(ئەگەر مەبەست لەو قۆناغەی پێی دەوترێت قۆناغی وەرچەرخان، وەرچەرخان بێت لەنێوان سیستمی كۆنی تۆتالیتاری بۆ سیستمی نوێی دیموكراتی و لەبنەڕەتیشدا گۆڕانكارییەكی ریشەیی بێت لەنێوان هەردوو سیستمەكە، ئەوا هەموو خەڵك چاوەڕێی ئەوەیە ئەو گۆڕانكارییانە بەڕاستی تۆمار بكرێن و لەهۆیەكانی راگەیاندنەوە بەڕاشكاوی رەنگدانەوەی هەبێت. لە وڵاتانی رۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا یەكێك لەگەورەترین ئەو كێشانەی رووبەڕووی هەوڵەكانی دروستكردنی سیاسەت یان سیستمێكی سەركەتوو بۆ میدیا دەبێتەوە ئەوەیە، میدیا لەو وڵاتانە رووبەڕووی كۆمەڵێك كێشە دەبێتەوە و دەبێت چارەسەریان بۆ بدۆزێتەوە، كە لەوڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا پێش نزیكەی چوار سەدە چارەسەری بۆ دۆزراوەتەوە).

كارۆڵ جاكۆبیز


بۆ دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو كە لە دەسپێكی پرۆسەی بونیادی نەتەوەو قۆناغی راگواستنی دیموكراتین، سەركەوتن و شكستی نەتەوە و میدیا پێكەوەیە و ئەگەر میدیا سەركەتوو بوو، پرۆسەكەش سەركەتووە و پێچەوانەكەشی راستە، ئەوجا لێرەوە سەبارەت بە بەكارهێنانی وشەی نەتەوە وەك مەجازێك لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا (nation-building) ئاماژەیە بۆ پرۆسەی بونیادنانی دامەزراوەكانی دەوڵەت بۆ هەنگاو هەڵگرتن بەرەو دیموكراسی دامەزراوەیی، هەربۆیە كاتێك دەڵێین میدیا ناسنامەی سەركەوتن و شكستی نەتەوەیە، واتە مەبەستمانە بڵێین، سەركەوتنی پرۆسەی دامەزراوەكانی دەوڵەت و بونیادی رۆشنبیری دامەزراوەیی بۆ هەڵسوڕاندنی دامەزراوە نوێیەكانی سیستمی دیموكراتی، راستەوخۆ پێوەندی بەئاستی میدیا هەیە و تاچەند ئەو سەركەوتنە یان ئەو شكستە لە نێو میدیا رەنگدانەوەی هەیەو تۆمار كراوە، سەبارەت بەم لایەنە جۆزیف پۆلیتزر خاوەنی رۆژنامەی نیویۆرك وۆرلد لە ساڵی 1892 بەمجۆرە پێناسەی كاریگەری رۆژنامەگەری نووسیوەو دەڵێت: (كۆمارەكەمان و رۆژنامەگەریمان پێكەوە سەردەكەون و پێكەوە شكست دەهێنن، رۆژنامەگەری بەشكۆ، پاك، كەتەنیا بایەخ بە بەرژەوەندی گشتی دەدات و ئەقڵە زیرەك و مەشقپێكراوەكان بەمەعریفە هەڵیدەسوڕێنن، خاوەنی ئەو بوێرییەن كە ئامانجەكانی بەدیبهێنێت و توانای هەیە پارێزگاری لەخێری گشتی بكات، بەبێ ئەو جۆرە رۆژنامەگەرییەش حكومەتی نوێنەرایەتیمان بێجگە لە وێنایەكی رووكەش شتێكی دیكە نابێت، بەڵام رۆژنامەگەرییەك كە بەگومانەوە سەیری بەهاكانی مرۆڤایەتی بكات و رۆڵی ئاژاوەگێڕی لەكۆمەڵگە بگێڕێت، ئەوا بەتێپەڕبوونی كات گەلێكی خراپی وەك خۆی بەرهەم دەهێنێت، هەربۆیە دەسەڵاتی داڕشتنەوەی كۆمارەكەمان لە ئاییندە، لەدەستی رۆژنامەنووسانی نەوەی داهاتووماندا دەبێت)، ئەوەی پۆلیتزر پێش 119 ساڵ ئاماژەی پێكردووە، لەساڵی 2005 جارێكی دیكە پرۆفیسۆر كارۆڵ جاكۆبیز ئەندامی ئەنجوومەنی كاروباری ناوخۆی حكومەتەكان لەرێكخراوی یونسكۆ و لەراپۆرتێكیدا بەناونیشانی (تێڕوانینێك بۆ پەرەپێدانی میدیا لەدەوڵەتانی پۆست كۆمونیست) بەمجۆرە پێناسەی باری میدیای لەو دەوڵەتانە كردووەو دەڵێت: (فەراهەمكردنی ئازادی رادەربڕین لەقۆناغی راگواستندا لەگەڵ ئەوەی دەبێتە ئۆكسجین بۆ بونیادی دیموكراتی، لەهەمانكاتدا زانیارییەكانی نێو میدیاكانیش دەبنە گازی پێكەنین هێن بۆ كات بەسەربردن و بازرگانییەكی قۆرخكراو بەدەست چەند كەسانێكەوە، هەر بۆیە كاتێك لەقۆناغی راگواستندا خەڵك بەم شێوازە میدیا دەبینن هەست بەجۆرێك لەهێدمە و شۆك و نائومێدی دەكەن). كەواتە وەك پرۆفیسۆر جاكۆبیز ئاماژەی بەو قۆناغە هەستیارە كردووە، كێشەی سەرەكی لەو كاتەدا دروست دەبێت كە بیر لەوە دەكەینەوە سیستمێكی نوێ یان پلانێك بۆ ماسمیدیا دابنرێت، هەست دەكەین پاشماوەی كەلتووری سیستمە كۆنەكە بە جۆرێك لە كۆمەڵگە زاڵە كە رێگر و ئاستەنگ لەبەردەم ئەو هەوڵانە دروست دەكات كەدەیەوێت سیاسەتێكی گشتی بۆ ماس میدیا دابڕێژێت، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كەلتووری سیستمە كۆنەكە بەوجۆرەیە ((هەموو دەیانەوێت گوێ لە دەنگی خۆیان بگرن و رانەهاتوون گوێ بۆ دەنگەجیاوازەكان رابگرن)). ئەمە لە كاتێكدا پێویستە میدیا كۆنترۆڵی باری كۆمەڵایەتی بكات و سەكۆیەك بێت بۆ وتووێژی جددی نێوان بۆچوونە جیاوازەكان و هەڵسەنگاندنی خەڵك بۆ ئەو مەسەلانەی كە ئەمڕۆ لە وڵاتدا بوونیان هەیە.

ئەركەكانی میدیا لە
كۆمەڵگەی دیموكراتیدا
ئەو وڵاتانەی لەدەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتین بەقۆناغێكدا تێدەپەڕن كە دەكرێت پێیان بگوترێت قۆناغی راگواستنی سەرتاسەری، ئەمەش مانای ئەوەیە گۆڕینی سیستمی میدیاش پێویستە وەك پرۆسەیەكی دوورمەودا سەیر بكرێت، لەمەش زیاتر دەكرێت گۆڕینی سیستمی میدیا وەك پێوەرێك بۆ هەڵسەنگاندنی سەركەوتنی پرۆسە دیموكراتیەكە سەیر بكرێت، لەبەر ئەوەی دیارترین ئەو گۆڕانكارییانەی لەماوەی گواستنەوە بەسەر كۆمەڵگە و باری كۆمەڵایەتیدا دێت، هەمووی لە میدیاكان رەنگدەداتەوە، لەم گۆشە نیگایەشەوە هەست دەكەین گۆڕانكارییەكانی میدیا باشترین ئاماژەیە بۆ هەست بە گۆڕانكاری لە كۆی سیستمە سیاسییەكەدا. لێرەدا ئەگەر ئەزموونی هەرێمی كوردستان وەك نموونەیەك لەم راپۆرتە هەڵبسەنگێنین، ئەوا دەبێت ئەو پرسیارە لەخۆمان بكەین: (ئایا كەی قۆناغی وەرچەرخان تەواو دەبێت؟ ئایا چۆن دەتوانین ئەو جیاوازییەی كە لەقۆناغی پێش راپەڕین و دواتر لەمیانەی ئەزموونی دیموكراتی هەرێمی كوردستان بەدەست هاتوون هەڵوەستەیان لەسەر بكەین؟
وەڵامی ئەم پرسیارانە پێمان دەڵێت زۆرجار پرۆسەی بڕینی قۆناغی گواستنەوە لە گەشتەكەی كریستۆفەر كۆلۆمبووس دەچێت، ئەمەش لەو رووە كە كۆلۆمبووس نەخشەی گەشتەكەی بەو جۆرە داڕشتبوو كە رێڕەوێكی ئاویی دیكە بۆ هیندستان بدۆزێتەوە، بەڵام سەرەنجام ئەوەبوو لەبری ئەوەی بگاتە هیندستان ئەو لە ئەمریكا سەریهەڵدایەوە، ئەمەش واتە ئامانجی گەشتەكە لەگەڵ ئاكامی گەشتەكە تەواو تەواو تەواو لێكجیاواز بوون، لە هەندێك پرۆسەی راگواستن بەرەو دیموكراتیش راستە هەنگاوەكان لەسەرەتاوە بۆ گەیشتن بە دیموكراتی هەڵدەگیرێن، بەڵام كە دەگەینە كۆتایی پرۆسەكە هەست دەكەین ئاكامی هەنگاوەكانمان تەواو پێچەوانەی ئامانجەكانمانن.
ئەوجا لێرەوە بۆ ئەوەی میدیای كوردستانیش بەهاوشێوەی بەرنامەكەی كۆلۆمبووس ئاكامەكەی پێچەوانە نەبێتەوە، ئەوا گرنگە لەسەرەتاوە قسە لەسەر ئەركەكانی میدیا بكەین، سەبارەت بەم لایەنە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر باربارا بارێنت ئوستادی رۆژنامەگەری لە زانكۆی كەنساس و تایبەتمەند لە بواری كۆمەڵگە و رۆژنامەكردو لەوەڵامدا بەگوڵانی راگەیاند: (من كۆرسێك دەڵێمەوە كە پێی دەڵێن «ڕاگەیاندن و كۆمەڵگە»، ئەمەش كۆرسێكی سەرەتاییە بۆ قوتابیانی ڕۆژنامەگەری لە زانكۆكە. ئێمە لەبارەی بەهای ڕۆژنامەگەری ئازادەوە قسە دەكەین. ئایدیای جیفرسۆن ئەوەبوو ئێمە حكومەتێكمان هەبێت كە هاووڵاتیان تێيدا یاسادانەربن. تێڕوانینەكەی ئەو ئەوەبوو كە پێویست بەدابینكردنی ئازادانەی زانیاری دەكات، بۆ ئەوەی هاووڵاتیان مەعریفەیان هەبێت تا دواتر بڕیاری باش لە بارەی حكومەتەكەیانەوە بدەن. دەبێت ڕاگەیاندن «چاو و گوێی» خەڵك بن و چۆنییەتی ئەنجامدانی كارەكان لەلایەن حكومەتەوە بۆ هاووڵاتیان ڕوونبكەنەوە. ڕاگەیاندن حكومەت دەخاتە بەردەم بەرپرسیارێتیەكانییەوە لەڕێی بڵاوكردنەوە و پەخشكردنی كاری بەرپرسە هەڵبژێردراوەكانەوە. جۆن میلتۆن نووسیویەتی - هاووڵاتیان پێویستیان بە هەموو جۆرە زانیارییەك هەیە، تەنانەت زانیاری خراپیش، بۆ ئەوەی بتوانن بڕیار بدەن-. لۆجیكی ئەو ئەوەبوو كە ئەگەر هاووڵاتیان هەموو ڕاستییەكان بزانن، ئەوا دەتوانن باشترین بڕیاربدەن. یەكێك لەو سكاڵایانەی لەبارەی ڕاگەیاندنی ئەمریكاوە دەكرێت ئەوەیە زۆر نوخەبەوییە و لەخەم و نیگەرانییەكانی خەڵكی ئاسایی تێناگات. تەكنۆلۆجیای نوێ، وەك ئینتەرنێت، دەتوانێت دەرفەت بۆ هەموو هاووڵاتیان بڕەخسێنێت بۆ ئەوەی دەنگی خۆیان بگەیەنن، كەواتە ئەمە شتێكی سوودبەخشە. هەروەها ئەمانە ئامرازگەلێكن كە ڕۆژنامەنووسە پیشەوەرەكان دەتوانن بەكاریان بهێنن بۆ كۆكردنەوەی زانیاری. یەكێك لە نیگەرانییەكانی من ئەوەیە لە بواری ئینتەرنێتدا لێكۆڵێنەوە لە ڕاست و دروستی ئەو زانیاریانە ناكرێـت كە بڵاودەكرێنەوە، بەڵام كاتێك من لەگەڵ یەكێك لەو كەسانەدا قسەم كرد كە زانیاری لەسەر تۆڕی ئینتەرنتێت بڵاودەكاتەوە و زانیارییەكی هەڵەی بڵاوكردبۆوە، ئەو وتی ئیمەیلێكی زۆریان بۆ ناردووە كە زانیارییەكەی هەڵەیە، كەواتە بیروبۆچوونەكەی لەلایەن خەڵكیيەوە لێكۆڵینەوەی بۆ كراوە. هەربۆیە من بەقوتابیەكانم دەڵێم دەستووری ئەمریكا زەمانەتی كاری ئێوە دەكات. كەواتە متمانەییەكی پیرۆز دراوە بەم كارە، لەبەر ئەوە دەبێت كارەكەیان زۆر بە جددی وەربگرن. لە زانكۆی ئێمە قوتابیان بەشداری پێدەكەین لە وانەی بڕیاردانی ئەخلاقیانەدا. من بە قوتابیەكانم دەڵێم دەتوانن بچنە ئەو شوێنانەی كە زۆرێك لە هاووڵاتیان ناتوانن. ئەوە ئەركی ئەوانە كە ئەوەندەی پێیان دەكرێت هەواڵ و زانیاری ورد و تەواو لەبارەی ئەو ڕووداوانەوە بدەن كە دەیانبینن. كاتێك دڵنیانین لەوەی چ بڕیارێك بدەن، من پێشنیاردەكەم ئەو پرسیارە لەخۆیان بكەن: ئایا خەڵكی تا چ ڕاددەیەك سوودمەند دەبێت ئەگەر ئەم زانیاریەیان پێبگات؟ هەربۆیە من وای دەبینم تەكنۆلۆژیا ڕۆژنامەگەری دەگۆڕێ--شێوازی كۆكردنەوە و بڵاوكردنەوە پەخشكردنی زانیاری لەلایەن ڕۆژنامەنووسەوە دەگۆڕێت، شێوازی وەرگرتنی زانیارییەكان لەلایەن هاووڵاتیانەوە دەگۆڕێت. شتێكی سەرنجڕاكێشە من بتوانم هەواڵەكان لەسەر تۆڕێكی جیهانی بخوێنمەوە و لە ساتەوەختی ڕوودانی ڕووداوەكاندا لەسەر شاشەی تەلەفزیۆن بیانبینم، لەبەر ئەوەی لەبیرمە كە سەردەمێك هەبوو شتێكی وا مومكین نەبوو. هەندێ لە قوتابیەكانم پێم دەڵێن كە زانیارییەكی زۆر هەیە و زەحمەتە بتوانیت موتابەعەی هەموویان بكەیت، لەبەر ئەوە كاتێك هەندێ زانیاری پشتگوێ دەخەن، ئەوا ناچارن موتابەعەی هەندێ زانیاریش بكەن لەبەر ئەوەی زانیارییەكان زۆر زۆرن. من باوەڕم وایە لە داهاتوودا هاووڵاتیان دەبنە «ڕۆژنامەنووس» و» موحەڕیڕ» بەو مانایەی كە دەتوانن شەن و كەوی هەواڵەكان بكەن و بڕیار بدەن كە بایەخ بە چ زانیارییەك بدەن. لەگەڵ ئەوەشدا، من دەڵێم ئێستا زانیارییەكان ئەوەندە زۆرن كە لە هەموو كاتێكی دیكە زیاتر پێویستمان بە ڕۆژنامەنووسان هەیە بۆ ئەوەی یارمەتیمان بدەن لەوەی چی لەسەر ئەم «هەسارە» بچووكەی ئێمە ڕوودەدات. پێویستمان بە ڕۆژنامەنووسانە بۆ ئەوەی یارمەتیمان بدەن لە ڕووداوەكان تێبگەین و لەوە تێبگەین چۆن پرسە جیهانییەكان كاریگەریيان هەیە لەسەر ژیانی تاكەكەسی ئێمە. من بەم دواییە لەیەكێك لە ئیدیتۆرەكانی ڕۆژنامەیەكی ئەمریكم بیست وتی ڕۆژنامەنووسان دەبنە «دروستكەر» و «بڕیاردەر لەچۆنییەتی بڵاوكردنەوەی» زانیاریەكان لە كۆمەڵگەكانی خۆیاندا، من باوەڕم وایە ڕاستە)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەوەی لەهەندێ وڵات بەیاسا كاری رۆژنامەگەری رێكدەخرێت و لەهەندێك وڵاتی دیكە یاسا نییە و تەنیا پاكتی ئاكاری رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ هەیە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆری یاسا خاتوو ساندی داڤیسۆن كرد لە زانكۆی میزوری بۆ رۆژنامەگەری سەبارەت بەم لایەنە لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (شتێكی باشە ئەگەر لە یەك كاتتدا ڕێسا و یاسا و بنەمای ئەخلاقیت هەبێت بۆ ڕێكخستنی كاری ڕاگەیاندن، لە بەریتانیا لیژنەیەك هەیە كە خەڵكی سكاڵاكانی خۆیان لە دژی ڕۆژنامەكان ڕووبەڕووی ئەم لیژنەیە دەكەنەوە، واتە بۆ چارەسەری ئەو سكاڵایانەی هەیە ڕوو لەم لیژنەیە دەكەن نەك لە دادگاكان، ڕەنگە دادگاكان باشتربن لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی سەپاندنیان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەم پرۆسەیە لە دادگاكاندا كاتێكی زۆر دەخایەنێت، هەروەها تێچوونێكی زۆریشی دەوێت، هەربۆیە دەتوانین بڵێین ڕاگەیاندن باش ڕاستیەكان بڵاو دەكاتەوە، ڕاگەیاندنی باش تەشهیر و لەكەداركردن ناكات، ڕاگەیاندنی باش زانیاری چەواشەكارانە بڵاو ناكاتەوە، ڕاگەیاندنی باش ئەو زانیاری و بابەتانە بڵاو دەكاتەوە كە پێویستە خەڵك بیانزانن و ئاگاداریان بن، هەروەها دەبێت زانیاری لەسەر بابەتە بەرفراوانەكان بڵاو بكاتەوە، ڕاستە هەواڵ و زانیارییەكانی پەیوەست بە حكومەتەوە گرنگن، بەڵام نابێت بابەتە كۆمەڵایەتیەكان و پێشكەوتنەكانی تەكنۆلۆجیا و هەروەها پرسەكانی پەیوەست بە ژینگەوە پشتگوێ بخات. هەروەها ڕۆژنامەنووسی پیشەگەریش ئەوەیە بە دوای ڕاستیەكاندا دەگەڕێت، لە ڕاستی و دروستی زانیاریەكان دەكۆڵێتەوە، هەروەها هەوڵدەدات لایەنەكانی دیكەی مەسەلەكە بخاتەڕوو و ئاشكرای بكات، هەروەها ئەو كەسانەن كە لە كۆلێژ و دامەزراوەی تایبەتدا ڕۆژنامەگەریان خوێندووە، لە ئەمریكا بە چەشنی پزیشك مۆڵەت بە ڕۆژنامەنووسان نادرێت بۆ ئەوەی كار بكەن، بەڵام ڕۆژنامەنووسی پیشەگەر ئەوەیە ژیانی خۆی لەڕێی كاری ڕۆژنامەگەرییەوە دابین دەكات بەوەی كار بۆ دەزگایەكی ڕاگەیاندن دەكات، لەگەڵ ئەوەشدا لەم ڕۆژگارەدا كەسانێك هەن سەربەخۆ هەڵدەستن بە گەڕان بەدوای ڕاستیەكان و لێكۆڵێنەوە لە ڕاستی و دروستیان و دواتر هەڵدەستن بە بڵاوكردنەوەی یان ڕەوانەكردنی بۆ كەسانی دیكە)).
رۆژنامەگەری لە هەرێمی كوردستان و عێراق
ئێستا لە كوردستاندا یاسایەك هەیە بۆ رێكخستنی رۆژنامەگەری، بەڵام لە عێراقدا ئەم یاسایە هەتا ئێستا بوونی نییە، هەروەها لەهەرێمی كوردستاندا تاراددەیەك رۆژنامەگەری خەریكە رێگەی خۆی دەدۆزێتەوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەموو رۆژنامەنووسانیش هەریەكەی بەجۆرێك كۆمەڵێك رەخنە و گلەیی لەسەر بارودۆخەكە هەیە، سەبارەت بە رەوشی رۆژنامەگەری ئێستای عێراق و بەراوردكردنی لەگەڵ هەرێمی كوردستان پرسیارمان لە بەڕێز موئەیەد لامی نەقیبی رۆژنامەنووسانی عێراق كرد و بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (بەشێوەیەكی گشتی رۆژنامەگەریی عێراقی هەنگاو دەنێت بەرەو ئاڕاستەی ئازادییەكی زیاتر و رۆژنامەنووسەكانی عێراق، وێڕای هەموو مەترسی و زیانەكان لە كوشتن و رفاندن و كپكردن و بەستنەوەیان، ئەمڕۆ هەنگاویان ناوە بەرەو گەیشتن بەو ئاستەی كە هەمیشە هیوایان بۆ دەخواست. رۆژنامەنووسی عێراقی سەلماندی كە بوێر و ئازایە و چنگی لە ئازادی گیركردووە و هەرگیز دەستی لێ بەرنادات. لەلایەكی دیكە گومانی تێدانییە وێڕای ئەوەی كە رۆژنامەگەریی عێراقی لەڕووی تەكنیكییەوە رۆژنامەگەرییەكی تازەپێگەیشتووە، بەڵام هاوكات توانی گواستنەوەیەكی خێرا ئەنجامبدات لە سیستەمێكی شمولی و تاكڕەوەوە بەرەو ئاڕاستەیەكی نوێ لە ئازادی و چەسپاندنی چەمكەكانی دیموكراسیەت و هەروەها رووبەڕووبوونەوەی هەموو ئەو كەسانەی كە خوازیارن عێراق بگەڕێننەوە بۆ دۆخی جارانی، بەداخەوە تەنانەت زۆربەی ئەو كەسانەش كە باسی دیموكراسییەت دەكەن و بانگەشە بۆ چەمكەكانی دیموكراسییەت دەكەن، دەبینین حەزناكەن رۆژنامەگەریی عێراقی لە كەش و هەوایەكی دیموكراسیدا و ژینگەیەكی دروست كاربكات، بەڵام لەكۆتاییدا، رۆژنامەگەریی عێراقی توانیی خۆی بسەلمێنێت و هەڵستێت بە چەسپاندنی ئازادییەكان و چەمكەكانی دیموكراسییەت و پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان و مافەكانی مرۆڤ لەگەڵ پێوەرەكانی رۆژنامەگەریی سەربەخۆ)).
سەبارەت بە هەڵسەنگاندیشی بۆ ئاستی رۆژنامەگەری لەهەرێمی كوردستان، نەقیبی رۆژنامەنووسانی عێراق وتی: (ناتوانین ئاماژە بە رۆژنامەگەریی كوردستان بدەین وەكو شتێكی جێگیر و چەسپاو، ئەمڕۆ لە كوردستان رۆژنامەگەریی حزبی هەیە لەگەڵ رۆژنامەگەریی سەربەخۆ. لە كوردستان رۆژنامە هەیە كە بەشێوەیەكی بەهێز بوونی خۆیان سەلماندووە و بەشێوەیەكی كاریگەر كاردەكەن و رۆڵ و كاریگەرییان هەیە لە سیاسەت و رای گشتی. ئەمڕۆ زۆربەی رۆژنامەكانی كوردستان گواستنەوەیەكی نەوعیان بەخۆیانەوە بینیوە و هەنگاویان ناوە بەرەو ئاڕاستەی كاریگەری پۆزەتیڤ و كاریگەری پیشەیی لەسەر جەماوەر بەشێوەیەك كە ئەمڕۆ زۆربەی رۆژنامەنووس و راگەیاندكارەكانی كوردستان لە دامودەزگا و راگەیاندنەكان خاوەن فیكر و بیری داهێنەر و كاریگەرن لەسەر رای گشتی، بە واتای ئەوەی ئەمڕۆ رۆژنامەگەریی كوردستان بەرەو ئاڕاستەی دروست هەنگاو دەنێت، هەرچەندە كە لێرە و لەوێ فشار لەسەر رۆژنامەنووسەكان هەیە، بەڵام پێموایە كە فشارەكان سەركەوتن بەدەست ناهێنن، بەڵكو لەكۆتاییدا تەنیا رۆژنامەگەری سەركەوتوو دەبێت لە كوردستان)).
عێراق بەهۆی ئەوەی بە بارێكی تایبەتی تێدەپەڕێت، رۆژنامەگەریەكشی گەلێك جار دووچاری هەمان گرفت بۆتەوە و بەرەو گێرەشوێنی هەنگاوی هەڵگرتووە، سەبارەت بەم لایەنە كە لەچەند ساڵی رابردوو لە رۆژنامەگەری عێراقیدا بوونی هەبووە موئەیەد لامی وتی: (ناتوانم نكۆڵی لەو راستییە بكەم كە لە هەندێك لە قۆناغەكاندا گێرەشوێنی هەبووە، بەڵام ئاستەكانی ئەم گێرەشوێنییە بەشێوەیەكی تەدریجی رووی لە دابەزینكردووە، لەبەرئەوەی ئێمە ئەمڕۆ هەنگاو دەنێین بەرەو ئاڕاستەكانی پێوەرە پیشەییەكانی نێودەوڵەتی كە حوكمەكە بۆ خوێنەر و بینەر و بیسەر دەهێڵێتەوە بۆ هەڵسەنگاندنی راگەیاندنەكان. ئێمە ژماردومانە، هەر لەساڵی 2003ەوە تاكو ئەمڕۆ نزیكەی 2000 رۆژنامە دەرچووە، بەڵام پاش 8 ساڵ دەبینین سەدان رۆژنامە بوونیان نەماوە و لەكار وەستاون، ئەویش لەبەرئەوەی خوێنەر گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە دەتوانێت هەڵبژێرێت و بڕیاربدات كە كام لە رۆژنامەكان بێلایەنییەكی زیاتری پێوە دیارە و كام رۆژنامە خاوەن وتاری مەبەستدارە و كە خزمەت بە جەماوەر دەگەیەنێت، تەنانەت هەندێك لە كەناڵە ئاسمانییەكانیش دەبینین ئەمڕۆ ژمارەی بینەرەكانی رووی لە دابەزین كردووە، بەڵام هەندێك لە كەناڵە ئاسمانییەكان بە ژیرانە دەجووڵێنەوە و بەپیشەیی و پرۆفێشناڵانە كاردەكەن بەشێوەیەك كە خۆیان لە بینەران نزیك كردۆتەوە. هەربۆیە، من ناڵێم بەشێوەیەكی رەها، بەڵكو بەشێوەیەكی رێژەیی، ئێمە ئەمڕۆ هەنگاو دەنێین بەشێوەیەكی رێژەیی بەرەو ئاڕاستەكانی پیشەیی و پرۆفێشناڵی و چەسپاندنی چەمكەكانی دیموكراسییەت و ستاندەرە نێودەوڵەتیەكانی رۆژنامەگەری، لەئاكامیشدا دەبینین زۆربەی ئەو راگەیاندنانەی كە خاوەن وتاری حزبی و مەبەستی دارایین روویان لە نەمان كردووە. راستە ژمارەیەكی زۆر لە رۆژنامە و راگەیاندن و بڵاوكراوەمان هەیە، بەڵام پێموایە كە مایەی پێگەیاندنی نەوەی نوێیە لە چالاكوانەكانی رۆژنامەگەری و سیاسی و مافەكانی مرۆڤ. لەلایەكی تر سەبارەت بە رووماڵكردنی رووداوەكانیش دیسان ئاستی باش و خراپ و لەهەندێك كاتیشدا زۆر لاوازم بینیوە، بەڵام هەروەك كە پێشتریش ئاماژەم پێدا رۆژنامەگەریی حزبی هەیە و لەسەر لایەنە حزبییەكان دەژمێردرێت و رووداوەكانیان بەشێوەیەكی بابەتییانە و بە عەقڵانییەت روماڵ نەكردووە، بەڵام هاوكات ژمارەیەك لە دەزگاكان بەشێوەیەكی بابەتییانە مامەڵەیان لەگەڵ رووداوەكان كرد و زانیارییەكانیان بە وردی و پیشەیی بڵاوكردەوە و خاڵەكانیان لەسەر پیتەكان دانا و كاریگەر بوو)).
هەر سەبارەت بەرەوشی رۆژنامەگەری عێراق و هەوڵەكان بۆ رێكخستنی باری رۆژنامەگەری، خاتوو بەتول فاروق ئەندامی لیژنەی رۆشنبیری و راگەیاندن لە پەرلەمانی عێراق لە لێدوانێكدا بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان وتی: (لەگەڵ ئەوەی رۆژنامەگەری گەشەی بەخۆیەوە بینیوە لەڕووی ژمارە و قەبارە، دوای تێپەڕبوونی چەندین ساڵ بەرەوپێشەوەچوون دەتوانین بڵێین لەڕووی جۆریش گۆڕنكاری بەسەردا هاتووە، بۆیە ئەمڕۆ كاتی هاتووە بڵێین پێویستیمان بە یاسایەك هەیە بۆ رێكخستنی كاری رۆژنامەگەری یان رێكخستنی دەزگاكانی راگەیاندن. هەرچەندە ژمارەیەك كەس هەن كە لەدژی ئەوەدان یاسایەك هەبێت بۆ رێكخستنی رۆژنامەگەری، بەو ئیعتوبارەی كە رۆژنامەگەری ئازادە، بەڵام پێویستە یاسایەك هەبێت بۆ رێكخستنی كارەكانی دامودەزگاكانی رۆژنامەگەری، لەبەرئەوەی زۆرجار رۆژنامەنووسەكان دووچاری كێشە و گرفت دەبن و هەندێك جار بەبێ هۆكار و بەشێوەیەكی ناڕەوا لە پیشەكانیان دەردەكرێن، زۆرجار ناكۆكی دێتەكایەوە لە كاری رۆژنامەگەری بەهۆی ئازادی بیر و یان لەڕووی ئیستحقاقاتی دارایی، پێویستە یاسایەك هەبێت كە رەچاوی ئەم مەسەلانە بكات و دەزگاكانی راگەیاندن پاپەند بكات بە موراعاتكردنی رۆژنامەنووسان و پاراستنی مافەكانیان. لەلایەكی دیكە دەركردنی یاسایەك بۆ رێكخستنی كاری رۆژنامەگەری سنوورێك بۆ ئەم بێ سەروبەرییەی ئێستای رۆژنامەگەری دادەنێت، بەشێوەیەك كە هەردوو لایەن، تەنانەت خاوەن كار بێت یاخود كەسی رۆژنامەنووس، هەردووكیان پاپەند دەكات بە كۆمەڵێك رێسا و رێنمایی بۆئەوەی پیادەی بكەن و سەرپێچیی لێ نەكەن، ئەمڕۆ دەبینین زۆر هەواڵی درۆ بڵاو دەكرێتەوە كە شەقام دەشڵەژێنێت و دەبێتە مایەی زیانگەیاندن بە عێراق لەڕووی ئاسایش و ئابووریشەوە، لەلایەكی تریشەوە دەبینین كەلتوورێك درووستبووە لە دژایەتیكردنی حكومەت، هەربۆیە بەڕای من هەبوونی یاسایەك ئەم جۆرە بێ سەروبەرییە ناهێڵێت)).
سەبارەت بەئاستی رۆژنامەگەریش لەهەرێمی كوردستان خاتوو بتول فارووق وتی: (لەڕاستیدا لەهەرێمی كوردستاندا پێشكەوتنێكی گەورە هەیە، ئەمەش نەك تەنیا لەڕووی رۆژنامەگەری و بڵاوكردنەوە و چاپەمەنی، بەڵكو دەبینین لە كوردستان ژمارەیەكی زۆر بڵاوكراوە هەیە. هەست دەكەین پێشكەوتنێكی بەرچاو هەیە لە رۆژنامەگەری و لە بڵاوكراوەكان. ئەگەریش هات و هەڵستاین بەدەركردنی یاسایەك بۆ رۆژنامەگەری، ئەوكات ئیستیعانە بەیاسای رۆژنامەگەریی هەرێمی كوردستان دەكەین بۆئەوەی سوود لە ئەزموونەكەتان وەربگرین)).
ئەو دوولایەنە كە یەكەمیان داكۆكی لەمافی رۆژنامەنووسان دەكات وەك نەقیبی رۆژنامەنووسانی عێراق و دووەمیشیان وەك بەشێك لەدەسەڵاتی عێراقی، بۆیە بەپێویستمان زانی لەنێوان ئەم دوو ڕایەدا رای سێیەمیش هەبێت، بۆیە پرسیارمان لە د.هاشم حەسەن راگری كۆلێژی راگەیاندن لەزانكۆی بەغدا و ئەندامی مەرسەدی ئازادی رۆژنامەگەری كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە باسی باری رۆژنامەگەری عێراقی بۆ گوڵان كرد: (بەهیچ شێوەیەك ناكرێ بەراوردبكەین لەنێوان رۆژنامەگەریی پێش رووخانی رژێم و رۆژنامەگەریی پاش 9/4/2003. پێشتر رژێمێكی ستەمدار و شمولی هەبوو، راگەیاندنەكەی لە سەرەوە بوو بەرەو خوارەوە، راگەیاندنێكی كپكار و «زوڕنالێدەر» بوو. هەربۆیە، پێویستە رۆژنامەگەریی عێراق بەراوردبكەین لەگەڵ سیستەمەكانی رۆژنامەگەری لە جیهان، تەنانەت ناكرێ بەراوردی بكەین بە سیستەمەكانی رۆژنامەگەری لە وڵاتانی دراوسێ و ناوچەكەش، ئێمە هەموومان وڵاتانی ناوچەكە دەناسین و دەزانین كە بونیادنراوە لەسەر بنەمای خێزانی و پادشایەتی و شاهانە، بۆیە ناكرێ لەگەڵ وڵاتانی ناوچەكە بەراوردی بكەین، بەڵكو پێویستە بەراوردی بكەین لەگەڵ وڵاتە دیموكراسییەكان، بۆ نموونە ئەمریكا و وڵاتانی ئەوروپا و وڵاتە پێگەیشتووەكان، هەروەها پێویستە بەراوردەكەمان «نەوعی» بێت، نەك بە پاشەكشەكردن بەرەو دواوە، بەڵام دەبێت ئەو راستیەش بڵێین، بەپێی دیراسات و ئاڕاستەكانی، رۆژنامەگەریی عێراقی ئەمڕۆ لە قۆناغی پێكهێنانە، لەبەرئەوەی هێشتا چەند خاڵێك ماوە پێی تێپەڕێت. ئەگەربێت و بیخەینە چوارچێوەی پرەنسیپەكانی رۆژنامەگەری ئازاد، كە بریتییە لە لێكۆڵینەوە و جەختكردنەوە كە پێویستیی هەیە بە پیشەییەكی بەرز و ئەركی تایبەت لە گەیشتن بە راستیەكان و وەدەستهێنانی زانیاریەكان، پاشان چۆنییەتی بڵاوكردنەوە و ئاشكراكردنی زانیارییەكان تا ئەو كاتەی كە ببێت بە رێگەچارەیەك بۆ فشارخستن بەشێوەیەكی راستەقینە و رۆڵێكی كاریگەری هەبێت لە دروستكردنی بڕیارەكان، ئەوە بۆمان دەردەكەوێت كە رۆژنامەگەری لە عێراق زۆری ماوە بگاتە ئەم ئاستە. بەداخەوە زۆربەی راگەیاندنەكان، بە بینراو و بیستراو و خوێندراو و شێوازەكانی تری، راگەیاندنی حزبین و یان خاوەن تەمویلی تایبەتن، لەكاتێكدا رۆژنامەگەریی ئازاد، كۆمپانیاكان و رێكخراوەكان و دەستە و ئەنجومەنەكان، هێشتا زۆر سنووردارە و ئەو هێزەی نییە كە پێش رووخانی رژێم هیوامان بۆی دەخواست. بەڵێ ئەمڕۆ رۆژنامەنووسانی ئازاد هەن، ستوون نووسی ئازاد هەیە، وتاری ئازاد بڵاودەكرێتەوە و هەوڵدانی بەردەوام هەیە، بەڵام وێڕای ئەوەش بەهەموویانەوە هێشتا هەر ناگەنە ئاستی «سیستەمی رۆژنامەگەری دیموكراسی موتەكامل». ئەم شتەش هۆكاری زۆرە و هۆكارەكانیشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە دەسەڵاتەكان، مەبەستم دەسەڵاتی جێبەجێكردن و دەسەڵاتی پارتە سیاسییەكان، تاكو ئەمڕۆش ئەم بوارەیان كۆنتڕۆڵكردووە، لەڕووی ئازادی را دەربڕین. خاڵی دووەم، نەبوونی تەشریعاتە رۆژنامەگەرییەكان كە مایەی دەستەبەركردنی ئازادییەكانی رادەربڕینن. هەموومان دەزانین كە ماددەی 19 هەیە لە جاڕنامەی جیهانی بۆ مافەكانی مرۆڤ، هەروەها بەئاگاین لەبارەی ماددەی 38 لە دەستوور، وێڕای رێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان لەسەر مافەكانی مەدەنی و سیاسی، تەنانەت دەستووریش دەڵێت پێویستە بە یاسا رێكبخرێت، بەڵام تاكو ئەمڕۆش بە یاسا رێكنەخراوە. بەواتایەكی دیكە، كەلتووری دیموكراسیی رۆژنامەگەری لای ئێمە هێشتا هەنگاوە سەرەكییەكانی نەبڕیوە)).
سەبارەت بەهەڵسەنگاندیشی بۆ ئاستی رۆژنامەگەری لە هەرێمی كوردستان د.هاشم حەسەن وتی: (ئەوەی كە لە عێراقدا روودەدات لە هەرێمیش هەیە. رۆژنامەگەریی حزبی بوونی هەیە، لەگەڵ راگەیاندن و كەناڵی حزبی، كە دەسەڵات پشتگیرییان لێ دەكات و ئەوان بەردەوامن لە كارەكانیان لە بانگەشەكردن بۆ دەسەڵات. چەندین سەكۆ هەن كە ناویان لەخۆیان ناوە سەربەخۆ، لەوانەشە زۆربەیان سەربەخۆ بن،. ئێمە پێویستیمان بە سیستەمێكی كامڵ هەیە، رۆژنامەگەریی ئەمریكی خاوەن مافێكی دەستووری تەواوە، بەشێوەیەك كە «كۆنگرێس» بۆی نییە هیچ یاسایەك دەربكات لەبارەی سنوورداركردنی ئەم ئازادییانە. رۆژنامەنووسی عێراقی لێقەوماوترین كەسە لەنێو رۆژنامەنووسانی جیهان، لەبەرئەوەی لە هێڵە مەترسیدارەكان كاردەكات و بێ ئەوەی هیچ بەرگرییەك یان پاراستنێكی هەبێت. لەهەمان كاتیشدا رۆژنامەنووسی عێراقی ئەگەری هەیە زۆر بەئاسانی بكوژرێت یان لەكەناو بكرێت و بەبێ هەبوونی هیچ یاسایەك كە بیپارێزێت لەمیانی گەیشتنی بەزانیارییەكان، لەلایەكی ترەوە رۆژنامەنووسی عێراقی بێ بەشە لە پێداویستییەكانی ژیان، بەتایبەتی لەو حاڵەتانەدا كە رازی نەبێت خۆی بكات بە «زوڕنا» یان كۆیلەی یەكێك لە دەزگاكانی راگەیاندن كە خاوەن ئەجێندایەكی دیاریكراون. هەربۆیە، رۆژنامەنووسی ئازاد هەمیشە بێبەش و زوڵملێكراو و كپكراوە)).
رۆژنامەگەری ئینتەرنێت
پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیا كاریگەری لەسەر بەرفراوان بوون و پێشكەوتنی رۆژنامەگەری و راگەیاندیش هەبووە، بۆیە ئێستا كار گەیشتۆتە ئەوەی بڵێین كە هەر تاكێكی كۆمەڵگە هەموو پێداویستەیەكی رۆژنامەنووسێكی تەقلیدی پێیە، كە تەنیا مۆبایلەكەی كامێرا و ریكۆردەری دەنگ و وێنەشە، لەناو ماڵیشدا لە زۆربەی ماڵەكاندا بەرێگەی ئینتەرنێت و ناردنی وێنە و دەنگ بۆ ویبسایتەكان و تەنانەت كەناڵە ئاسمانییەكانیش، ئەوا دەكرێت بڵێین زۆربەی ماڵەكانیش ستۆدیویەكی بچكۆلەیە بۆ مۆنتاج و كاری راگەیاندن و گەیاندنی بەهەموو جیهان، بۆیە لەم ئاستە پرسیار ئەوەیە ئایا رۆژنامەگەری بەرەو كوێ دەڕوات و ئێمەی رۆژنامەنووسانی كوردستانیش لەكوێی ئەم گۆڕانكارییە بەرفراوانە دەبین؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە پێوەندیمان بە پرۆفیسۆر ئیدوارد وەسەرمان ئوستادی رۆژنامەگەری لەزانكۆی (واشنتۆن & لی – w&L) كرد و لەوەڵامدا سەبارەت بەم پرسە بە گوڵانی راگەیاند: (وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارە سەبارەت بە ئاییندەی رۆژنامەگەری لەسەردەمی ئینتەرنێت و فەیس بووكدا، خۆی پرسیارەكە جێگەی سەرنجە، لە ڕاستیدا بیروبۆچوونەكان جیاوازن لەبارەی ئەوەی ئایا ئەمە تا چ ڕاددەیەك سوودبەخش دەبێت، لەبەر ئەوەی تۆ ژمارەیەكی یەكجار گەورەی كەناڵی پێوەندیكردنت هەیە، توانایەكی بەرفراوانی پێوەندیكردنت هەیە، ئەمەش بۆتە مایەی ئەوەی توانایەكی گەورە بداتە هەموو كەس بۆ ئەوەی بتوانێت زانیاری كۆبكاتەوە و لە هەمان كاتدا بیروبۆچوونی خۆی لەبارەی ڕووداوەكانی دەربڕێت. واتە بۆتەهۆی ئەوەی ژمارەیەكی گەورە خەڵك كاری ڕۆژنامەگەری بكەن، بۆی هەیە ئەمە دەرئەنجامێكی زۆر باشی لێبكەوێتەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا، ڕەنگە ببێتە مایەی تەلاعوبكردن و گەندەڵی لەسەر ئاستێكی بەربڵاوتر، بۆ نموونە بۆی هەیە كەسانێك ئەم پیشەیە ئەدا بكەن و ئەم كارە ئەنجام بدەن بێ ئەوەی خۆیان پابەندبكەن بە هیچ سنوورێكەوە، مەبەستم ئەوەیە ڕەنگە بێ ڕەچاوكردنی ڕێسا و بنەما ئەخلاقیەكانی پیشەكە ئەم كارە بكەن، بۆ نموونە ڕەنگە هەڵبستن بە بڵاوكردنەوەی زانیاری بێ ئەوەی پێشتر لەوە دڵنیابن ئەمە زانیاریەكی ورد و دەقیقە. ئەوەی من دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە ژمارەیەك ڕێسا و ستانداردی پیشەیی هەن كە حاڵی حازر زۆرێك لەو كەسانەی ئەم پیشەیە ئەنجام دەدەن چیتر ڕەچاویان ناكەن و پێیانەوە پابەند نابن. هەروەك پێشتر ئاماژەم پێكرد ئەمە زەمینەی تەلاعوبكردن و گەندەڵی دەخوڵقێنێت، لەبەر ئەوەی ئێمە نازانین كێ پارە و دارایی بۆ ئەو كەسانە دابین دەكات لەبەرامبەر ئەو زانیاریانەی بڵاوی دەكەنەوە، ئایا چەند پارە وەردەگرن لەبەرامبەر بڵاوكردنەوەی زانیاریەكی دیاری كراودا. كەواتە لەگەڵ بەرفراوانبوونی توانای پێوەندیكردندا، ئەوا بواری گەندەڵی و ژەهراویكردنی خیتابی گشتی بە زانیاری خراپ، یان زانیاریەك كە مەبەست لێی خزمەتگەیاندن بە بەرژەوەندی شەخسی، یاخود زانیاریەك كە لایەنگیری بی لایەنێكی دیاری كراو تێدایە، بەرفراوان بووە)).
ئەو مەترسیەی پرۆفیسۆر ئیدوارد سەبارەت بە میدیای ئینتەرنێت هەیەتی، رۆژنامەنووسی نەرویژی تێرج سكجێردال كەخاوەنی نامەی ماستەرە لە بواری رۆژنامەگەری، پێیوایە هەر كەسێك شتێك لە ئینتەرنێت بتووسێت نابێتە رۆژنامەنووس و ناكرێت وەك رۆژنامەنووسیش مامەڵەی لەگەڵدا بكرێت، لەمبارەوە لە لێدوانێكی تایبەت بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (من بەتەواوەتی لەگەڵ ئەو بۆچوونەدانیم كە هەموو كەسێك دەبێتە رۆژنامەنووس. نووسینی شتێك لە فەیسبووك نووسەرەكەی ناكات بە رۆژنامەنووس. رۆژنامەنووس ئەو كەسەیە كە پیشەی سەرەكیی بریتییە لە كۆكردنەوەی هەواڵەكان و بڵاوكردنەوەی راپۆرت. لەهەمان كاتیشدا، من لەگەڵ ئەو بۆچوونە هاوڕام كە میدیای نوێ دەرفەتی بۆ زۆربەی خەڵك فەراهەم كردووە لە مومارەسەكردنی هەندێك چالاكی كە تاراددەیەك لە رۆژنامەگەری دەچێت. ئەگەر بێت و حوكمیان لەسەر بكەین بەرەو پێوەری رۆژنامەگەریی هاوبەش، هەندێك لەم خەڵكانە كارێكی زۆر باش ئەنجام دەدەن، بەڵام زۆربەیان باش نین. سنووری نێوان رۆژنامەگەری باش و خراپیش لە دەركەوتندایە، ئەم سنوورەش دەردەكەوێت، بەڵام تەنیا لەو حاڵەتەی كە تیایدا تێبگەین لەو بارەیەی كە رۆژنامەگەری زۆر زیاترە لە نووسین و بڵاوكردنەوە. هەربۆیە ئەگەر بێت و هەموو شتێكی بڵاوكراو وەك رۆژنامەگەری بژمێرین، ئەوكات هەڕەشە دەكەوێتە سەر رۆژنامەگەری. هەربۆیە، كاتێك باس لە رۆژنامەگەرییەكی دروست بكەین زۆر گرنگە ئەو راستیە لەبەرچاوبگرین كە هەندێك پێوەر هەیە و پێویستە لەگەڵ رۆژنامەگەری بگونجێت. بۆنموونە مومارەسەكردنی رۆژنامەگەری بەواتای تۆ كەوتوویتەتە نێوان كەسەكان، رووداوەكان لەگەڵ كۆمەڵگەیەكی گەورەتر، نەك كە تۆ كەوتوویتەتە نێوان خودی خۆت و ئەودوای جیهان. هەروەها پێویستە ئەو شتەش لەیادنەكەین كە مەرج نییە هەموو رۆژنامەگەرییەك رۆژنامەگەرییەكی باش بێت)).
ئازادی رادەربڕین و
گەیشتن بە سەرچاوەی زانیاری
لەوڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەو دەوڵەتانەی لەدەسپێكی پرۆسەكەدان، پێش وەختە دەیانەوێت بگەنە ئامانجێكی دیاریكراو یان پێناسەیەكی پێوانەیی، بۆیە لەم حاڵەتەدا هەست دەكەین نە ئامانجە دیاریكراوەكە بوونی هەیە و نە پێناسە پێوانەییەكەش دەردەكەوێت، هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كە لەبونیادی دیموكراتیدا ئامانجی دیاریكرا و پێناسەی پێوانەیی بوونی نابێت، بەڵكو لە دیموكراسیەتدا ئامانج ئەوەیە بگەینە سیستمێكی كۆمەڵایەتی جیاواز بە جۆرێك سیمای سیستمە كۆنەكە بەتەواوی لەڕیشەوە بنبڕ كرابێت، راشكاوانەتر و لەهەموو ئاستەكاندا، مەرجی بڕیاردان لەسەر وەرچەخانی سیستمی هەرێمی كوردستان ئەوەیە كە هیچ شتێكی ئەم سیستمەی ئێستا لە دوو قۆناغی جیاواز نەچێت، واتە جیاوازی تەواوی لەنێوان ساڵی 1991- 2011 دروست كردبێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، پێویستە سێ خاڵی سەرەكی لەبەرچاو بگیرین:
1- پێوانەی یەكەم بۆ بڕیاردان لەسەر گۆڕانكاری لەسەر سیستمە سیاسییەكە ئەوەیە، هەموو ئەو فاكتەرانەی لە پێش ساڵی 1991دژی كرانەوەی میدیا بوون، ئەو فاكتەرانە بوونیان نەمابێت و ئێستا پشتگیری لەمیدیایەكی سەنگین بكرێت، وەك د.هاشم حەسەنیش پێشتر ئاماژەی پێكرد نەك لە هەرێمی كوردستان، بەڵكو لە عێراقیش، ناتوانرێت بوترێت گۆڕانكاری رووینەداوە، یان ئێستای عێراق بە پێش ساڵی 2003ی عێراق بەراورد بكرێت، هەرێمی كوردستان نەك هەر پێشكەوتووترە، بەڵكو وەك ئەتول فاروقی پەرلەمانتاری عێراق دەڵێت، ئەگەر بمانەوێت بەیاسا رەوشی رۆژنامەگەری عێراق رێكبخەین، پەنا بۆ یاساكانی هەرێمی كوردستان دەبەین. هەربۆیە لەم حاڵەتە دەتوانین بڵێین سیستمی سیاسیی بەرەو دیموكراتی هەنگاوی زۆر باشی هەڵگرتووە، ئەگەرچی كۆمەڵێك كەموكورتیش بوونی هەیە.
2- پێوانەی دووەم پەیوەستە بەبارودۆخی میدیا و خەڵك، كە بتوانن ئازادانە رەخنەی سەرتاپاگیر لەو دیاردانە بگرن كە دەشێت ناویان لێ بنێین پاشماوەی سیستمە كۆنەكە و هەتا ئێستا لە كۆمەڵگەدا بوونیان ماوەتەوە، كە ئەم بوارە بوونی هەبوو، ئەوا دەبێت دان بەوەدا بنرێت گۆڕانكارییەكان بەرجەستەن و بونیان هەیە. ئێستا لە هەرێمی كوردستان ئاستی رەخنە گرتنی میدیا نەك لە پاشماوەی سیستمەكە كۆنەكە بوونی هەیە، بەڵكو موسائەلەی سیستمە نوێیەكەش دەكرێت.
3- پێوانەی سێیەم كە لەبەرەنجامی خاڵەكانی یەكەم و دووەمەوە بڕیار دەدرێت كە سیستمێكی سیاسیی نوێ بوونی هەیە، ئەوا لەم حاڵەتەدا ئەركی سەرەكی میدیا ئەوە دەبێت بەرگری لەسیستمە نوێیەكە بكات و زیاتر بەرەو پێشەوەی ببات و هەوڵبدات ئەم سیستمە نوێیە زیاتر لەكۆمەڵگە بچەسپێت، بەتێڕوانینی ئەم راپۆرتە ئەم خاڵە پێویستی بە هەڵوەستە لەسەر كردنی زیاتر هەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كە لەوانەیە خوێنەری ئەم راپۆرتە بەو جۆرە ئەو خاڵە بخوێنێتەوە، كە مەبەستمان لە پاراستنی سیستمە سیاسییەكە مەبەست بەرگری كردنە لە دەسەڵاتی پارتی و یەكێتی كە ئێستا وەك دوو پارتی هاوپەیمان حكومەتیان بەدەستەوە هەیە، بەڵام لێرەدا ئامانجی خاڵی سێهەم تەواو تەواو پێچەوانەی ئەم بۆچوونەیە، لەبەر ئەوەی كاتێك پارتی و یەكێتی دەڵێن ئێمە لەنێو ئەم سیستمە سیاسییە بە رێگەی هەڵبژاردن حكومەتمان پێكهێناوە، دەبێت دەسەڵاتی میدیا لەو ئاستەدا بێت كە چاودێری ئەو سیستمە بكات كە پارتی و یەكێتی بە شەرعیەتی سندوقەكانی دەنگدان حكومڕانی دەكەن و خراپ ئەو شەرعیەتە بەكارنەهێنن، یان ئامادەبن كە بەشێوازی ئاشتیانە دەستاو دەستی دەسەڵاتیان لەگەڵدا بكرێت، یان ئامادەبن لەسەر كەموكورتی نوێنەرایەتیكردنیان رەخنەیان لێ بگیرێت یان رووبەڕووی لێپرسینەوە بكرێنەوە، بەهەمان شێوە بۆ لایەنی ئۆپۆزسیۆنیش كە دیاردەی جوانی ئۆپۆزسیۆن بەرهەمی ئەم سیستمە سیاسییە كە تەنیا گەلی كوردستان خاوەنییەتی و بڕیاریداوە لەژێر ئەم سیستمە سیاسییە كە سیستمی دیموكراتیە حكومڕانی بكرێت، ئەوا بۆ ئۆپۆزسیۆنیش پاراستنی سیستمەكە ئەو بازنەیەیە كە نابێت سنووری ئەو بازنەیە ببەزێنێت، یان بارودۆخێكی ئاڵۆزی ئەوتۆ دروست بكات، بەدیل بۆ سیستمە سیاسییەكە دروست بكات. لێرەدا گرنگە ئەركی ئۆپۆزسیۆن لە دروستكردنی بەرنامەی بەدیل بۆ حزبەكانی دەسەڵات و هەوڵدان بۆ گرتنە دەستی دەسەڵات لەنێو سیستمی دیموكراتی، لە هەوڵی دروستكردنی بەدیل بۆ سیستمە سیاسییەكە لێكجیابكرێتەوە، جیاكردنەوەی ئەم هەوڵانە بەپلەی یەكەم پێویستە لە چاوە تیژەكانی رۆژنامەنووسان تێنەپەڕێت.