژەران، بارینگۆتن موور، بەڵگەی جددی و چڕ دەهێنێتەوە بۆ لێكدانەوەكەی كە هەمیشە دیموكراسی دوای ڕوودانی توندوتیژی هاتووە. من هیوادارم ئەو هەڵەبێت، هەروەها ئاماژەگەلێك هەن- هەروەك ئێوە دەزانن- كە وەرچەرخانی ئاشتیانە لە هەندێ بەشی جیهانی عەرەبیدا سەركەوتوو بووە(ئەگەرچی من دڵنیانیم لەوەی ئەمە ڕووبدات، با بڵێین لە میسردا). چەند فاكتەرێكی تایبەت هەن لە جیهانی عەرەبیدا كە دەبنەهۆی دژواربوونی هاتنەدی دیموكراسی. یەكێك لەو هۆكارانە بریتییە لە بوونی فرەییەكی ئیتنی، تائیفی، ئاینی و عەلمانی، هەستێكی پان-ئیتنی كە بە ئەندازەی جیاواز لە شوێن و كاتی جیاوازدا هاتونەتەپێشەوە، ئەگەرچی زەحمەتە بڵێین كە ئەم كێشەیە لە بەشەكانی دیكەی جیهاندا خراپترە. بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی چەندین هۆكاری دیكە هەن كە ڕێگرن لە دیموكراسی (زەحمەتە هیچ یەكێك لەم هۆكارانە تەنیا پەیوەست بێت بە ناوچەكەوە)، ئەوا من باوەڕم وایە دەستێوەردانی دەرەكی هۆكارێكی یەكلاكەرەوەیە لە زۆربەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا( یەكێك لە توێژەران باس لەوە دەكات دەستێوەردانی دەرەكی زیاتر لە هەر شوێنێكی دیكەی جیهان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ڕوودەدات). ئەمەش لە بەشێكیدا دەگەڕێتەوە بۆ بوونی نەوت، لە بەشێكیدا بۆ هەڵكەوتەی جوگرافی ناوچەكە دەگەڕێتەوە كە هەڵكەوتەیەكی دەگمەنە و كردویەتیە ناوچەیەكی گرنگ بۆ پێوەندی جیهانی، هەروەها لە بەشێكیدا پەیوەستە بە بوونی ئیسرائیلەوە (كە ئەمە خۆی لە خۆیدا بەرجەستەی دەستێوەردانی ئەوروپا دەكات، ئەمە جگە لە بوونی لۆبی ئیسرائیلی لە ئەمریكا). هێزە جیهانیەكان (لەنێویاندا ئەمریكا لەم ڕۆژگارەی ئێستادا) وەك هاوپەیمان پشتیان بە لایەنە مەحەلیەكان بەستووە، هەروەها تاوەكو عەرەب و موسڵمانەكان توڕەبن لە پشتیوانی نادادپەروەرانە بۆ ئیسرائیل، ئەوا ئەمریكا (ئەگەر باسی ئیسرائیل نەكەین) ترسی هەیە لە هاتنەئارای دیموكراسی لە جیهانی عەرەبدا، ئەگەرچی بە بەردەوام خیتابێكی پێچەوانەی هەیە و هەرچەندە ڕەنگە زۆرێك لە سەركردەكان قەناعەتیان بە خیتابەكەی خۆیان هەبێت. هەروەها چەندین مەترسی دیكە هەیە، ڕەنگە پارتێك بە تەنیا- لەم هەل و مەرجەدا، بۆی هەیە پارتێكی ئایینی بێت—بتوانێت لەڕێی هەڵبژاردنەوە كۆنتڕۆڵی تەواو بەدەست بهێنێت، ئەگەرچی من مەزەندەی ئەوە دەكەم كە هاوپەیمانێتی بەپەلە لە هەندێ لە وڵاتاندا پێكبهێنرێت (كە دەبنەهۆی لاوازكردنی دیموكراسی بەوەی ئامادەنابن تاوەكو بەشێوەیەكی كارا حكومڕانێتی بكەن)، بەڵام ئەو سیناریۆیەی زیاتر ئەگەری ڕوودانی لێدەكرێت ئەوەیە حكومڕانێتیەكە لە ڕواڵەتدا دیموكراسی بێت، بەڵام لە پشت پەردەوە جڵەوی دەسەڵات بە دەست سوپاوە بێت. هەروەها تا ڕاددەیەك هەمیشە هەندێ ئۆلیگارشی هەن كە پێوەندیەكانیان لەسەر ئەساسی پێدانی ئیمیتیاز لەبەرامبەر دڵسۆزی و ئینتیما و گوشاركردن و. تاد، كە ئەمەش دەبێتەهۆی لاوازكردنی دیموكراسیەتی ڕاستەقینە (ئەگەرچی لە وڵاتە پێشكەوتووەكانی ئەم ڕۆژگارەدا، هێشتا قسەكەی چەرچڵ دروستە كە دیموكراسی لە هەموو جۆرە حكومەتە خراپەكانی دیكە باشترە). لەگەڵ ئەوەشدا، پرۆسەی بە دیموكراتیكردن چەند ڕاستەقینە بێت، ئەوا هێشتا مەترسیەكی گەورە هەیە بەوەی ئەنجامەكەی ببێتە مایەی نائومێدی (بە تایبەتی لەو وڵاتانەی ئابووریەكانیان بەردەوام لە داڕووخاندایە. هەربۆیە ئەگەر لێرەوە باسی لێبوردەیی بكەین، ئەوا وەك تێگەیشتم ئێوە باس لە پرسگەلێكی جیاوازی وەك «پێكەوەژیان» و «لێبوردەیی» لە لایەك و لەلایەكی دیكە باس لە «جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت» دەكەن. من حەز بە باسكردنی هەردوو ئەم پرسە دەكەم، لەگەڵ ئەوەشدا مەرج نییە هەمیشە پێویست بە جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت بكات بۆ ئەوەی بتوانین پێكەوەژیان و لێبوردەیی بەدەست بهێنین. ئەگەرچی ڕەنگە ئەمەی دواییان گونجاو بێت بۆ یەكەمیان، بەڵام ڕەنگە ئەمە حاڵەتەكە نەبێت لە جیهانی ئیسلامیدا، كە سەپاندنی جیاكردنەوەی تەواوی ئایین لە دەوڵەت (یاخود تەنانەت خراپتر، كە ئەویش مۆدیلی كەمالیستیە كە دەوڵەت كۆنترۆڵی ئایین دەكات) بە شێوەیەكەی گشتی زیان بە دیموكراسی دەگەیەنێت. سەرنجی ئەوە بدەن كە تەنانەت لە زۆربەی وڵاتە عەرەبیەكاندا دەوڵەت هەوڵی كۆنتڕۆڵكردنی ئایینی داوە)).
پرۆفیسۆر پیری لەگەڵ ئەوەی جۆرە بەراوردێكی بە ئاستی توندوتیژی لەگەڵ وڵاتانی دیكە ئاماژە پێكرد، بەڵام لەهەمانكاتدا جەختی لەسەر ئەوەكردەوە كە بونیادی دیموكراتی بەشێوەیەك لە شێوەكان لەبەرژەوەندی ئەمریكاشدا نییە، بۆیە كە ساڵانێكی كە بۆ نزیكەی نیوسەدە دەچێت ئەمریكا ڕۆڵی كاریگەری لەناوچەكەدا هەیە و ئێستاش بەرژەوەندییەكانی لەگەڵ پرۆسەیەكی سەرتاسەری وڵاتانی عەرەبی یەكنەگرێتەوە، ئەوا ناتوانرێت بەسەركەوتنی پرۆسەی دیموكراتی گەشبین بین، لەم لایەنەوە پرسیارمان لە باڵیۆز ئیدوار گونێم كرد كە ئێستا بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی ئیللۆت و هەروەها تاساڵی 2004 باڵیۆزی ئەمریكا بووە لەئەردەن، لەمبارەوە لەوەڵامی پرسیارەكەماندا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لە ڕاستیدا شوێن هەبووە بێ توندوتیژی گۆڕانكاری تێیدا ڕوویداوە. بۆیە پێموایە ئەگەرچی ئێمە خۆپیشاندانی بەردەوام دەبینین لە میسر، بەڵام ڕاستی مەسەلەكە ئەوەیە ئەمە جوڵانەوەیەكی ئاشتیانە، خۆپیشاندانێكی ئاشتیانە بوو بۆ هێنانەدی گۆڕانكاری. شوێنی دیكە هەبووە دووچاری دژواری بۆتەوە، كە بە داخەوە سەركوتكاری لەلایەن حكومەتەوە مومارەسە كراوە، كە دیكتاتۆرێك لەپێناو پاراستنی دەسەڵاتدا خەڵكی بە ئاڕاستەی توندوتیژی بردووە. تەنانەت لە سوریاشدا چەندین خۆپیشاندەر مشتومڕ لە بارەی پەنابردنەبەر توندوتیژی و چەكەوە دەكەن و هەوڵدەدەن موعارەزەكە وەك موعارەزەیەكی ئاشتیانە بمێنێتەوە، ئەمە ئەگەرچی حكومەت كاردانەوەی توندوتیژانەی هەبووە. كەواتە هەر وڵاتێك جیاوازە و تایبەتمەندی خۆی هەیە، بەڵام باوەڕم وایە هەندێ گۆڕانكاری لە ناوچەكەدا بێ توندوتیژی ڕوویداوە. بەڵام وێرای هەموو ئەمانەش ئەوەی دەبێتەهۆی پتەوكردنی دیموكراسی، پتەوكردنی كۆمەڵگەی كراوە ئەوەیە، هەموو لایەك بە زۆرینە و كەمینەوە ئەو حەقیقەتە قبوڵ بكەن كە هەموو كەسێك مافی تاكەكەسی هەیە، هەروەك ئێمە لە ئەمەریكا دەیڵێین ئەو مافانەی ناكرێت دەستیان لێهەڵگریت و سیستمەكە هەموو تاكێك بپارێزێت، ئەمە تاكە ڕێگەی سەركەوتن و هێشتنەوەی وڵاتەكەیە بە یەكگرتویی و ئەمەش تاكە ڕێگەیە بۆ پاراستنی- هەندێك دەڵێن كەمینە- بەڵام من دەڵێم تاكەكەس، چونكە تەنانەت لە ناو زۆرینەشدا بیروبۆچوونی جیاواز هەیە، كە بە دڵنیاییەوە ئەمە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا غائیبە و دەكرێت بێ مامەڵەكردن لەگەڵ پرسی ئاییندا ئەمە جێبەجێ بكرێت، لەبەر ئەوەی كەسە ئایینپەروەرەكانیش خواستی ئەوەیان هەیە بە هەمان شێوە دەوڵەت ئەوانیش بیانپارێزێت)).
وڵاتانی عەرەبی توركیا و ئەندەنووسیا نین
كێشەی سەرەكی وڵاتانی عەرەبی ئەوەیە كە دواكەوتنی ئەو وڵاتانە لە پرۆسە بونیادی دیموكراتی گرێدەدەنەوە بە وڵاتانی ئیسلامیەوە، ئەمە لەكاتێكدا مەرج نییە هەر دەوڵەتیك ئیسلام بوو ئیدی بەهاوشێوەی دەوڵەتانی عەرەبی دیموكراتی وەك كاڵایەكی داهێنراوی ڕۆژئاوایی سەیر بكات، یان بەو جۆرە سەیر بكرێت كە هەموو جیهان دوژمنی دەوڵەتانی ئیسلامییە، زۆربەی تۆژەرانی بواری دیموكراتی بەتایبەتی دوای شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی سەریان لەوە سوڕماوە بۆچی باهۆزی دیموكراتی وڵاتانی دیكەی ئیسلامی غەیرە عەرەبی گرتەوە بەڵام ئەم باهۆزە وڵاتانی عەرەبی نەگرتەوە؟ ئێستاش كە ئەم گۆڕانكاریانە هاتوونە پێشێ دیسان مەزندەی ئەوە ناكرێت كە بتوانرێت لەجێی ڕژێمە دیكتاتۆریە ڕووخاوەكان سیستمێكی دیموكراتی لیبرالی دابمەزرێت، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر تۆماس ئەمبرۆسۆی ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس داكۆتا و تایبەتمەند لەسەر عێراق و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردو لە لێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی : (ئەوە زۆر زۆر زەحمەتە، هەروەك لە چەندین حاڵەتدا بینیومانە، لە ئێستادا پێنج حاڵەت هەیە لەوەی پێی دەڵێن بەهاری عەرەب، تاكە حاڵەتێك كە بەشێوەیەكی ڕێژەی ئاشتیانە بوو بریتی بوو لە تونس، ڕاستە لە میسردا ئاشتیانە بوو، بەڵام ئەوە شۆڕش نەبوو لەبەر ئەوەی هێشتا بە ئەندازەیەكی گەورە سوپا جڵەوی دەسەڵاتی لەدەستە. لە شوێنەكانی دیكەدا توندوتیژی ڕوویدا، لە یەمەن، لە سوریا بەردەوامە و هەروەها لە لیبیا، كەواتە دۆخەكە دوا ڕاددە دژوارە. كە دەبێت لە كۆتاییدا خەڵك بڕیاری ئەوە بدەن كە ئەوان دەیانەوێت كۆمەڵگەكەیان باشتر بكەن، نەك هەوڵی ئەوە بدەن ئۆباڵی كێشەكانیان بخەنە ئەستۆی هێزێكی دەرەكی. بە دیاریكراوی هەوڵبدەن بیخەنە ئەستۆی ئیسرائیل یان ڕۆژئاوا. كێشەكە ئەوەیە ئەگەر تۆ بتوانیت حكومەت بڕوخێنیت، ئایا دەتوانێت حكومەتێكی لیبراڵ دیموكراسی لە بری ئەو دابمەزرێنیت. ڕەنگە ئەم دەرئەنجامەی لێنەكەوێتەوە، هەروەك لە حاڵەتی میسردا بینیومانە، كە موبارەك لە دەسەڵات دوورخراوەتەوە، بەڵام هێشتا بە ڕاستی گۆڕانكاری ڕووینەداوە. هەروەها حاڵەتێكی دیكەش هەیە كە بۆ وڵاتانی عەرەبی دیسان زەحمەتە ئەویش مەسەلەی جیاكردنەوەی ئایینە لەدەوڵەت، بە تایبەتی ئەگەر هەندێ نەریتی ئایینی دیاری كراوی وڵاتانی عەرەبی لە بەرچاوبگرین، كە مێژووییەكی دوورودرێژی جیاكردنەوەی ئاین و دەوڵەتی نییە، ئەگەر سەیری كەلتوری ئیسلامیش بكەین، بەو شێوەیە ئەو جیاكردنەوەیە نابینین. لە هەندێ شوێنی دیكەدا ئەم جیاكردنەوەیان بینیوە، وەك ئەندەنوسیا، هەروەها توركیا، كەواتە سەرمەشقەكە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا نییە، ئەوەی ئاشكرایە ئەندەنوسیا زۆر دوورە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە. كەواتە بە دەگمەن حاڵەتێكی تەواو دەبینین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، كە لەسەر ئەساسی ئەوە بتوانرێت كۆمەڵگەیەكی لیبراڵی ڕاستەقینە بنیات بنرێت. ئەمەش وا دەكات هەنگاو هەڵگرتنی ئەو كۆمەڵگەیانە بە ئاڕاستەی ئەو ئامانجانە زۆر زەحمەت بێت لە غیابی ئەو ئەساسەدا. ئەم ڕەشبینیەش لەوەوە سەرچاوەی گرتووە، لەبەر ئەوەی ئێستا تۆ میراتگری دەیەها ساڵی حكومڕانی سەركردە خۆسەپێنەكانی، كە بۆ درێژەدان بە دەسەڵاتەكانیان و لادانی سەرنجی دانیشتووانەكەیان لەسەر كێشە ڕاستەقینەكان مەسەلەی ناسنامە و مەسەلەی هەستی دژە ڕۆژئاواییان بەكارهێناوە. من شتێكم خوێندۆتەوە دەربارەی ئەوەی چۆن حكومەتی میسر ئەم مەسەلەیەی بۆ بردنەوەی شەڕەكەی لە دژی ئیسرائیل لە ساڵی 1973 بەكارهێناوە، هەروەها دەیاها ساڵە ئەم حكومەتانە زانیاری چەواشە بڵاودەكەنەوە، قوتابخانەكان پڕن لەم جۆرە زانیاریانە و تا دوا ئەندازە زەحمەتە بتوانیت ئەو جۆرە هزر و عەقڵیەتانە بگۆڕیت. ئومێدەوارم بەكارهێنانی ئەنتەرنێت و موتابەعەكردنی تەلەفزیۆن یارمەتیدەر بن لە گۆڕینی ئەو تێڕوانینانەدا، بەڵام هەروەك دەزانین گۆڕانی تێڕوانینەكان زۆر زۆر لەسەرخۆیە و من پێشبینی ئەوە ناكەم ئەمە لە ئایندەیەكی نزیكدا ڕووبدات. لە ئێستادا تەركیزێكی ناوخۆیی زیاتر هەیە لەسەر كێشەكە، موعارەزەمان هەیە كە دژی حكومەتەكە ناڕەزایی دەردەبڕێت و تەركیزێكی كەمتر هەیە لەسەر ئەوەی ئۆباڵی كێشەكان بخرێنە ئەستۆی دەرەوە. پێم وایە ئەمەش ورد وردە دەگۆڕدرێت، كاتێك خەڵكەكە لە گۆڕانكارییەكە نائومێد دەبن، هەروەك ئەوەی لە میسردا بینیمان، كە هێڕشیان كردە سەر باڵیوزخانەی ئیسرائیل. من قەناعەتم نییە ئەو پرۆسەیە بە خێرایی ڕووبدات لە زۆربەی شوێنەكاندا، پێم وایە لە كوردستاندا عەقڵیەت و تێڕوانینێكی زۆر زۆر جیاواز هەیە كە هەستی دژە ڕۆژئاوایی نییە. بەڵام لە زۆربەی بەشەكانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەم هەستە هەیە. تەنانەت لە توركیاشدا ئەمە دەبینیت. لەبەرامبەردا ئێستاش ڕۆژئاوا لە دۆخێكی دژواردایە، لەلایەك دەیەوێت پشتگیری لە دیموكراسی و هەڵبژاردن بكات، لەلایەكی دیكە چیی دەبێت ئەگەر ئەو هەڵبژاردنانە بوونەهۆی بردنەوەی حكومەتێك كە دۆستی ڕۆژئاوا نییە، كە لیبراڵ دیموكرات نییە و كە زیاتر دژە ئسیرائیلە. لە ڕاستیدا ئەمە كێشەیەكی ڕاستەقینەیە كە ئەگەری ڕوودانی دەكرێت، بۆ نموونە ڕۆژئاوا هەڵبژاردنی ویست لە فەلەستین، بەڵام حەماس هاتە سەر دەسەڵات، كەواتە ڕۆژئاوا لە دۆخێكی دژواردایە)).


هەناردەكردنی كێشەكان بۆ دەرەوە
زۆر لەمێژە وڵاتانی عەرەبی كاتێك دوچاری كێشەی ناوخۆیی دەبنەوە هەوڵدەدەن لەسەر دەرەوە كێشەیەك دروست بكەن و كێشەكانیان هەناردەی دەرەوە بكەنەوە، بەتایبەتیش كە ئێستا هەست دەكرێت لەمیسر هەڵدەكوترێتە سەر باڵوێزخانەی ئیسرائیل و هەروەها هەروەها ئەمریكا هەڕەشەی داخستنی نووسینگەی دەسەڵاتی فەلەستین لە واشنتۆن دەكات، ئەگەر دەسەڵاتی فەلەستینی داوای ئەندامیەتی تەواو لەنەتەوە یەكگرتووەكان، هەروەها بۆ ئێستای سوریا كە بەفەرمی لەشەڕدایە لەگەڵ ئیسرائیل، تێكچوونی باردۆخەكە خزمەتێكی گەورەی مانەوەی ڕژێمی ئەسەد دەكات، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر شاوۆل گابای ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان لەزانكۆی دینڤەر و شرۆڤەوانی سیاسیی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست سەبارەت بەم لایەنە كردو بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (ئەگەر بێت و «ئیخوانی موسلمین» لە هەڵبژاردنەكانی داهاتووی «میسر» بگەنە دەسەڵات ئەوكات لەبری ئەوەی بە ڕێگەچارەی دیموكراسی دیموكراسییەت بونیادبنرێت، دەبینین دیكتاتۆرێكی دیكە سەرهەڵدەدات هاوشێوە لەگەڵ ئەوەی كە لە «ئەڵمانیا» ڕوویدا، ڕژێمی «نازی» بە هەڵبژاردنەكان گەیشتە دەسەڵات بەڵام دوایی ڕژێمێكی تۆتالیتاریی دامەزراند، ئەمە بەڕاستی هەڕەشەیەكی زۆر ترسناكە و ئەگەری ڕوودانی هەیە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەمە و وێڕای سرووشتی ژێرخانە كۆمەڵاتییەكەی هەر یەك لەو وڵاتانە، بۆیە زەحمەتە بیخەمڵێنین ڕوودانی ئەم شتە تاكەی درێژە دەكێشێت، تەنانەت گەر میكانیزمی سیاسی و داد-یش بوونی هەبێت بۆ ڕێگەگرتن لە پارتە سیاسییەكان بۆ گۆڕینی سیستەمەكان بۆ دیكتاتۆرییەت ئەوە هەر ناتوانرێت ڕێگە لە پارتە سیاسییەكان بگیرێت بۆ دامەزراندنی ڕژێمی دیكتاتۆر، بۆیە خەمڵاندنی ئەم شتە زۆر زەحمەتە و هاوكات ئەمە مەترسییەكی گەورەیە و ئەگەری ڕوودانی هەیە لە گۆڕانكارییەكانی ئەمڕۆی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. لەلایەكی دیكەوە ئاشكرایە هەست و نەیاری لەسەر ئاستی جەماوەری و شەقامی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی لەبەرامبەر ڕۆژئاوا و بەتایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەیە، بەڵام نازانم و دڵنیانیم لەوبارەیەی كە ئەگەرێك هەبێت ئەم پێگە جەماوەرییە دژە ڕۆژئاوا و دژەویلایەتە یەكگرتووەكان و دژەدیموكراسییە بگۆڕێت و ببێتەمایەی بونیادنانی دیموكراسییەت، من لەم بارەیەوە دڵنیانیم، هەربۆیەیش من زۆر بەگومانم لەوبارەیەی كە دیموكراسییەت لە جیهانی عەرەبی دروست بێت، بارودۆخەكانی ئێوە لە كوردستان لە ئاستێكدایە كە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی تێیناگەن، ئەوەی كە ئێوە خوڵقاندوتانە لەڕووی سەقامگیری و بەها دیموكراسییەكان و تەرخانكردنی بەهاكان لەڕووی وەبەرهێنان لە كەرتی پەروەردەیی شتێكی بێهاوتایە لەو بەشە جیهانەی كە ئێوە تیایدان، ئێوە نموونەیەكن بەڵام نموونەیەك نین بۆ زۆرینە. كوردستان پێشوەختە «مۆدێل»ێكە، بەڵام ئەم نموونەیە دیاردەیەكی باو نییە، پێموایە زیاتر پەیوەستە بە كەلتوری ئێوە كە چەندین ساڵە لەنێو هاووڵاتیانتان چەسپاوە، بەڵام دیاردەیەكی باو نییە.
* ئاشكرایە هەست و نەیاری لەسەر ئاستی جەماوەری و شەقامی جیهانی عەرەبی و ئیسلامی لەبەرامبەر ڕۆژئاوا و بەتایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەیە، بەڵام نازانم و دڵنیانیم لەوبارەیەی كە ئەگەرێك هەبێت ئەم پێگە جەماوەرییە دژەرۆژئاوا و دژەویلایەتە یەكگرتووەكان و دژەدیموكراسییە بگۆڕێت و ببێتەمایەی بونیادنانی دیموكراسییەت، من لەم بارەیەوە دڵنیانیم، هەربۆیەیش من زۆر بەگومانم لەوبارەیەی كە دیموكراسییەت لە جیهانی عەرەبی دروست بێت، بارودۆخەكانی ئێوە لە كوردستان لە ئاستێكدایە كە جیهانی عەرەبی و ئیسلامی تێیناگەن
كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر شاوۆل ئاماژەی پێكرد ئەو هەستە دژە ڕۆژئاوایی و دژە دیموكراتیە زەحمەتە بە ئاسانی بگۆرێت، بۆیە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر مالك موفتی ئوستادی پێوەندییە نێودەوڵەتیەكان و تایبەتمەند لەسەر سیاسەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەزانكۆی تفتس كرد و ئەو لەوەڵامدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربری و وتی: (من هاوڕا نیم لەگەڵ ئەوەدا كە ڕوودانی توندوتیژی لە قۆناغی ڕاگوزاری سیاسی خەسڵەتێكی تایبەت بە وڵاتە عەرەبی یان ئیسلامیەكان بێت. لە توركیا، وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی تا ڕاددەیەكی زۆر باش ئاشتیانە بوو. هەر پێوەرێك وەربگرین لە تونس و میسردا، ئەوا گۆڕانی ڕژێمەكە بە شێوەیەكی ڕێژەیی هەندێ خوێنڕێژی لەگەڵدا بوو. لە لیبیا و سوریا، دۆخەكە جیاوازە. پێم وایە هۆكارەكە پەیوەستە بە سروشتی ئەو ڕژێمەی پێشووتر لە ئارادابوو- و توانای ئەم ڕژێمانە بۆ خۆگونجاندن لەگەڵ گۆڕانكاریدا-ئەمەش مەسەلەیەكە بە ڕاددەیەكی گەورە دەگۆڕدرێت لە حاڵەتێكەوە بۆ حاڵەتێكی دیكە، بەڵام سەبارەت بەسیاسەتی ئەمریكا لەناوچەكە بە دڵنیاییەوە ڕاستە كە ئەمەریكا-بە چەشنی هەموو وڵاتانی دیكە- لە هەوڵی هێنانەدی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانیدایە، هەندێ جار ئەمەش سەریكێشاوە بۆ هاوپەیمانێتی كردن لەگەڵ ئەو دیكتاتۆرانەدا كە پشتیوانی جەماوەریان نییە. لە هەمان كاتدا، پێم وایە درك پێكردنێكی ڕوو لە زیاد هەیە لە واشنتۆندا كە گۆڕانی سیاسی شتێكی حەتمیە لە زۆربەی بەشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سیاسەت داڕژێژەرانی ئەمەریكاش بیر لە دۆزینەوەی ئەو ڕێگایانە دەكەن كە بەهۆیانەوە بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا بگونجێنن لەگەڵ ئەو گۆڕانانەدا. ئەگەر لەم هاوكێشەیەدا جارێكی دیكە بۆ نموونە كارتی فەلەستینیش بێتە ئاراوە و ئەمریكا پشتگیری دەوڵەتی فەلەستین نەكات، بە ئەندازەیەكی گەورە دەبێتەهۆی داماڵرانی شەعبیەتی ئەمەریكا لە ناوچەكەدا، دەبێتەكۆسپێك لەبەردەم بەدیهێنانی بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانی بە شێوەیەكی كارا. بەشێكی زۆری هۆكاری ئەم سەرنەكەوتنە پەیوەستە بە سیاسەتی ناوخۆی ئەمەریكاوە. لەگەڵ ئەوەشدا، مومكینە ئەو ڕاپەڕینەی ئێستا لە ئارادایە ببێتەهۆی زیاتربوونی مەترسی لەسەر بەرژەوەندیەكانی ئەمەریكا لە ناوچەكەدا، ئەنجامە سلبیە جیۆپۆلیتیكیەكان زۆر قورس دەبن و فشارەكانی سەر واشنتۆنیش زیاد دەكەن بۆ ئەوەی هەوڵی هێنانەدی چارەسەرێكی ئاشتیانە بدات.)).