جوانی سیستمی دیموكراتی پێكەوە كۆكردنەوەی جیاوازییەكانە، بۆیە لەژیانی پەرلەمانی و دیموكراتی بەرهەمهێنان و زیادكردنی جیاوازییەكانە نەك هەوڵدان بۆ سڕینەوەیان، لەوانەیە ئەم دیاردەیە لەسەرەتای دەسپێكی بونیادی دیموكراتی دیاردەیەك بێت بە ژیانی سیاسیی و كۆمەڵایەتی تاڕاددەیەك نامۆ بێت و لایەنە سیاسییەكان لەسەری رانەهاتبن، یان داننان بە جیاوازییەكانی بەرامبەر وەك جۆرێك لە سازش یان تەنازولكردنی سیاسیی بۆ بەرامبەر بخوێنرێتەوە، بەڵام پێناسەی راستەقینەی دیموكراتی نەرمی نواندن و سازشكردنە لە بەرامبەر یەكتر و هەوڵدانە بۆ گەیشتن بە یەكتری لە نیوەی رێگەدا، یان هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری مامناوەندی بۆ كێشەكان بەشێوەیەك كە چارەسەرەكە هی هیچ لایەك نەبێت و هی هەمووانیش بێت، دروستبوونی ئەم قەناعەتە پێویستی بە بونیادی رۆشنبیرییەكی دیموكراتیانە هەیە، كە بتوانرێت دامەزراوەكانی دیموكراتی پێ هەڵبسوڕێت و هەموو پێكەوە بەهەموو جیاوازییەكانیانەوە سیستمە سیاسییەكە بەهی خۆیانی بزانن و بەرگری لێ بكەن، بەڵام لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی هەست دەكرێت حزبە سیاسییەكان ململانێی نێوانیان لە داننان بە جیاوازییەكانەوە دەگوازنەوە بۆ یەكتری رەتكردنەوە، سەبارەت بەچۆنیەتی رێكخستنی ململانێی نێوان حزبەكان لە پرۆسەی دیموكراتی، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر مانوێل بالان ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی تەكساس كرد و لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (لەسیستمی دیموكراتیدا پارتەكان نوێنەری ئەو بەرژەوەندیانە دەكەن كە لە كۆمەڵگەدا بوونیان هەیە، كە بۆی هەیە ئەم نوێنەرایەتیكردنە ئاڕاستەیەكی سلبی یاخود ئاڕاستەیەكی ئیجابی وەربگرێت، واتە بۆی هەیە پارتە سیاسییەكان ببنە بڕبڕەی پشتی دیموكراسی و بۆی هەیە ببنە مایەی لەناوبردنی دیموكراسی. واتە ئەگەر پارتە سیاسییەكان بە باشی ئەركەكانی خۆیان ئەدا بكەن و هاووڵاتیان هەست بكەن نوێنەرایەتی دەكرێن لەلایەن پارتەكانەوە، ئەوا دەتوانن هاوكاربن لە پەرەپێدانی دیموكراسیدا. لەم حاڵەتەدا بوونی ململانێ لەنێو پارتە سیاسییەكاندا شتێكی حەتمیە، بەڵام دەبێت ململانێكان بە دامەزراوەیی بكرێن، مەبەستم ئەوەیە چارەسەرەكە ئەوە نییە ململانێ بوونی نەبێت، بەڵكو دەبێت كار بۆ ئەوە بكەین ئەو ململانێیانە بە باشترین فۆرم بەڕێوەبچن. ئیتر ئەوە لە پیادەكردنی دیموكراسی زیاتر لە هەڵبژاردنەكاندا خۆی ببینێتەوە، یاخود لە گفتوگۆی زیاتر لە كۆبوونەوە و كۆنگرەی حزبەكاندا بەرجەستە بێت. هەربۆیە شێوازی ململانێكە دەوەستێتە سەر ئەوەی ئایا بەرژەوەندی حكومەت و پارتەكانی موعارەزە چین؟ بەتایبەتی لە قۆناغی ئینتیقالیدا كە دیموكراسی لاوازە، ئومێدی من ئەوەیە كاركردن بۆ بەهێزكردنی دیموكراسی لەم قۆناغەدا ببێتە ئەولەویەتی هەردوولایان، نەك تەنیا بەرژەوەندییەكانی خۆیان ڕەچاوبكەن، بەدەستهێنانی ئەم دەستكەوت و ئامانجەش ئەركێكی ئاڵۆزە، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە هەنگاونان بەرەو دیموكراسی ئەوەندە سەخت و زەحمەتە، چونكە ئەگەر ئیرادەیەكی گشتی نەبوو لای حكومەت و پارتەكانی موعارەزە، ئەوا تەنانەت ئەگەر بتوانیت دامەزراوەكانیش بنیاد بنێیت ئەوكاتە تەنیا كارێكی كەمت پێ ئەنجام دەدرێت)).

لەلایەكی دیكەو سەبارەت بەوەی هەندێ جار ململانێی پارتە سیاسییەكان دەگاتە ئەو ئاستەی كە جۆرێك لە توندوتیژی لێبكەوێتەوە یان لیكتێنەگەیشتن بگاتە ئەو ئاستەی كە نەتوانن بەشێوازی پەرلەمان چارەسەر بكەن و بگەنە خاڵێكی داخراو، پرۆفیسۆر جاسۆن براونلی ئوستادی سیاسەت لە بەشی حكومەت لەزانكۆی ئۆستین بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (بوونی پرۆسەی سیاسی و ئاشتیانە بۆ یەكلاكردنەوەی جیاوازییەكان پەیوەستە بە بوونی گروپ و لایەنە جیاوازەكانەوە كە بیروبۆچوون و تێڕوانینی جیاوازیان هەیە دەربارەی ئەوەی دەبێت حكومەت چۆن بەڕێوەببردرێت، یاخود دەبێت چۆن بگەنە ڕێككەوتن سەرەڕای جیاوازییەكانیان، كەواتە بوونی جیاوازییەكان خۆی لەخۆیدا هەڕەشە نییە لەسەر دیموكراسی، ئەگەر دیموكراسی بتوانێت ئیدارەیان بكات و كاریان لەسەر بكات. ئەمەش لە تێكڕای وڵاتانی جیهاندا بەدی دەكرێت، واتە هەموو پارتێكی سیاسی هەوڵی ئەوە دەدات زۆرترین سوود لە پرۆسە سیاسییەكە بۆ بەرژەوەندی خۆی وەربگرێت، بەڵام جیاوازییەكە لە دیموكراسیە سەركەوتووەكاندا ئەوەیە، لەم جۆرە دیموكراسیانەدا سنووربەندی و چاودێری هەیە كە ڕێگە نادات پارتێكی سیاسی دیاریكراو دەستكەوت و ئیمتیازاتەكان كەڵەكە بكات لەسەر حسابی پارتە سیاسییەكانی دیكە. هەر ئەمەش وایكردووە بوونی پارتە سیاسییەكان زۆر گرنگ بێت بۆ بەرەوپێشبردنی حكومەت و بۆ دروستكردنی پێوەندی لەنێوان خەڵك و حكومەتدا. لەم حاڵەتەشدا ئەگەر دامەزراوەكان بەهێزبن و بە باشی كارەكانیان بەڕێوەببەن، ئەوا ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە ڕەفتار و كرداری باش و تەندروستیان لەپشتە، مەبەستەكە ئەوەیە ئەم مەسەلەیە دەوەستێتە سەر ئەوەی ئایا خەڵكی بە چ شێوەیەك ڕەفتار دەكەن، كە گۆڕێنی شێوازی كاركردن و ڕەفتاركردنیش پێویستی بە كاتێكی زۆرە)).


هەوڵەكانی ئۆپۆزسیۆن بۆ چارەسەركردنی كێشەكان
تایبەتمەندی سیستمی دیموكراتی ئەوەیە كە كۆمەڵگە كراوەیە و حكومەتیش ناچار دەبێت كە شەفاف بێت، بۆیە هەتا ئەگەر حكومەت شەفافیش نەبێت، ئەوا گوشاری جەماوەر و ڕای گشتی ناچاری دەكات كە شەفاف بێت، ئەم تایبەتمەندییەی سیستمی دیموكراتی كە هەموو كێشەو گیروگرفتەكانی حكومڕانی لەبەرچاوی رای گشتی بەڕێوەدەچن و رای گشتی كاریگەری لەسەر بڕیارەكانی حكومەت دەبێت، دیسان لە قۆناغی راگواستن وەك جۆرێك لە لاوازی حكومەت یان دەسەڵات لەلایەن ئۆپۆزسیۆنەوە دەخوێنرێتەوە و رێسای گەمە دیموكراتییەكە لەبەرچاوی خەڵك دەشێوێنن، بەوەی كەموكورتییەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئاشكران و دەبێت هەموو پێكەوە (حزبەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆن) هەوڵی چارەسەركردنی بدەن، لەم حاڵەتەدا رۆڵی ئۆپۆزسیۆن لەسیستمی دیموكراتی دوو ئاراستەی ئیجابی دەگرێت نەك سلبی، حاڵەتی یەكەمیان ئەوەیە كە رێگەچارەی گونجاو و بەدیل پێشنیار دەكات و بەشدار دەبێت لەچارەسەركردنی كێشەكان، كە ئەمەیان دەبێتە هۆكاری ئەوەی بۆ هەڵبژاردنەكانی داهاتوو متمانەی دەنگدەر بەلای خۆیدا رابكێشێت، حاڵەتی ئیجابی دووهەم ئەوەیە رێگە لەوە دەگرێت كە هاووڵاتیانی وڵاتەكەی نائومێد بێت و نەزانێت چۆن كێشەكان چارەسەری بۆ بدۆزرێتەوە، ئەمەش لەگەڵ ئەوەی كێشە و چارەسەری بەدیل بۆ كێشەكان دیاری دەكات و هەوڵدەدات هاووڵاتیان متمانەی پێبكەن و لە هەڵبژاردنی پێشوەختە خۆی بەرنامەی خۆی جێبەجێ بكات، لەهەردوو حاڵەتەدا ئەگەر ئۆپۆزسیۆن بەمجۆرە رەفتاری كرد، واتە پابەندە بە گەمە دیموكراتییەكە و رای گشتیش پشتگیری لێدەكات، بەڵام بۆ ئەوەی رای گشتیش بۆخۆی رابكێشێت، ئەوا دەبێت زانیاری راست و دروست بخاتە ناو جەماوەر، لەبەر ئەوەی ئەگەر رای گشتی لە سەر بنەمای زانیاری راست دروست نەبێت، ئەوا دواتر بە زیان بۆ خودی ئەو لایەنە دەشكێتەوە كە بۆ مەرامی كاتی و تایبەت ئەو زانیارییە ناڕاستانە دروست دەكەن، سەبارەت بە كاریگەری رای گشتی و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵی، پرۆفیسۆر كریستۆفەر بی مان ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی میامی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (رای گشتی هەمیشە بوونی هەیە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە كە ئایا رای گشتی لەلایەن حكومەت دروستكراوە یاخود ئاڕاستەی حكومەت كراوە. رای گشتی بریتییە لە تێكڕای را و بۆچوونی هەموو هاووڵاتیانی وڵاتێك یان كۆمەڵگەیەك. كەواتە رای گشتی لە زانیارییەكانەوە سەرهەڵدەدات، بۆنموونە ئەگەر كەسانێك زانیارییان لەسەر سیاسەت نەبێت، ئەوە ناتوانن رای خۆیان لەسەری دەربڕن. هەرگیز ناتوانین بڵێین كە رای گشتی هەڵەیە یان دروست، لەبەرئەوەی رای گشتی پەیوەستە بە هەڵە و دروستیی ئەو زانیارییانەی كە ئەو رایەی دروستكردووە. هەڵبەتە دەستەبژێری سیاسی رۆڵێكی گرنگیان هەیە لە ئاخاوتن لەگەڵ حكومەت و بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان لەڕێگەی میدیا بۆ هاووڵاتیان و هۆشیاركردنەوەیان لەبارەی رووداوەكان و ئەو شتانەی كە لە كۆمەڵگەدا روودەدەن. هەربۆیە، ئێمە پشتمان بە دەستەبژێرەكان ئەستوورە بۆئەوەی زانیارییەكان بۆ هاووڵاتیان ئاشكرابكەنەوە. لێرەشدا ئەوان دەتوانن رۆڵێكی باش بگێڕن لەهەمان كاتیشدا دەتوانن رۆڵێكی خراپیشیان هەبێت، لەبەرئەوەی ئەوان كاریگەرییان لەسەر رای گشتی و هاووڵاتیان هەیە. ئەوكاتە رۆڵێكی باشیان دەبێت كە زانیاریی دروست ئاشكرا بكەن و بەڕاستگۆیی بدوێن، لەكاتێكدا ئەوكاتە رۆڵێكی خراپیان دەبێت كاتێك كە بەمەبەست زانیارییەكان بشارنەوە و نەیدركێنن. لێرەشدا خۆمان دەتوانن جیاوازی بكەین لەنێوان ئەو دەستەبژێرانەی كە رۆڵی باش دەگێڕن، بۆ نموونە كاتێك دڵنیابین كە دەستەبژێری سیاسی راستگۆ و دروستن یان میدیا سەربەخۆ و بێلایەنەكان كە زانیاریی دروست و ورد بڵاودەكەنەوە، دەتوانین جودایان بكەینەوە لەگەڵ ئەو دەستەبژێرانەی كە حكومەت ئاڕاستەیانی كردووە، بۆ نموونە لەمیانی هەڵبژاردنەكاندا، كاتێك كە سیاسەتوانەكان وتار و بەڵێن پێشكەش دەكەن ئێمە پێشوەختە دەزانین كە قسەكانیان راست نییە و تەنیا لەپێناو بەرژەوەندییەكانی خۆیان هەوڵدەدەن بۆ ئاڕاستەكردنی رای گشتی بەو شێوازەی كە خۆیان دەیانەوێت و هەوڵدەدەن رای خۆیان بسەپێنن لەسەر هاووڵاتیان. ئەمەش تەحەددای دروستكردنی حكومەتێكی دیموكراسییە. هەموو ئەو دامەزراوانەی كە لە هەڵبژاردنەكاندا بونیادیان دەنێین لە پەرلەمان و حكومەتی لۆكاڵ و حكومەتی نیشتمانی، هەموویان دانراون بۆ ئاخاوتن و گوێگرتن لەگەڵ هاووڵاتیان و دەنگدەرەكان بۆ هەڵبژاردنی بەرپرسەكان. هەر حكومەتێك، گەر لە عێراق بێت یان لە هەر وڵاتێكی تر، ئەگەر بێت و هەوڵبدات بۆ هەنگاونان بەرەو دیموكراسییەت، دەبینین هەمیشە رێگەچارەی ناكامڵ هەیە لە نوێنەرایەتیكردنی هاووڵاتیان. ئەگەر ئێمە دیموكراسییەتێكی كامڵ-مان بووێت، پێویستە بگەڕێینەوە بۆ سەردەمەكانی «یۆنانی كۆن» كاتێك كە هەموو هاووڵاتیانی شار لەشوێنێك كۆدەبوونەوە و هەموویان پێكەوە بڕیارەكانیان دەردەكرد، بەڵام ئەمڕۆ بارودۆخەكە گۆڕاوە و هەموو بڕیارێك دەنگدانی لەسەر دەكرێت و زەحمەتە وەكو جاران هەموو هاووڵاتیان لەشوێنێك كۆبكرێنەوە بۆ بڕیاردان، لەهەمان كاتیشدا دەبنین هەر كەسێك و خاوەن بۆچوونێكی جیاوازە)).

بەڵام كاتێك رای گشتی بەشێوەیەكی سلبی دەخرێتە ژێر كاریگەری ناڕاستەوە، ئەوە لەم حاڵەتەدا پرۆفیسۆر مانویل بالان لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان دوو جۆر مەترسی لەسەر ئاستی مەودای كورت و مەودای دوور دیاریكردووە و لەمبارەوە دەڵێت: (من پێموایە مەترسی مەودا كورت و مەترسی دوورمەودا هەیە، لە مەودای نزیكدا ڕەنگە شێوازی كاركردنی پارتە سیاسییەكان بریتی بێت لە كەسبكردنی خەڵك لەڕێی پێدانی ئیمتیازاتەوە، لە كاتێكدا مەترسی دوورمەودا بریتییە لە لەدەستدانی میسداقیەت بە پرۆسە دیموكراسیەكە. كەواتە ئەگەر پارتە سیاسییەكان كاركردن بۆ نەهێشتنی گەندەڵی نەكەنە ئەولەویەتی كاری خۆیان، ئەوا لە مەودای دووردا متمانە بە پرۆسە دیموكراسیەكە نامێنێت)).

پرۆفیسۆر جامیس سۆتۆنلرۆگ ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كەنساس و سەبارەت بەلاڕێدا بردنی رای گشتی لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (ئەگەر ئێمە سەرنج لە جوڵانەوە سیاسییەكانی نزیكەی تێكڕای وڵاتان بدەین، ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشكرا دەبێـت كە هەر كاتێك دۆخێكی نوێ بێتە پێشەوە، ئەوا پارتەكانی موعارەزە هەوڵی ئەوەیان داوە خۆیان ئاوێتە بكەن لەگەڵیدا و پەیامی ئەو دۆخە نوێیە تەبەنی بكەن، من پێموایە باشترین ڕێگەچارە لەبەردەم پارتی حكومڕاندا ئەوەیە هەوڵی تێگەیشتن لەو پەیامە بدات و كار بۆ ئەوە بكات ئەو قەناعەتە دروست بكات كە ئەو چارەسەرانەی ئەو بۆ كێشەكان تەرحیان دەكات زۆر باشترن لە چارەسەر و ڕێگەچارە بەدیلەكان كە پارتی موعارەزە یاخود پارتەكانی موعارەزە دەیخەنەڕوو و تەرحی دەكەن. لەم حاڵەتەشدا كەم تا زۆر دەتوانرێـت بە ئاسانی ڕای گشتی بخرێتەژێر كاریگەریەوە، لە ڕاستیدا ڕای گشتی تێگەیشتنێكی زۆری نییە لە بارەی چۆنیەتی بەڕێوەچوونی كاروبارەكانەوە، ئەوان لەوە تێناگەن بۆچی یاخود پاڵنەرەكانی هەڵبژاردنی سیاسەتێكی دیاریكراو چین و بۆچی بەسەر سیاسەتێكی دیكەدا تەفزیڵ كراوە كە هەردووكیان بۆ هێنانەدی یەك ئامانج داڕژێراون، ئەوان لەوە تێناگەن كە ڕەنگە هۆكارەكە ئەوەبێت یەكێك لەم ڕێگەچارەیە دەرفەتی سەركەوتن و جێبەجێبوونی نەبووە لەبەر ئەوەی دووچاری كۆسپ و تەگەرە دەهات لەكاتی پیادەكردنیدا. ئەمەش بۆتەهۆی ئەوەی ڕاگەیاندن یاخود هەر كەسێكی دیكە بە ئاسانی بتوانێت كاریگەری هەبێت بەسەر ڕای گشتیەوە. لە ڕاستیدا مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو كەسانەشدا، یاخود لەگەڵ ڕای گشتیدا دەوەستێتە سەر هەل و مەرجەكە، دەوەستێتە سەر ئاستی پەروەردە و خوێنەواری خەڵكەكە، لە هەمان كاتدا دەوەستێتە سەر دەستنیشانكردنی ئەوەی كە ئایا دەقا و دەق هۆكاری ناڕەزاییەتیەكە چییە، لەبەر ئەوەی هەر دۆخ و هەل و مەرجێكی دیاریكراو پێویستی بە ڕێگەچارە و چارەسەری تایبەت هەیە، واتە ڕێگەچارەیەكی جیهانی نییە بۆ ئەوەی لە هەموو هەل و مەرج و و وڵاتێكدا بیگرینەبەر. هەروەها كاتێك ناڕەزایی دەبێتەهۆی ئەوەی خەڵكی پەنا بۆ خۆپیشاندان ببەن، ئەوا باشترین ڕێگەچارە ئەوەیە هەوڵ بدرێت نیگەرانی و پێداویستی ئەو خەڵكە دەستنیشان بكرێت و هەموو كۆششێك بخرێتەگەڕ بۆ چارەسەركردن و دابینكردنیان، چونكە زۆرجار كە ئەم كارە كرابێت، ئەوا ناڕەزایی دەربڕین و خۆپیشاندانەكان كۆتاییان هاتووەو خەڵكەكە گەڕاونەتەوە ماڵەكانیان، لەبەر ئەوەی هەستیان كردووە لە كۆمەڵگەیەكی دیموكراتیدان و توانیویانە دەنگ و ناڕەزایبوونی خۆیان بگەیەنن، بەڵام ئەگەر داواكارییەكانیان پشتگوێ بخرێت، ئەوا دۆخەكە ئاڵۆزتر و پڕ كێشەتر دەبێت)).