كێشەكانی قۆناغی وەرچەرخان بەرەو دیموكراسی تەنیا كۆمەڵێك كێشە نین بڵێین رووبەڕوویان دەبینەوە و چارەسەریان دەكەین، بەڵكو كۆمەڵێك تەحددین كە پێویستە رووبەڕوویان ببینەوە و هەوڵبدەین كە ئەو تەحددیانە نەبنە رێگر لەبەردەم بەرەو پێشەوەچوونی زیاتر بۆ چەسپاندنی دیموكراتی لەكۆمەڵگەدا، بەواتایەكی دیكە و راشكاوانەتر قۆناغی وەرچەرخان پێوانەیەكی دیاریكراوی نییە، یان ناتوانین بڵێین هێندە ساڵەی پێویستە تا دەیبڕین، لەمەش گرنگتر قۆناغی وەرچەرخان لەهەموو وڵات و ئەزموونێك نییە كۆتاییەكەی بە گەیشتنە كەناری كۆمەڵگەی دیموكراتی كۆتایی پێبێت، بەڵكو لە زۆر وڵاتی كۆڵۆنیالیدا پاش ئەوەی دەگەنە قۆناغی سەربەخۆیی و دەست دەكەن بە هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دیموكراتی، ناتوانن ئەو قۆناغە ببڕن و پاشەكشە دەكەنەوە بۆ گەڕانەوە بۆ سیستمێكی نادیموكراتی، كەواتە هەڵوەستەكردن لەسەر قۆناغی وەرچەرخان یەكێكە لەو پرسە گرنگانەی پێویستی بە وەرچەرخانێكی هەمە لایەنەی كۆمەڵگە هەیە بۆ ئەوەی بتوانێت خۆی لەگەڵ ژیانی تازە بگونجێنێت، كە پێكهاتە و توخمی سەرەكی لەم پرۆسەیە پێویستە گۆڕانی بەسەردا بێت، پارتە سیاسییەكانی وڵاتە، كە لە قۆناغی شەرعیەتی شۆڕشگێڕییەوە دەگوزارێنەوە بۆ قۆناغی شەرعیەتی دەستووری و پەرلەمانی و ئەركی نوێنەرایەتی كردنی راستەوخۆی هاووڵاتیان رووبەڕوویان دەبێتەوە.
سەبارەت بەو وەرچەرخانەی كۆمەڵگە لەم قۆناغە ناسكە رووبەڕووی دەبێتەوە، پرۆفیسۆر جولیۆ ساموێڵ ڤاڵانزوێللا ئوستادی سۆسیۆلۆژی لەزانكۆی كۆلۆمبیا لە لێدوانێكی تایبەتی سەبارەت بە قۆناغی راگواستن بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە دوان: (لە قۆناغی گواستنەوەدا هەموو جۆرەكانی رێكخستن و پێوەندییەكانی نێوان گرووپەكان دەست بە گۆڕان دەكات، ئەویش بەپشت بەستن لەسەر ئەو بنەمایەی كە ئازادیی زیاتر دێتەكایەوە بۆ كۆمەڵبوون و پێكهێنانی گرووپەكان. لەم قۆناغەدا پێوەندییەكی نوێ لە گفتوگۆ و دانوستان دێتەكایەوە لەنێوان هاووڵاتیان و بەرپرسان و حكومەت. هەروەها لە قۆناغەكانی گواستنەوەدا ژمارەیەك پارتی سیاسی دروست دەبن، بەڵام هەندێك لەو پارتە سیاسییانە لەڕووی هەڵبژاردنەكانەوە شكست بەدەست دێنن و سەركەوتوو نابن، ئاكامەكەشی ئەوەیە كە رێژەی ئەندامێتیی ئەو جۆرە پارتە سیاسییانە روو لە دابەزین دەكات. هاوكات زۆربەی پارتە سیاسییەكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی دیموكراسی نین، هەربۆیە، دەبینین دۆزینەوەی میكانیزمێكی دیموكراسی زۆر زەحمەتە بۆ بەدیموكراتیزەكردنی پارتە سیاسییەكان. ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە كات و تەنیا بەتێپەڕبوونی كات روودەدات)).
كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر جۆلیا سەبارەت بە پرۆسەیەكی گۆڕانكاری لەهەموو ئاستەكان ئاماژەی پێكرد، بەدیدی پرۆفیسۆر ماسیۆ لەڤیس ئوستادی زانستی سیاسەت و بەڕێوەبەری سەنتەری كرۆفت لەزانكۆی ئیندیانا بریتییە لە چۆنییەتی بڕیاردانی كۆمەڵگە لەسەر ئەو شێوازی سیستمی حكومڕانییەی كە دەستنیشانی دەكات، لەمبارەوە و لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان پرۆفیسۆر لەڤیسس بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی:(ئەو وڵاتانەی كە لەماوەی 30 – تاكو 40 ساڵی رابردوودا لە دیكتاتۆرییەتەوە هەنگاویان ناوە بەرەو ئاڕاستەكانی دیموكراسییەت، دەبینین زۆربەی ئەو تەحەددیانەی كە رووبەڕوویان دەبێتەوە بریتییە لەوەی كە بەرەو چ ئاڕاستەیەك بڕۆن و كام ئاڕاستە هەڵبژێرن. بەڕای من ئابووری لیبراڵ و ئابووری بازاڕ ئامانجی ئەم جۆرە وڵاتانەیە. بەهەرحاڵ، تەحەدداكە بریتییە لە بڕیاردان لەو بارەیەوە، بۆ نموونە: چ دەستەبژێرێك هەڵبژێرین؟ كێ بڕیارەكان بدات؟ هەروەها یاساكان چۆن دروستبكرێن؟ ئایا دەستوور چۆن بنووسرێت و هەڵبژاردنەكان چین لە نووسینەوەی دەستوور؟ ئایا سیستەمەكە پەرلەمانی بێت یان سەرۆكایەتی؟ لایەنێكی تر: ئایا دەنگەكان چۆن بژمێردرێت؟ بەڕای من ئەمە كێشەی وڵاتانێكە وەكو عێراق، هەربۆیە ئەگەر لەخۆمان بپرسین ئەو جیاوازیانە چین لە قۆناغەكانی گواستنەوە دروست دەبن؟ ئەم پرسیارە پاش رووخانی یەكێتی سۆڤێت هاتە كایەوە، بۆ نموونە ئەوروپای رۆژهەڵات. پرسیارەكە بریتی بوو لەوەی كە ئایا ئەم وڵاتانە، نەك وەك گواستنەوە، بەڵكو كەی وەك وڵاتانی دیموكراسی دادەنرێن. وێڕای ئەوەی لەماوەی 20 ساڵی رابردوودا ئابووری بازاڕ و دیموكراسییەت لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات بونیادنراوە، بەڵام تەنانەت تاكو ئەمڕۆش لێكۆڵینەوە و توێژینەوە لەسەر وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات دەكرێت بەو ئیعتبارەی كە جیاوازە لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا. تەنیا فاكتەرێكی بچووك هەیە بۆ كۆتایی هاتنی قۆناغی گواستنەوە لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات ئەویش بریتییە لە ئازادی و هەڵبژاردنی ئازاد، وابزانم ئەمانە نیشانەدەرێكن بۆ كۆتایی هاتنی گواستنەوە. هەروەها نیشانەیەكی دیكەش هەیە، ئەگەر بێت و هاووڵاتیان بڕیاربدەن لەسەر چارەسەركردنی كێشەكانیان لەڕێگەی دامەزراوە دیموكراسییەكان، ئەوكات پرۆسەی دیموكراسی بەشێوەیەكی ئاكتیڤ و كاریگەر بەڕێوەدەچێت، بەڵام پەنابردنە بەر رێگەچارەی دیموكراسی مانای ئەوە دەگەیەنێت كە جگە لە رێگەچارەی دیموكراسی هیچ ئەلتەرناتیڤێكی تر نییە بۆ چارەسەركردنی كێشەكان. وەكو رایەكی شەخسی، من پێموایە كە كەلتووری سیاسی دیموكراسی زۆر گرنگە بۆ كۆمەڵگە، بەتایبەتی لەسەر ئاستی تاكەكان، لەبەرئەوەی تاكەكان خاوەن چەند لایەنێكی هاوبەشن و كە پێوەندییەكی راستەوخۆی لەگەڵ سیاسەتی دیموكراسی هەیە، بۆنموونە لێبوردەیی، ئازادی لە بەشداربوونی سیاسی، ئازادی را دەربڕین، لەگەڵ كۆمەڵگەی مەدەنی و میدیا. بەڕای من ئەم فاكتەرانە نیشانەدەرن لەسەر وەدیهێنانی گۆڕانكاری لەسەر ئاستی نیشتمانی. بۆیە جارێكی دیكە لێرەوە دەگەڕێمەوە سەر ئەزموونی دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا، پاش هەڵوەشانەوەی وڵاتە كۆمیۆنیستەكان و دەستپێكردن بە بونیادنانی وڵاتانی دیموكراسی، گەورەترین پرسیار لای ئەو وڵاتانە ئەوە بوو كە چ جۆرە سیستەمێكی حوكمڕانی هەڵبژێرن و كە لەگەڵ دیموكراسییەتی لیبراڵ بگونجێت، هاوكات دەستەبژێرێكی كۆمیۆنیست لە سیستەمی كۆن رۆڵیان هەبوو لە سیستەمی نوێ. خاڵی دژیەكی پرۆسەی دیموكراسی ئەوەیە كە لە پرۆسەی دیموكراسیدا هەموو لایەنێك بۆی هەیە بەشداربێت، تەنانەت گەر ئەو لایەنە یان ئەو پارتە سیاسییە لەسەر ئاستی ناوخۆیی دیموكراسیش نەبێت و تەنانەت گەر لەگەڵ سیستەمی دیموكراسیشدا نەگونجێت. بۆ نموونە لە رۆژئاوا-دا پارتی كۆمیۆنیست هەنە و لە هەڵبژاردنە دیموكراسییەكاندا بەشداری دەكەن. بەواتایەكی تر، زۆر پارتی سیاسی هەن كە لەسەر ئاستی ناوخۆیی زۆر دیكتاتۆری و مەركەزین لەكاتێكدا بەشداریشیان هەیە لە هەڵبژاردنە دیموكراسییەكاندا، لەبەرئەوەی پرۆسەی دیموكراسی بریتییە لە ململانێیەكی رەوا لەنێوان پارتە سیاسییەكان و ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان بەشێوەیەكی شەففاف و كراوە و رەاو. هەربۆیە، من پێموایە كە مەسەلەكە پەیوەستە بە گۆڕینی ئەقڵییەتی دەستەبژێرەكان و سەركردەكانی پارتە سیاسییەكان)).



• بەڵام لایەنێكی دیكەی تەحددییەكانی ئەم قۆناغە پەیوەستە بە رەفتاری تاكەكانی كۆمەڵگە و پەیوەستبوونی تاكەكان بە كەلتووری دیموكراتیەوە، سەبارەت بەم لایەنەش پرۆفیسۆر رادۆلف ریزمان ئوستادی زانستی سیاسەت و سیسیۆلۆژی لەزانكۆی (Liublijana) لە سلۆڤینیا لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە تەحددییەكانی ئاماژە پێكرد: (سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بە چەند تەحەددیەكی كەم، بەڵام گەورە بكەم كە پەیوەستن بە پرسیارەكەتانەوە. تەحەددی یەكەم پێوەندی بە هۆشیاری تاكەكەسەوە هەیە كە ئینتیمای هەیە بۆ كۆمەڵگەیەكی جیاواز كە ئەمەش بە واتای ناسنامەی جەماعەی دێت. هەروەك چۆن ئەوەی گرنگە هەر كەسێك بزانێت و هۆشیاربێت بە كەسایەتی خۆی بۆ ئەوەی لە ژیاندا سەركەوتووبێت، دەبێت لە هەمان كاتتدا بە هەمان ئاست دڵنیابن لە بیروباوەڕە كۆمەڵایەتیە هاوبەشەكانیان: مێژووی هاوبەش، كەلتووری هاوبەش، زمانی هاوبەش، هاوچارەنووسی سیاسی و سیاقی ئایینی هاوبەش وتاد، ئەویش لە پێناو ئەوەی بتوانن كۆمەڵگەیەكی یەكگرتوو و دەوڵەتێك بنیاد بنێین كە پشت ئەستوور بێت بە بەها دیموكراتیەكان و سیستمێكی دیموكراتی درێژخایەنیش پاڵپشتی بكات.
تەحەدی دووەم پەیوەستە بە پێداویستیەكانەوە بەوە ڕاستی هەوڵێكی قەناعەتپێهێنەر هەیە بۆ بنیادنانی دەوڵەتێك كە بتوانێت ئەركەكانی ئەدا بكات، ئەم دەوڵەتەش لەلایەك لەسەر بناغە یاساییەكان بنیادنرابێت (دەوڵەتی قانونی)و لەلایەكی دیكەش لەسەر بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی كە بە ڕاستی بوونی هەبێت، ئەمەش جۆرێك لە پرۆسەی ڕاستكردنەوە بۆ ئەو كارانەی دەوڵەت ئەنجام دەدات كە ڕۆژانە ئەدای دەكات، لە هەمان كاتدا ئەمە دەبێتەهۆی بەرەوپێشبردن و پەرەپێدانی ئایدیای نوێ و بەرژەوەندیە كۆمەڵایەتیە هەمەچەشنەكان كە دەبێت دەوڵەت تەواو هۆشیاربێت پێیان و جێبەجێیان بكات. تەحەددی سێیەم پێوەندی بە بنیادنانی هاوسەنگیەكی ڕاست و دروستەوە هەیە لە نێوان دوو جەمسەری كۆمەڵگەدا (دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی) لەگەڵ یەكدا.
بە دڵنیاییەوە تەحەددی دیكە هەن، كە پەیوەستن بە هەر كۆمەڵگەیەكەوە بە جیا كە دەكرێت لەلایەن هاونەتەوەییەكانەوە پێناسەی دروستی بۆ بكرێت، هەرچەندە دەتوانن جار بەجار ڕاسپاردە باشەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەكار بهێنن و لێوەی فێربن. لێرەدا گرنگە ئاماژەش بۆ ئەوە بكەم كە ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان تا دوا ڕاددە گرنگە. پارتە سیاسییەكان بەڵگەی عەمەلین بۆ ئەو ڕاستیەی كە ڕێگەچارەی سیاسیی جۆراوجۆر لە بەردەم هاووڵاتیاندا بە ڕاستی بوونی هەیە، بەڵام ئەمە بە تەنیا بەس نییە. بۆ ئەوەی پەرە بە پرۆسەی دیموكراتی بدەیت لە كۆمەڵگەدا، دەبێت پارتە سیاسییەكان لە ناوخۆیاندا تەبەنی ڕێسا دیموكراتیەكان بكەن و بەپێی ئەم ڕێسایانەش ڕەفتار بكەن، لەوەش زیاتر دەبێت كار لەسەر كەمكردنەوەی هەر ڕەفتارێكی دیماگۆگی بكەن ئەو ڕەفتارانەی كە ترس لەبەرامبەر لایەنە جیاوازەكان دەخوڵقێنن، چونكە ڕەنگە ئەمە بۆ ماوەیەكی كاتی ببێتەهۆی بەدەستهێنانی متمانەی دەنگدەران، بەڵام لە مەودای دووردا بەرژەوەندیە ژیاریەكانی كۆمەڵگەكە تێكدەشكێنێت. زۆر گرنگە سەركردەكان جێی متمانە بن و خۆیان بەسەر ئەندامەكاندا نەسەپێنن، بەڵام تەبەنی كردنی ژیانێكی دیموكراتی لەناو خودی پارتە سیاسییەكاندا نابێت بەهۆی سەپاندنی دیسپلینی قورس و توندەوە بێت، بەڵكو بە شێوەیەك بێت لە كۆتاییدا ببێتەهۆی ئەوەی ئەو سەركردانە بە ڕاستی شایستەی پاڵپشتی كەسانی خوارەوە بن. هیچ گرفتێك لەوەدا نییە هەندێ لە سەركردەكانی پارتەكان كەسایەتیەكی كاریزمیان هەبێت، ئەگەر بەڕاستی لە پرۆسەیەكی دیموكراتی ڕاستەقینە و بەپێی ڕێوشوێنە دیموكراتیە ڕاستەقینەكانەوە لەناو پارتەكانی خۆیانەوە هەڵبژێردرابێتن. جگە لە پارتە سیاسییەكان، دیموكراسی ڕاستەقینە و گەشەكردو، لە هەمانكاتدا كۆمەڵگەی مەدەنیش لە خۆدەگرێت. دەبێت پارتە سیاسییەكان دەنگەكانی كۆمەڵگە بە هەند وەربگرن و خۆیانی لەگەڵدا بگونجێنن، كە لە دواجاردا یارمەتیدەریان دەبێت لە كۆكردنەوەی پشتیوانی زیاتر و بۆی هەیە ئەمە ببێـەهۆی باشتركردنی ئەدایان لە هەڵبژاردنەكاندا. دەبێت سەركردەی پارتە سیاسییەكان هۆشیاربن بەو ڕاستیەی كە هیچ شتێك وەك ژیانی بەردەوام و هەمیشەیی پارتە سیاسییەكان نییە، لەم ڕوانگەیەوە ژیرترین سەركردە دەبێت ئەو ڕاستیەی لەبەرچاوبێت متمانە و باوەڕی كۆمەڵگە بە پارتەكانیان دەوەستێتەسەر ئەوەی چۆن ئەوان بە بەردەوامی و بە شێوەیەكی قەناعەتپێهێنەرانە هەوڵی بنیادنانی ئەو متمانەیە بدەن. دەبێت سەركردە و پارتە سیاسییەكان ئەو ڕاستیە لەبەرچاوبگرن لە سەردەمی بە جیهانی بووندا، ئەوان كەمتر تا زۆر تەنیا ناكەونە بەردەم تاقیكردنەوەی نەتەوەكەی خۆیانەوە، بەڵكو دەكەونەبەر تاقیكردنەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیشەوە. بە تایبەتی پشكداریان لە بنیادنانی سیستمێكی دیموكراتی و بەها دیموكراتیەكاندا)).
دیارە هەڵسەنگاندن و بۆچوونەكان جیاوازن بەرامبەر بە كێشەو گرفتەكانی قۆناغی وەرچەرخان یان گواستنەوە بەرەو دیموكراتی و لەم چوارچێوەیەدا پرۆفسیۆر محەمەد عەلی كادیڤار ئوستادی سیسۆلۆژی لەزانكۆی نۆرس كارولینا، پێیوایە ئەم قۆناغە دەكرێتە سێ بەش و لەمبارەوە و لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە باسی تەحددییەكانی كرد و وتی: (لە ئەدەبیاتی پرۆسەی بە دیموكراتیكردندا ئەم پرۆسەی راگواستن بۆ سێ قۆناغ دابەش دەكرێت، یەكەمیان داخورانی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەكە، دووەمیان قۆناغی ئینتیقالیە كە قۆناغی نێوان ڕووخانی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەكە و یەكەم هەڵبژاردنە كە ئەنجام دەدرێت، دواتر قۆناغی چەسپاندن و پتەوكردنی دیموكراسیمان هەیە. من پێموایە پرسیارەكەی ئێوە زیاتر دەربارەی قۆناغی بە دیموكراتیكردن و قۆناغی چەسپاندن و پتەوكردنی دیموكراسیە، ئەگەر ئێمە باسی ئەم قۆناغە بكەین- قۆناغی ئینتیقالی و قۆناغی چەسپاندن و پتەوكردنی دیموكراسی- ئەوا گرنگترین تەحەددی لە قۆناغی ئینتیقالیدا بریتییە لەوەی ئایا لایەنەكان دیموكراسی وەك گەمەیەكی سەرەكی قبوڵ دەكەن، واتە ئەگەر لایەنەكان دیموكراسی قبوڵ بكەن، جا ئەو قبوڵكردنە لەسەر ئەساسی بەهاكانی ئەو لایەنانە بێت یان لەسەر ئەساسی بەرژەوەندیەكانیان، ئەوا دەتوانرێت بەسەر ئەم تەحەددیەدا زاڵبین. لە قۆناغی چەسپاندن و پتەوكردنی دیموكراسیدا گرنگترین مەسەلە بریتییە لە ئەدای ئابووری ڕژێمەكە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئەدایەكی ئابووری خراپی هەبوو، ئەوا خەڵكی دووچاری نائومێدی دەبن و ئەو تێڕوانینەیان لادروست دەبێت كە دیموكراسی باش نییە وەك ئەوەی ئەوان پێشبینیان دەكرد، بۆ سەركەوتنی ئەم قۆناغە پێویستە ڕژێمەكە ئەدایەكی ئابووری باشی هەبێت، پێویستە پارتە سیاسییەكان ئەركەكانی خۆیان ئەدا بكەن و هەروەها پێویستمان بە ئازادی ڕۆژنامەگەری دەبێت. لەگەڵ ئەوەشدا من پێموایە دەكرێت فشار لەسەر پارتە سیاسییەكان دروست بكرێت لەم ڕووەوە، بۆ نموونە دەكرێت ڕۆژنامەكان ڕەخنە لە پارتە سیاسییەكان بگرن، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەتوانن داوا لە پارتە سیاسییەكان بكەن كە شەفاف بن و پرۆسە ناوخۆییەكانیان پرۆسەگەلێكی دیموكراتی بن. گرنگترین مەسەلە ئەوەیە خەڵكی خۆبەخشانە بەشداری لە ڕێكخراو و كۆمەڵەكاندا بكەن، بۆ نموونە ئەلكسی دی تۆكفیل لە كتێبەكەیدا بە ناوی «دیموكراسی لە ئەمریكا» باس لەوە دەكات نهێنی سەركەوتنی دیموكراسی لەو وڵاتەدا هۆكارەكەی بەشداری خۆبەخشانەی خەڵك بوو. كە ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی دیموكراسی پتر شەفاف بێت و لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بێت و خەڵكی فێری ئەوە بن متمانە بەیەك بكەن و بەها دیموكراسیەكان فێربن، بەڵام پارتە سیاسییەكان ناتوانن بە تەنیا ببنەهۆكاری ئەوەی دیموكراسی سەركەوتوو بێت، بەڵكو چەسپاندنی دیموكراسی پێویستی بە بەشداری خۆبەخشانە و بە دروستكردنی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی هەیە، لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە یەكێكە لە دێرینترین دیموكراتیەكانی جیهان، بەشداری خەڵك لە تەنیا دەنگدان بۆ پارتە سیاسییەكان كورت نابێتەوە، بەڵكو خەڵكی لەسەر ئاستی مەحەلی بەشداری دەكەن، بەشدارن لە یەكێتیە بازرگانییەكان، لە ڕێكخراوە پیشەییەكان، من پێموایە بوونی ئەو ڕێكخراوە و كۆمەڵانە هاوشان لەگەڵ پارتە سیاسییەكاندا كێشەی نوێنەرایەتیكردن چارەسەر دەكەن)).
دەركەوتنی دیاردەی گەندەڵی و
چارەسەركردنی لە قۆناغی راگواستندا
لایەنێكی دیكە لەرووی ئابوورییەوە دەبێتە تەحددایەكی دیكە لەبەردەم قۆناغی راگواستندا، گواستنەوەی ئابوورییە لەئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ، لەم گواستنەوەیەشدا زۆر جار دیاردەی گەندەڵی بەدیار دەكەوێت، سەبارەت بەم لایەنە كە دەوڵەتانی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا لە دوودەیەی رووبەڕووی بوونەوە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر رادلۆف ریزمان ئوستادی زانستی سیاسەت لە سلۆڤینیا كرد و بەڕێزی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (گواستنەوە بەرەو دیموكراسی خۆی لە خۆیدا دەرمانێكی ئۆتۆماتیكی نییە بۆ دژایەتی گەندەڵی. هەروەها لەبەر ئەوەی گەندەڵی شتێكی سروشتی یاخود بەشێك نییە لە سروشتی ئینسان، ئەوا دەرفەتی ئەوە هەیە ڕۆڵە وێرانكارەكەی لەسەر كۆمەڵگە و بەهاكانی كەمبكرێتەوە، ئەویش ئەگەر ئەو دامەزراوانەی بۆ كۆنتڕۆڵكردنی گەندەڵی بنیادنراون، ڕۆڵی كارا و سەربەخۆی خۆیان بگێڕن و بە سەربەخۆیی چاودێری بەرژەوەندیە شەخسیەكان و بەرژەوەندیەكانی دەوڵەت بكرێت. هەروەها نابێت تەواوی ژیانی دیموكراتی لە پرسی نوێنەرایەتیكردندا كورت بكەینەوە، گەندەڵی كەم تا زۆر لە هەموو كۆمەڵگەیەكدا هەیە. تەنانەت لەو كۆمەڵگەیانەدا زیاتر تەشەنەی كردووە كە بە قۆناغی ئینتیقالی (دیموكراتی)یدا تێدەپەڕن. ئەمەش هۆكارەكەی بۆ نەبوونی میكانیزمەكانی كۆنترۆڵی كۆمەڵایەتی و ڕێسای یاسایی گونجاو دەگەڕێتەوە. نابێت بەو شێوەیە لە گواستنەوە لە ئابووری دەوڵەتەوە بۆ ئابووری بازاڕ بڕوانین كە پرۆسەیەكی كتوپڕە یاخود بە كتوپڕی جێبەجێ بكەین. لەم ڕووەوە هەم ئابووری دەوڵەت و هەم «فەندەمێناڵیزمی» بازاڕ وەك یەك خراپن. دەبێت بەڵێ بۆ ئابووری بازاڕ بكەین، نەك بۆ كۆمەڵگەی بازاڕ. دەبێت كۆمەڵگە و دەوڵەت ڕێگە و دامەزراوەی پێویست بدۆزنەوە بۆ سنوورداركردن و ڕێكخستنی زیادەڕەویەكانی بازاڕ. بازاڕەكان بە تەنیا بەس نین، ئەگەرچی گرنگن، بەڵام لە هەمان كاتدا نازانن لە خۆیان پاپەندبن بە ئیتیكەوە یاخود كەموكوڕیەكانی خۆیان ڕاستبكەنەوە، بەڵكو دەبێت ئەمە لەلایەن ئاژانسەكانی دەوڵەتەوە دیاری كرابێتن و ڕێكخرابێتن، هەروەها ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش هۆشداری خۆیان بدەن لەم ڕووەوە، دیسان من پێموایە نابێت لەم ڕووەوە ئومێدمان بە پێشبینییە ناواقیعیەكان هەبێت یاخود ئەو پێشبینیانەی زیاد لە پێویست پێشبینی گەشبینانەن. كەڵەكەبوونی ئازادی و سەرچاوەكانی زانیاری پرۆسەیە: كەواتە گرنگە بتوانین لە ڕێی چاودێریكردنی زیادبوونی یان كەمبوونییەوە پێوانەی بەرەوپێشچوونەكە بكرێت. ئەگەر بەرەو كەمبوونەوە و داكشان چوو، ئەوا ئەمە هۆشداریە بەوەی دەبێت كارێك بكرێت بۆ پێچەوانەكردنەوەی پرۆسە سلبیەكە. كۆمەڵگە بەبێ ئەم دوو گەنجینە گرنگە وەك نابینایەك وایە كە دەتوانێت بڕوات، بەڵام ڕۆیشتنێكی زۆر لەسەرخۆ بە حەزەر. لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت ئەو كۆمەڵگەیانەی بە قۆناغی ئینتیقالیدا دەڕۆن هەنگاوی خێراتربنێن ئەگەر خوازیاری ئەوەن شوێن پێی، یاخود خوازیاری گەیشتنن بە دۆخی ئەو كۆمەڵگەیانەی زیاتر گەشەیان كردووە)).
لایەنێكی دیكەی گەندەڵی پەیوەستە بەپرۆسەی بە تایبەتكردن ( خصخصە)، بۆیە لەمبارەوەش پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ماتیۆ لەڤیسس كرد و ئەویش لە وەڵامدا بە گوڵانی راگەیاند: (كێشەی گەندەڵی لەوەدانییە كاتێك دەوڵەت دەست بە پرۆسەی «خصخصە» بكات و هەستێت بە فرۆشتنی ئەو شتانەی كە كەوتۆتە ژێر دەسەڵاتەكانی، بەڵكو كێشەكە لەوەدایە كە هەندێك كەس ئامادەن موڵكەكان بكڕن، ئەگەر هەشبن ئەو كەسانە بریتین لە گرووپێكی سنووردار و دیاریكراو. لێرەدا گەندەڵی دەست پێدەكات، ئەویش لەبەرئەوەی بازاڕ بەپێی پێویست كارناكات. بۆ نموونە «پۆڵەندا» و «ئەرجەنتین» و «شیلی» و «روسیا»، دەبینین لەم وڵاتانەدا فرۆشتنی موڵكەكانی دەوڵەت بۆ بازاڕ قەیرانی گەورەی لێ كەوتەوە، هەندێك لەو قەیرانانە بۆ دەیان ساڵ درێژەی كێشا. بۆ نموونە «روسیا»، هەرچەندە ئێستا باری ئابووری و بازاڕ رووی لە باشتر كردووە، بەڵام هێشتا نایەكسانی لەڕووی داهاتەكانی تاكەكان جیاوازییەكی فراوانی پێوە دیارە. لەڕاستیدا مەسەلەكە پەیوەستە بە خێرایی و میتۆدی بەدامەزراوەكردنی بازاڕ لەو وڵاتانەی كە لە قۆناغەكانی گواستنەوەدان. نموونەیەكی دیار «چیكۆسلۆڤاكیا»، كە تیایدا موڵكەكانی دەوڵەت زۆر بە سەبری فرۆشرا، «چیكۆسلۆڤاكیا» وەكو وڵاتێكی كۆمیۆنیست مامەڵەی نەدەكرد، بەڵكو وەكو وڵاتێكی پاش رووخانی دیواری «بەرلین» بوو بەشێوەیەك كە بە چەندین قۆناغ تێپەڕی لە قەیرانی ئابووری، بۆیە واباشتر بوو بە سەبری كاربكات نەك بەشێوەیەكی خێرا وەكو ئەوەی كە لە «پۆڵەندا» روویدا. لە وڵاتانێك وەكو «عێراق» كە خاوەن سەرچاوەی سروشتیە و نرخی سەرچاوەكانی بەنرخ و گرانبەهایە، ئەوە لەم جۆرە وڵاتانەدا دەرفەت دەڕەخسێت بۆ تەشەنەكردنی دیاردەی گەندەڵی و لە ئاستێكی زۆر بەرز دەبێت. لەوانەیە شەففافیەت و كرانەوەی بازاڕ سوودی هەبێت بۆ داگرتنی ئاستەكانی گەندەڵی، هەرچەندە كە مەرج نییە چارەسەری بكات، بەڵام هەوڵدان گرنگە، لەبەرئەوەی جیاوازی وڵاتانی رۆژئاوا ئەوەیە كە خاوەن زنجیرەیەك هەنگاو و میتۆد و مێژوویەكی درێژە لە كرانەوەی بازاڕ و رێگەدان بە هاووڵاتیان بۆ بەشداربوون لە بازاڕ)).
بەڵام پرۆفیسۆر محەمەد عەلی كادیڤار هۆكاری دیاردەی گەندەڵی وەك كەلتوورێك دەگێڕێتەوە بۆ ئەو رژێمانەی پێش دەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی حكومڕانیان كردووە، بۆیە لەسەر ئەم زەمینە گەندەڵییە كاتێك دەست بە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی دەكرێت گەندەڵیەكان زیاتر دەردەكەون، لەمبارەیەوەو لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی:(سەرەتا من دڵنیانیم لەوەی گەندەڵی لەم قۆناغە ئینتیقالیەدا سەرهەڵدەدات، لەبەر ئەوەی ڕژێمە دەسەڵاتخوازەكان خۆیان ڕژێمگەلێكی گەندەڵ بوون پێش ئەم قۆناغە ئینتیقالیە، بەڵام لەبەر نەبوونی ڕۆژنامەگەری ئازاد و بەهۆی ئەوەی دەستمان بە زانیاری نەگەیشتووە، ئەوا ئاگاداری ئەم گەندەڵیە نەبووینە. ئەمە لە كاتێكدا بەهۆی بوونی ڕۆژنامەگەری ئازادەوە هۆشیاردەبین بە هەر گەندەڵیەك لە قۆناغی ئینتیقالیدا ڕووبدات، لەلایەكی دیكەوە پرۆسەی بە تایبەتكردن خۆی لە خۆیدا دەرفەت بۆ دروستبوونی گەندەڵی دروست دەكات. لەم قۆناغەدا كاركردن بۆ پیادەكردنی شەفافیەت گرنگی خۆی هەیە، كە دەبێت پارتە سیاسییەكان، ڕۆژنامەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی فشار لەسەر دامەزراوەكان بكەن بۆ ئەوەی شەفافیەت پیادە بكەن، دواتر دەتوانرێت بیر لە چارەسەری دیكە بكرێتەوە، لەبەر ئەوەی بێ هێنانەدی شەفافیەت ناتوانین هیچ كارێكی دیكە بكەین. لەلایەكی دیكەش هەندێ كەس پێیانوایە بۆ هێنانەدی دیموكراسی سەرەتا دەبێت كەلتووری دیموكراسی بنیاد بنێین، واتە پێیانوایە دیموكراسی پێشمەرجی هەیە و دروستكردنی ئەم كەلتوورەش یەكێكە لەو پێشمەرجانە، من هاوڕانیم لەگەڵ ئەم لێكدانەوەیەدا، بە تێڕوانینی من ئەو دوو پرۆسەیە شان بە شانی یەكتر دەڕۆن، بوونی كەلتووری دیموكراسی پاڵپشتە بۆ دامەزراوە دیموكراسیەكان و ئەم دامەزراوانەش دەبنەهۆی پەرەپێدانی كەلتووری دیموكراتی. هەروەك ئاماژەم پێكرد ئەم پرۆسەیە پێویستی بە كاتە، بۆ نموونە ئەو دیموكراسیەی لە عێراقدا هەیە لە سەرەتادایە، بەڵام ئەگەر بەردەوام بێت، ئەوا لە ماوەی دە ساڵی داهاتوودا كەلتووری دیموكراتی زۆر بەهێزتر دەبێت لەو كەلتوورەی ئێستا لە ئارادایە)).
رایەكی دیكەش هەیە پێیوایە لەهەموو سیستمەكاندا ئاستێك لە گەندەڵی بوونی هەیە، هەر بۆیە پرۆفیسۆر جولیۆ ساموێڵ ڤاڵانزوێللا وای دەبینێت ئەم دیاردە بوونی هەیە و پێویستی بە رووبەڕووبوونەوە هەیە لەهەموو سیستمێكداو لەمبارەوە بە گوڵانی راگەیاند: (پێش ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە پێویستە پێناسەی قۆناغی گواستنەوە بكەم. قۆناغی گواستنەوە بریتییە لە پتەوكردنی دیموكراسییەت. ئەگەر هات و پرۆسەی بونیادنانی دیموكراسییەت كۆتایی هات، بە واتایەكی تر ئەگەر هات و هەموو فاكتەرەكانی دیموكراسییەت بونیادنران و ئامادەبوون، ئەوكات دەتوانین بڵێین كە قۆناغی گواستنەوە كۆتایی هاتووە. سەبارەت بەگەندەڵیش، پێموایە گەندەڵی لە قۆناغەكانی گواستنەوەدا سەرهەڵنادات، بەڵكو گەندەڵی لەهەموو جۆرە سیستەمەكاندا بوونی هەیە. لەڕاستیدا، ئاستی دیاردەی گەندەڵی لە سیستەمە دیكتاتۆرییەكان زۆر مەترسیدارترە لە گەندەڵی لە سیستەمە دیموكراسییەكان، ئەویش لەبەرئەوەی لە سیستەمە دیموكراسییەكاندا ژینگەیەكی كراوەتر هەیە لەڕووی سەروەری یاسا و دادگاكان كە سزای گەندەڵكاران دەدات. هەربۆیە، ئاستی گەندەڵی لە سیستەمی دیموكراسیدا زۆر نزمترە لە ئاستەكانی گەندەڵی لە سیستەمە دیكتاتۆرییەكان. تەنانەت لە سیستەمە دیموكراسییەكانیشدا گەندەڵی كاریگەریی نێگەتیڤانەی هەیە بەتایبەتی لەڕووی گەشەپێدانی ئابووری، لەبەرئەوەی ئەگەر بێت و گەندەڵی هەبێت ئەوكات وەبەرهێنەرەكان متمانەیان نامێنێت بە كاری وەبەرهێنان لە ژینگەیەك كە تیایدا گەندەڵی تەشەنەی كردبێت. لەهەمان كاتیشدا، گەندەڵی شەرعییەت لە حوكمڕانیی دیموكراسی وەردەگرێتەوە، ئەویش لەبەرئەوەی هاووڵاتیان دەبینن كە دەسەڵاتداران و حكومەت وەڵامدانەوەیان نییە بۆ داواكارییەكانیان، بەڵكو بەرپرسەكان زیاتر پۆست و دەسەڵاتەكانیان بەكاردێنن بۆ دەوڵەمەندكردنی خۆیان بەشێوەیەكی نایاسایی. هەربۆیە، سیستەمێكی دادوەریی سەربەخۆ و كارا پێویستە بۆئەوەی دیموكراسییەت بتوانێت بەشێوەیەكی ئاكتیڤ كاربكات. ئەگەربێت و لە قۆناغەكانی گواستنەوەدا سیستەمێكی دادوەریی سەربەخۆ بوونی نەبێت، ئەوكات زۆر زەحمەتە پرۆسەی بونیادنانی دیموكراسییەت سەركەتوو بێت. لە دەسپێكی قۆناغەكانی گواستنەوەدا پەرلەمان و حكومەت پێكدەهێندرێت، هەروەها بونیادنانی سیستەمی دادوەریش زۆر پێویستە، بەڵام دروستكردنی سیستەمێكی دادوەریی سەربەخۆ پرۆسەیەكی درێژخایەنە و پێویستیی بە كاتێكی زۆر هەیە).