هەموو كێشەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی بەشێوەیەك لەشێوەكان پەیوەستن بەئەدای حزبەسیاسییەكان و چۆنیەتی تێڕوانیان بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی كۆمەڵگە، لەهەمانكاتدا هیچ كێشەیەكی كۆمەڵگەی دیموكراتیش بەبێ بەشداری كارای حزبە سیاسییەكان چارەسەر ناكرێت، هەر بۆیە چۆن حزبەسیاسییەكان لەهەموو سیستمە دیموكراتییەكانی جیهاندا سەرچاوەی هەموو كێشەكانن، بەهەمان شێوە سەرچاوەی چارەسەر و دۆزینەوەی رێگەچارەی گونجاویشن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان، هەر بۆیە لەگەڵ ئەوەی زۆر ئاژانس و ناوەندی نێودەوڵەتی هەوڵیاندا كە بەشێوەیەك لەشێوەكان هاریكاری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بدەن بۆ ئەوەی بتوانن كێشەكانی كۆمەڵگە لەرێگەی گوشاری ئەو رێكخراوانەوە چارەسەر بكەن، بەڵام سەرەنجام بۆیان دەركەوت پشتگوێخستنی حزبەكان دەبێتە هۆكاری لاوازبوونی دامەزراوەكانی دیموكراتی و هەروەها دەبێتە هۆی سەرهەڵدانی دیاردەی پۆپۆلیزم لەكۆمەڵگەدا، سەبارەت بەم پرسە پرسیارمان لەپرۆفیسۆر پەیگ جۆنستان تان كرد، ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی نۆرس كارۆلینا و پسپۆر و تایبەتمەند لەبواری پارتە سیاسییەكانی ئەندەنووسیا و تەیموری رۆژهەڵات، سەبارەت بەوەی بۆچی دیاردەی دژایەتی پارتە سیاسییەكان لەكۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكاندا دەبێتە دیاردەیەكی باو؟ لەوەڵامدا خاتوو پەیگ بەمجۆرە وەڵامی داینەوەو وتی: (ئەمە ئەو بوارەیە كە ئێستا من لێكۆڵینەوەی لەسەر دەكەم لەتوێژینەوەكەمدا، بەتایبەتی لەبارەی هۆكارەكانی پشت سەرهەڵدان و بڵاوبوونەوەی هەڵوێست دژ بەپارتە سیاسییەكان: هەر لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا-وە بۆ ئەوروپا و تاكو دەگاتە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و ئاسیای باكووری رۆژهەڵات. لەم پرسیارەتان، پێموایە عێراق-یش دەگرێتەوە. لەسەرتاسەری جیهاندا، دەتوانین رەخنەی هاوشێوە بدۆزینەوە لەدژی پارتە سیاسییەكان: كە ئەوان خۆپەرستن، گەندەڵن، بەرژەوەندییەكانی نەتەوە بەگشتی پشتگوێ دەخەن، دابڕاون لەهاووڵاتیان، پرەنسیپ دەفرۆشن لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیان. پارتە سیاسییەكان رەنگدانەوەی كێشەكانی كۆمەڵگەن زیاتر لەوەی كە هۆكارەكانی چارەسەری كێشەكان بن، لەرەچەڵەكدا پارتی سیاسی لەلایەن خەڵكەوە دروستكراوە، بۆیە پێدەچێت خەڵك هۆكارەكانی كێشەكان بن زیاتر لەوەی كە پارتە سیاسییەكان هۆكاربن. یەكێك لەپسپۆرەكان دەڵێت هەڵوێستەكانمان لەدژی پارتە سیاسییەكان خزمەت دەگەیەنێت وەكو چاودێرییەك لەسەر پارتە سیاسییەكان و یاریدەدەرمان دەبێت لەئەنجامدانی گۆڕانكاری لەسەر سیستەمەكە و هانی پارتە سیاسییەكان دەدات بۆئەوەی لەكۆتاییدا خۆیان باشتر بكەن. ئێمە دەتوانین گۆڕانكاری ئەنجامبدەین لەڕێگەی هاندانی پارتە سیاسییەكان بۆئەوەی بەشێوەیەكی باشتر رەفتاربكەن و بەرپرسیاربن لەڕێگەی دەنگدان بۆ ئەو پارتە سیاسییانەی كە پابەندن بە ستەندەری نوێ. هاوكات دەتوانین گۆڕانكاریی دامەزراوەیی ئەنجامبدەین لەڕێگەی هەوڵدان بۆ سنوورداركردنی خراپترین كاریگەرییەكانی پارتە سیاسییەكان. ئایا سیستەمەكە فرەحزبیە؟ هەوڵبدەن ئەو ژمارەیە كەم بكەنەوە و چەند هەڵبژاردنێكی سەرەكی و گرنگ بۆ دەنگدەران بڕەخسێنن. ئایا كاندیدەكان لەپارتەكانیان دەردەچن؟ یاسایەك دەربكەن بۆ دژی گۆڕینی پارتی سیاسی، ئەم گۆڕانكارییە دامەزراوەییانە رێگەچارەن بۆ بەرەوپێشەوەبردنی سیستەمەكە بەبێ رووخاندنی سیستەمەكە و تێكشكاندنی دیموكراسیەت. ئێستاش بۆ ئەوەی بەسەر ئەم دیاردەیەدا زاڵ بن، ژمارەیەك رێكخراو هەیە كە كاردەكەن بۆ پاڵپشتیكردن لەپەرەپێدانی پارتە سیاسییەكان لەبەرئەوەی ئاشكرایە كە هەبوونی پارتی سیاسیی دروست شتێكی گرنگە بۆ دروستبوونی دیموكراسییەتێكی دروست. بۆ نموونە: دامەزراوەی ناشناڵ دیموكراسی، ئامۆژگای كۆماری نێودەوڵەتی، فرێدریك ناومان ستفتەنگ. بەپێی بۆچوونی «تۆماس كارۆتەرس» كێشەكە لەوەدایە كە ئاشكرا نییە لەو بارەیەی كە هاوكاریی پارتە سیاسییەكان «كاریگەرییەكی وەرچەرخانەی» هەبووبێت بۆ گۆڕانكاری. بەڕای من كاركردن لەسەر پارتە سیاسییەكان پرۆسەیەكی درێژخایەن و لەسەرخۆیە و پێویستە ئەنجامدانی هاوتەریب بێت لەگەڵ بەدامەزراوەكردنی هەموو بەشەكانی تری دیموكراسییەت. هیچ ئامرازێكی سیحری نییە بە وڵاتان بڵێت لەبارەی چۆنیەتی دروستكردنی پارتی سیاسیی كامڵ و دیموكرات)).

لەبەشێكی دیكەی پرسیارەكانمان بۆ پرۆفیسۆر پەیگ تان پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئایا لاوازی حزبە سیاسییەكان چ كاریگەرییەكی سلبی لەسەر دامەزراوەكان و سیاسەتی كۆمەڵگە دروست دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا بەگوڵانی راگەیاند: (لاوازیی پارتە سیاسییەكان دەروازەیەك دەكاتەوە بۆ سەرهەڵدانی پۆپۆلیزم و دیماگۆجی «Demagogues». ئەم سیناریۆیە بەردەوام خۆی دووبارەكردووە و هەمیشە روویداوە لەسەرتاسەری جیهاندا: هەر لەئەمریكای لاتینی-ەوە بۆ ئەوروپا، تاكو دەگاتە ئەفریقیا و بۆ ئاسیا. دیماگۆجی یان كەسێكی بەهێز دەرفەت وەردەگرێت و لەسەر لاوازییەكانی پارتە سیاسییەكان كاردەكات. ئەم جۆرە رەفتارانە بەزیانترین هێرشە و بەهەڕەشەترین هەڵوێستە لەدژی پرۆسەی دیموكراسی. هێرشەكانی دژ بە پارتە سیاسییەكان جیاوازن. جەختدەكەنەوە سەر خاڵی دیاریكراو كە پێویستییان بەچارەسەر هەیە. دەكرێت ئەم خاڵانە بخرێنەڕوو و سیستەمەكە بەشێوەیەكی تەدریجی بەرەوپێشەوە دەڕوات. دروستكردنی پارتی سیاسیی بەهێز پەیوەستە بەخودی پارتە سیاسییەكان و ئیرادەیان لەكاركردن بەشێوەیەكی جددی بۆ بونیادنانی دامەزراوەكان. هەندێك جار كارەكە ئاسانتر دەبێت لەڕێگەی تەحشیدكردنی هاووڵاتیان لەسەر بنەماكانی تایفەگەری و ئایین و رق بەرامبەر هێزی دەرەكی، بەڵام ئاكامەكانی ئەم شتە لەكۆتاییدا هەمووی لەسەر هاووڵاتیان دەكەوێتەوە. ئەگەر هاووڵاتیان خوازیارن پارتی سیاسیی پێشكەوتوو هەبێت، ئەوكات پێویستە لەسەریان داوابكەن بۆ ئەنجامدانی گۆڕانكاری و بەرەوپێشەوەچوون و ئەم شتانەش تەنیا لەڕێگەی دەنگدانەوە ئەنجام دەدرێت بەشێوەیەك كە هانی پارتە سیاسییەكان دەدات بۆئەوەی بەپێی خواست و داواكارییەكانی هاووڵاتیان بجوولێنەوە. بۆ نموونە لەویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاووڵاتیان هەمیشە داوا لەپارتە سیاسییەكان دەكەن كە كەمپینی نێگەتیڤ و ناوزڕاندنی شەخسی ئەنجام نەدەن، بەڵام كەمپینی نێگەتیڤ بەسوودە. هەربۆیە، تاكو هاووڵاتیان توانای دەنگدانیان هەبێت و خواستە سەرەكییەكانیان لەژێر هەڕەشە نەبێت، ئەوكات پارتە سیاسییەكان بەردەوام كاردەكەن. لەكۆتاییدا، پێویستە هاووڵاتیان داوابكەن بۆ بونیادنانی دامەزراوە بەشێوەیەكی دروست و رێك و هەڵبژاردنەكان بەشێوەیەكی رەوا و نوێنەرانە ئەنجامبدرێت، سیستەمی هەژماردنی دەنگەكان بەشێوەیەكی رەوا بێت، رۆڵی پارتە سیاسییەكان لەبەشداریكردن و....تاد)).


هۆشیاری سیاسیی و رۆڵی پارتە سیاسییەكان
زۆر جار هەندێك لایەنی دیكە بۆ بوونی حزبە سیاسییەكان بەبەشێك لەكێشەكە دەگێڕنەوە بۆ ئاستی هۆشیاری و ئاستی هەستی نەتەوەیی تاكەكان كە زیاتر بایەخ بە بەرژەوەندییە حزبییەكان دەدەن نەك بەرژەوەندی نیشتمانی و نەتەوەیی، سەبارەت بەم لایەنە د.مەدحەت محەمەد راوێژكاری پەرلەمانی كوردستان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان سەبارەت بەم پرسە وتی: (بەبۆچوونی من هۆكاری ئەوەی حزب بووەتە بەشێك لەكێشەكان و بەیەكێك لەهۆكارە سەرەكییەكانی كەوتنەوەی كێشەكانی ناو سیستەمی دیموكراتیەتی، دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی ئاستی رۆشنبیری و كەمی هۆشیاری نەتەوەیی و هەست نەكردن بە بەپرسیاریەتی و قبووڵ نەكردنی بەرامبەر، بەداخەوە لە كۆمەڵگەی ئێمە هەندێ شت بەخۆرسك لەدایك نابێت، ئەگەر تەماشای مێژووی ئەو(5) دەیەی باشووری كوردستان بكەیت زۆر جار كە حزبێك هەبووە لەكاتێك ویستوویەتی حزبێكی تر دروست بكات، نەچووە حزبەكە بەشێوە ئاساییەكەی خۆی دروست بكات، بەڵكو هەر لەناو حزبەكە گرووپێك جیابوونەتەوەو حزبەكەیان كەرت كردووە، هەربۆیە ئەگەر پلەی رۆشنبیری و ئاستی هۆشیاری نەتەوەیی بەرزبێت، ئەوە حزبی ئۆپۆزسیۆن بەسروشتی لەدایك دەبێـت، بەپێچەوانەشەوە هەمووكات وەكو جیهانی سێیهەم بەتوڕەیی و توندوتیژی لەدایك دەبێت و توندوتیژی لێدەكەوێتەوە، بەداخەوە لەوڵاتی ئێمەش رێچكەی توندوتیژی وەرگرتووە، ئێمە سیستەمێكی دیموكراتیمان هەڵبژاردووە لەهەر كاتێك لەهەڵبژاردن بڕۆین دەبێت تەقەبولی ئەوە بكەین كە حزبی دەسەڵاتدار دەبێت بەئۆپۆزسیۆن، بەڵام كام ئۆپۆزسیۆن ئایا خەڵك دێنێتە سەر شەقام و دەڵێت بڕووخێ یان دەبێتـە ئۆپۆزسیۆنێك هاوكاری حكومەت دەبێـت بۆ ئەوەی ئەو حكومەتە لەڕێگە راستەقینەكەی خۆی لانەدات، لەهەر كاتێك حكومەت لەرێگە راستەقینەكەی لایدا، ئەوە ئۆپۆزسیۆن بڵێت من بەرنامەیەكی باشترم هەیە دەسەڵات بگرمەوە دەست و خزمەتی هاووڵاتیان و نەتەوەكەم دەكەم. لەوڵاتانی پێشكەوتوو بە بەرنامەی زۆر سەیر و بە بەكارهێنانی وشە و دەستەواژەی زۆر سەیر حزبە دەسەڵاتدارەكان لەحوكم هاتنە خوارەوە وەكو حزب لەدەرەوەی دەسەڵات دەستیان بەكارەكانیان كردو بەرنامەیەكی تری داڕێشت دوور لەتوندوتیژی و یەكتر سڕینەوە، بۆ ئەوەی لەداهاتوودا لەخولێكی تری هەڵبژاردن بیباتەوەو دەسەڵات وەربگرێتەوە، بەداخەوە لەكەلتووری عەرەبدا تەنیا لاسایی دەكەینەوە، یەكەمجار بە بڕووخێ و هەڵوەشێتەوە دەست پێ دەكەین و دواتر كەلتووری توندوتیژی بەرهەم دەهێنرێت. بۆ ئێمە پاش ئەو هەموو شۆڕش و شەهید و گیان فیدایەی داومانە كە بەپێی مێژوو بەدرێژاییەكەی زۆر لەژێر دەست و لەبن زوڵم و ستەم بووین و سیستەمی نا یاسایی بەسەر وڵاتەكەمان سەپێنراوە، پێویستە سیستەمی دیموكراتی وڵاتانی رۆژئاوای پێشكەوتوو هەڵبژێرین، سیستەمی دیموكراتی لەهەرێمی كوردستان سیستەمێكی نیمچە دیموكراسییە، بەڵام گرنگ ئەوەیە كە هەنگاو نراوەو پارتەكانیش زۆر لەیەكتر قبوڵ دەكەن و هەریەكە چۆنی مەبەستە بۆ خۆی پڕوپاگەندە دەكات، كەواتە ئێمە لەهەرێمی كوردستان هەنگاوێكمان ناوە بەرەو دیموكراسی، بەڵام گەر بێتوو ئەو هەنگاوە بەراورد بكەیت لەگەڵ دیموكراسیەتی دانیمارك، ئەوە نەخێر زۆرمان ماوە. رەنگە (100) ساڵی تریش نەگەین بەپرۆسەی دیموكراتی دانیمارك، بەڵام گەر خۆمان بەراورد بەعێراق و سووریا و تونس و میسر و تاد.. بكەین بەڵێ هەنگاوێكمان ناوە زۆر لەوان پێشكەوتوو ترین و (20) ساڵ لەپێش ئەوانین)).

سەبارەت بەئاستی ئەو دیموكراتییەی ئەمڕۆ لەكوردستان بوونی هەیە و شێوازی ئەو دیموكراتیەشی لەكوردستان پێڕەو دەكرێت د.مەدحەت وتی : (پێش هەموو شتێك دەبێت بزانین هەرێمی كوردستان چ سیستەم و بەرنامەیەكی دیموكراسی بۆ گونجاوە، ئێمە ناتوانین سیستەمێكی ئەمریكی لەكوردستان پیادە بكەین، كە ئەو وڵاتە خاوەنی 2 پارتی سیاسی (دیموكرات و كۆمارییەكان)ە، لەكاتێكدا وڵاتی تر هەیە لەلوتكەی دیموكراتییەو پارتی سیاسی زیاتری هەیە وەكو وڵاتی دانیمارك كە خاوەنی 12- 13 پارتی سیاسی بەناوبانگەو تاكو ئێستا نەبووە تەنیا پارتێكی سیاسی فەرمانڕەوایی ئەو وڵاتە بكات، بەڵكو لەڕێگەی حكومەتی ئیئتلافی و بنكە فراوان ئەو وڵاتە بەڕێوە دەبرێت و هیچ حزب و پارتێكی سیاسیش یەكتری رەش ناكەنەوە وەكو چۆن لەهەرێمی كوردستان دەبینرێت كاتێك لەهەڵبژاردنەكان پارتێكی سیاسی زۆرینە نەبوو، خۆی بەئۆپۆزسیۆن دادەنێت كەچی ئامادە نییە دان بەحكومەتێكدا بنێت كە حكومەتی گەلە. من نازانم بۆ دەبێت ئۆپۆزسیۆن هەموو بەرنامەی پارتە فەرمانڕەواكان یا بەپێچەوانەوە رەتكرێتەوە. بێت و بڵێت من كەمینەم و بەزەبری هێز تۆ رەت دەكەمەوە. لەوڵاتی دانیمارك لەبەرئەوەی كەلتووری رۆشنبیری و ئاستی هۆشیاری ئەو میللەتە بەرزە، هەربۆیە پەرلەمانتار و سیاسەتمەدارەكانیشیان بەهاوشێوەی تاكەكانی ناو كۆمەڵگە فێری یەكتر قبووڵكردن و دانوستاندنن، بەڵام زۆر جار ئایدیۆلۆژیایەك كۆپی دەكرێت و بەسەقەتی لەهەرێمی كوردستان جێبەجێ دەكرێت، لەهەموو دنیا حزبی چەپ و سۆشیال دیموكرات و نەتەوەیی هەیە، بەڵام هەموو ئایدیۆلۆژیاو بیروباوەڕ و بەرنامەی حزبەكان لەیەك خاڵدا یەك دەگرنەوە، ئەویش خزمەتكردنی میللەتەكەو پاراستنی نیشتمانەكەیانە، هەر بۆیە خزمەتكردنی خەڵك و نیشتمان لەریزی پێشەوەی بەرنامەو كارەكانی ئەو حزبانە دێن، گرنگ نییە تۆ چەپی و گرنگ نییە تۆ حزبێكی راستی، ئەوەی گرنگە خزمەتكردنی هاووڵاتییان و خاكەكەیە، تەنانەت لە ئەوروپا حزبی ئایینی مەسیحی هەیە بۆ نموونە حزبی مەسیحی ئەڵمانی كە زۆر لەخەڵك ناكات بچێتە كەنیسەو ئەندامەكانی و كۆمەڵگەكە فێری كەلتووری توندوتیژی ناكات.

لەتوركیا حزبێكی ئیسلامی ئەو وڵاتە بەڕێوەدەبات، بەڵام هەرگیز زۆر لەخەڵك ناكات بێنە ناو حزبەكەی یا ڕێگەی لەخەڵك نەگرتووە عیلمانی بن، بەپێچەوانەوە زۆر لەحزبە سیاسییە ئیسلامییەكان لەكوردستان كەلتووری دژە توندوتیژی و لێكتر قبووڵكردنیان نەخستۆتەوە، گەرچی لەبنەڕەتدا ئایینی ئیسلام بۆ خزمەتی مرۆڤایەتی هاتووە، بەڵام لەبەر ئەوەی مەسەلەی ئایین تێكەڵ بەسیاسەت كراوە، ئالێرەدا كەموكوڕی دەكەوێتەوە. زۆر جار هەندێك كەس هەیە دەڵێت: حزبی ئیسلامیش هەقی خۆیەتی سیاسەت بكات، بەڵام ئەو بڕگەیە تەواو ناكەن كەچۆن ئەو مافە بەحزبێكی ئیسلامی دەدرێت لەبەرامبەریشدا ئەركی سەرشانی ئەوە بەرامبەر قبووڵ بكات، پێویستە كادیرە سیاسییە ئیسلامییەكان لایەنی بەرامبەر قبووڵ بكەن بۆ ئەوەی خەڵكیش تۆ قبووڵ بكات، ناكرێت لەبەرئەوەی دراوسێكەت نوێژ ناكات و منداڵەكانی حیجاب نین تۆ بێیت و بیسڕیتەوەو بگرە لێپێچینەوەشی لەگەڵدا بكەیت، كەس نییە لێپێچینەوە لەگەڵ كەسێكی تر بكات بەبێ بڕیاری دادوەر و دادگا. ئەگەر بەراوردێك لەنێوان حزبە ئیسلامییەكان بكەیت هەر هەموویان وشەی ئیسلام بەكار دەهێنن، بەڵام بۆچوون و بیركردنەوەی ئەم حزبانەش جیاوازەو هەیانە بڕوای بەدیالۆگ و دیموكراسی هەیە، هەشیانە زەبری كوشندە لەپرۆسەی خوێندن دەدات تاوەكو كۆمەڵگەكە زیاتر بۆ دواوە بگەڕێتەوە. ئەو ئاراستەیەی حزبە توندڕەوە ئیسلامییەكان دەیانەوێت لەهەرێمی كوردستان پیادەی بكەن شكست دەهێنێت، چونكە كوردستان كۆمەڵگەیەكی فرە ئایینی و حزبییە و كەس ناتوانێت بەناوی حزبێكی ئیسلامی بێت و بڵێت تۆ دەبێت لەناوبچیت، چونكە لەئاكامی بەرزبوونەوەی ئاستی رۆشنبیری و داهاتی تاكەكەسی و كرانەوەی كۆمەڵگەی كوردستان بەرووی دەرەوە، خەڵكی زیاتر دەتوانن ئاشنایەتیان لەگەڵ دنیای پێشكەوتووی دیموكراسی هاوچەرخ هەبێت، خەڵكی ئینتەرنێت و فەیسبووك و تیوتەر و مۆبایلی هەیە ناتوانرێت رێگری لەبەردەم ئازادی و كرانەوەكان بكرێت، حاڵەتمان هەبووە لەهەندەران پەناهەندەی كورد هەبووە كە گۆشەگیر بووەو بڕوای بەكەلتووری توندی ئیسلامی هەبووە و لەماڵەوە هەندێك كەناڵی سەتەلایتەكەی سڕیوەتەوە، كاتێك لەماڵ دەرچووە منداڵەكانی دووبارە كەناڵەكەیان داناوەتەوە، چونكە زیرەكن و لەدنیای پێشكەوتوو ژیاون.


دیموكراتی نوێنەرایەتی واتە دیموكراتی حزبی سیاسیی
دیموكراتی نوێنەرایەتی واتە دیموكراتی حزبەسیاسییەكان و دیموكراتی دامەزراوەیی، ئەزموونەكانی جیهانی دیموكراتیش بەدیاریانخستووە كە دیموكراتی نوێنەرایەتی بەبێ بوونی حزبی سیاسی هیچ بوونێكی نییە سەبارەت بەگرنگی پارتە سیاسییەكان بۆ دیموكراتی نوێنەرایەتی، پرۆفیسۆر ستیفن تایلۆر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ترۆیtroy ی بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی (پارتە سیاسییەكان لەهەموو دیموكراسییەكاندا بوونیان هەیە، واتە هیچ سیستمێكی دیموكراسی بێ بوونی پارتە سیاسییەكان گەشە ناكات، كێشەكە لەدابەشبوون و پەرت و بڵاوی پارتە سیاسییەكاندایە، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی بەزەحمەت هاوپەیمانێتی پێكبهێنرێت و بەئاسانی نەتوانرێت یاساكان تێپەڕێنرێن. واتە بوونی ژمارەیەكی زۆری پارتە سیاسییەكان هۆكارێكە بۆ ئەوەی بەزەحمەت بتوانرێت كاروبارەكانی حكومەت بەڕێوەببردرێت. كەواتە من دڵنیانیم لەڕاست و دروستی ئەوەی پارتە سیاسییەكان سەرچاوەی كێشە بن، لەبەر ئەوەی ڕەنگە دامەزراوەكان، وەك سیستمی هەڵبژاردنی وڵاتەكە ڕێگە بەوە بدات پارتە بچووكەكانیش نوێنەرایەتیان هەبێت، ئەو كاتە بوونی ژمارەیەكی زۆری پارتە سیاسییەكان دەبێتەهۆی ئەوەی یاساكان بەزەحمەت تێپەڕێنرێن، بەڵام كێشەكە لەدیموكراسیە نوێیەكاندا، لەوڵاتە تازەگەشەكردووەكاندا، ئەوەیە تێكڕای دامەزراوەكانی حكومەت، بە پارتە سیاسییەكانیشەوە دەبێت بەقۆناغی گەشەكردن و بەرەپێشچووندا بڕۆن، لەبەر ئەوەی ڕەنگە ئەدایان بەو شێوەیە نەبێت كە ئێمە خوازیارین، كەواتە تەركیزی ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان لەسەر پێكهێنانی پارتەكان ئەوەیە كە بەرژەوەندی گشتی لەڕێی ئەو ئەكتەرانەوە بەدی بهێنرێن كە دەتوانن حكومڕانێتی بكەن، چونكە تۆ دەتەوێت نوێنەرایەتی خواستی گشتی بكەیت و پارتە سیاسییەكانیش ئامرازێكن بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجە. هەربۆیە من پێموایە دەبێت تەركیز لەسەر ڕێكخستنی ناوخۆی پارتە سیاسییەكان بكرێت، هەروەها دەبێت ئەوەمان لەبەرچاوبێت لەسەرێكەوە دروستبوونی پۆپۆلیزم پەیوەستە بەوەی خەڵك ئەو قەناعەتەیان لا دروست بێت سیاسییەكان بەڵێنی بێ كردار دەدەن. لەلایەكی دیكەوە دەبێت دەنگدەرانیش ئیستیجابەیان هەبێت بۆ ئەو پارتە سیاسییانەی لەئاستی بەرپرسیارێتیدان، چونكە ئەگەر ئەم ئیستیجابەیە نەبێت، ئەوا پارتە سیاسییەكان پاڵنەری گەشەكردنیان نابێت، كەواتە ئەمە بازنەیەكە و كۆنتڕۆڵكردنی زەحمەتە، چونكە دەبێت دەنگدەران لەهەڵبژاردنەكانی داهاتوودا پاداشتی ئەو پارتانە بدەنەوە كە ئەدایەكی باشیان هەبووە و سزای ئەو پارتانەش بدات كە ئەدایەكی خراپیان هەبووە. دەرئەنجامەكە ئەوەیە ئەمە پرۆسەیە و كاتی دەوێت، واتە ناتوانیت لەسەرەتای پرۆسەی بەدیموكراتیكرندا پارتگەلێكی سیاسیی تەواو گەشەكردوت هەبێت)).

بەڵام پرۆفیسۆر جۆن ئەیشام ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی نۆرس تەكساس پێیوایە ژمارەی حزبە سیاسییەكانیش هۆكارێكە بۆ ئەم دیاردەیەو لەمبارەوە لەلێدوانێكدا بەگوڵانی راگەیاند: (پارتە سیاسییەكان بەشێكی بنەڕەتین لەدیموكراسی و ململانێی پارتە سیاسییە جیاوازەكان یەكێكە لەخەسڵەتەكانی دیموكراسی، لەگەڵ ئەوەشدا توێژینەوەكان ئەوەیان دەرخستووە كە ئەگەر ژمارەی پارتەكان زۆربێت، واتە ئەگەر پارتەكان پەرت و بڵاو و لاوازبن، ئەوا ئەمە سەردەكێشێت بۆ سەرهەڵدانی كێشە، وەك ناسەقامگیری سیاسی. كەواتە چارەسەرەكە ئەوەیە فرەحزبی هەبێت، بەڵام ژمارەیەكی زۆر لە حزبەكان بوونیان نەبێت، ئەمەش دەوەستێتەسەر ئەوەی چۆن بتوانیت بونیادی دامەزراوە بەچەشنێك بنیاد بنرێنەوە كە دەرفەت بەململانێیەكی ئازاد و هاوچەرخی پارتەكان بدەن. لەبەر ئەوەی بێ بوونی پارتە سیاسییە بەهێزەكان ناتوانیت كۆمەڵگەی مەدەنیت هەبێت، ئەویش لەسەر دوو ئاست ئەنجام دەدرێت، یەكەمیان دەبێت سیستمەكە بەشێوەیەك بێت پارتە سیاسییەكان ناچاربكات بەشێوەیەكی مۆدێرنانە ڕەفتار بكەن و خەڵك و گرووپی جیاواز لەخۆبگرن، ئەمەش پێوەندی بەگۆڕینی سیستمی هەڵبژاردنەوە هەیە، لەلایەكی دیكەوە دەبێت پارتەكانیش پەرە بەڕایەڵ و پێوەندی نێوان نووسینگە و بارەگەكانیان لەپایتەخت و نووسینگەو بارەگا مەحەلیەكانیان بدەن، بۆ ئەوەی لەسەر ئاستی مەحەلیش پاڵێوراو و نوخبەیان هەبێت، تاوەكو بەسەدان پاڵێوراوی سەربەخۆت نەبێت، چونكە ئەمە مایەی لاوازیە لەدیموكراسیە نوێیەكاندا، لەڕاستیدا ئەمەش پێویستی بەتەمویلە، بۆ ئەوەی پارتە سیاسییەكان ببنە بەشێكی بنەڕەتی لەسیستمە دیموكراسیەكە. ئەنجامدانی ئەم كارەش پێویستی بەپلانێكی ورد هەیە بۆ داڕشتنەوەی سیستمی هەڵبژاردن، بۆ داڕشتنەوەی یاسای پارتە سیاسییەكان)).