لە ڕۆژانی 14-15ی ئازاری 2011 بەئامادەبوونی ڕەجەب تەیب ئەردۆگان سەرۆك وەزیرانی توركیا و ژمارەیەك لەسەركردە ناسراوەكانی جیهان و دیپلۆمات و ئەكادیمیست و ڕۆژنامەنووس، زانكۆی ئیستانبۆڵ كۆنفرانسێك بە ناونیشانی (لوتكەی سەركردەكان بۆ گۆڕانكاری) بەڕێوەچوو، گۆڤاری گوڵان لەبەر گرنگی كۆنفرانسێكی جیهانی وا پڕبایەخ بەپێویستی زانی پسولەی بەشداریكردن بكڕێت و لەنزیكەوە لەگەڵ هەندێ سەركردەی جیهانی وتووێژبكات.

لەم كۆنفرانسەدا كە بۆماوەی دوو ڕۆژبەردەوام بوو، كۆمەڵێك بابەتی زۆر گرنگ لەلایەن بەشداربووانەوە تاوتوێ دەكران. لەلایەكی دیكەوە ئەم كۆنفرانسە بایەخێكی تایبەتی هەبوو بەتایبەتی ئێستا شەپۆلێكی گۆڕانكاری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیای گرتۆتەوە، هەر بۆیە یەكێك لە ئامانجی ئەم كۆنفرانسە بریتی بوو لە تاوتوێكردنی داهاتووی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لەڕووی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتیەوە، هەروەها لێكدانەوەی ئەم شەپۆلانەی گۆڕانكاریی دوایی لەگۆشەی جیاجیاوە كە لەتونسەوە دەستی پێكردو زۆربەی وڵاتانی ناوچەكەی گرتەوەو هێشتا بەردەوامیشە.

باس لە چۆنییەتی كۆنترۆڵكردنی گۆڕانەكان و ئاڕاستەكردنی كرا كە پێویستە گۆڕان بەرەو ئاڕاستەو ڕێڕەوی ڕاست و دروست ببردرێت بۆ گەیشتن بە ئەنجامی سوودبەخش، ئەمەش ئەركێكی گرنگەو دەكەوێتە ئەستۆی سەركردەكانی ئەم سەردەمەوە، دواتر باس لەڕۆڵی سەركردەی لێهاتوو كرا كەچۆن بە چ شێوەیەك بتوانێ گۆڕانكارییەكان بخوێنێتەوەو لێكی بداتەوە و كۆنترۆڵی بكات، هەروەها دەبێ تایبەتمەندی ئەو سەركردەیە چی بێ كە دەتوانێ خۆی و میللەتەكەی لەگەڵ گۆڕانكاری بگونجێنێ.

ئەوەی زۆر جەختی لێ دەكرایەوە بەتایبەتی لەلایەن سەرۆك وەزیرانی توركیاو یاریدەدەرانی و وەزیری دەرەوەی توركیاشەوە بریتی بوو لەئارەزووی توركیا بۆسەركردایەتی كردنی ئەم گۆڕانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیای باكوور، ئەمەش بەهۆی ئەو ئامانجانەی كە حكومەتی AKP بۆ توركیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دایناوە كە بریتییە لەسەقامگیركردنی ئاشتی و دیموكراسی و سەربەخۆیی و مافی مرۆڤ لەسەرتاسەری ناوچەكە و تەنانەت لەجیهاندا بەگشتی.

وەزیری دەرەوەی توركیا باسی لەڕۆژهەڵاتێكی ناوەڕاستی نوێ كرد كە ئامانجی توركیایە لەداهاتوودا دروستی بكات لەسایەی ڕیفۆرم و كۆنترۆڵكردنی گۆڕان لەناوچەكەدا، ئەمەش بریتییە لەڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستێك مەبەست تیایدا ئەوەیە سنوورەكان هەڵبگیرێت و ناوچەی سەربەخۆی ئابووری و بازرگانی دروست بكرێت و خەڵكی ئەو ناوچەیە سەرەڕای فرە كەلتوور و ئیتنیك و ئایین و بیروباوەڕی جیاواز بەیەكەوە بتوانن لەناوچەكەدا بە سەربەخۆیی بژین، سەرەڕای گەشەسەندنی ئابووری و خۆشگوزەرانی تاكەكانی ئەم ناوچەیە. هەروەها باسیان لەچۆنییەتی ڕاست خوێندنەوەی گۆڕان و لێكدانەوەی كرد و ئینجا لەم ڕووەوە باسیان لەتاقیكردنەوەكانی توركیا كرد.

ئەم ڕوانگە و بۆچوونەی توركیا لەلایەن زۆربەی دەوڵەتانی دراوسێ و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست پەسەندكراو گشتیان ئەوەیان دووپات كردەوە كەوا توركیا بەڕاستی دەتوانێ ئاشتی و دیموكراتی بۆ ناوچەكەیان بێنێ، لەدیارترین نموونەكانی پاڵپشتیكارانی ئەم بیرۆكەیەی توركیا بریتی بوون لەجێگری سەرۆك كۆماری عێراق تاریق ئەلهاشمی و هەروەها خاتوو بوسەینە شەعبانی ڕاوێژكاری سیاسەت و ڕاگەیاندن لەسەرۆكایەتی كۆماری سوریا. هەردووكیان جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە كەوا توركیا نموونەیەكی بەهێز و سەركەوتووە بۆ ناوچەكە و دەتوانێ ئەم ئامانجانە بەدی بێنێ، چونكە توركیا لەڕاستیدا دیموكراسی بۆ هەمووان دەوێ و لە پێوەندیەكانیدا چاوەڕوانی بەرامبەر ناكات.

هەر لەدرێژەی كۆنفرانسەكەدا باس لەگرنگی ئاسایش و ماوەكانی دوای گۆڕانكاریش كرا، زۆر جەخت لەسەر ناسكی گۆڕانەكانی ئەم ماوەیە كرایەوە كەوا پێویستە بەئاگاداری و هەستیاری بەسەر ببرێت و بەوردی چاودێری بكرێت، چونكە لەوانەیە ببێتە هۆی دروست بوونی دیكاتۆرییەتی نوێ ئەگەر بەتەواوی كۆنترۆڵ نەكرێت. دواتر باس لە دیموكراسی و پێوەندی بەئاسایش و بەهەمان شێوە بەسەربەخۆییەوە كرا و گرنگی ئەمانەش بۆ ژیانی مرۆڤ و كۆمەڵگە خرانەڕوو.

خاڵێكی تر لەم كۆنفرانسەدا بریتی بوو لەتیشك خستنە سەر گرنگی پێوەندییە دۆستایەتیەكان لەنێوان دەوڵەتان و كاریگەرییان لەسەر خۆشگوزەرانی، لێرەشدا باس لەپێویستی یارمەتی و هاوكاری و پاڵپشتی یەكتر كرایەوە. بەم شێوەیە زۆر بەسادەیی گشت كێشەكانمان چارەسەر دەبێ و دەتوانین خێراتر گەشە بسێنین.
دواتر لەلایەن كۆفی ئەنانەوە باس لە مەترسیەكانی ئەم سەدەیە كرا كە چاوەڕوانی گشت تاكێك دەكات و ئەویش باسی لەشارەزایی و تاقیكردنەوەكانی خۆیانی كرد لەگەڵ جۆرەها دەوڵەتی جیهان، جەختیشیان لەسەر ئەوە كردەوە كەچۆن پێویستە هەڵوێست بەرامبەر ئەم مەترسیانە وەربگرین و چۆن و كۆمەڵگە و دەوڵەت و ژینگە و نەتەوەكەمان بپارێزین.

لەكۆتاییدا ئەم لوتكەیە بووە هۆی دەركەوتنی كۆمەڵێ بیرو بۆچوونی گرنگ سەبارەت بەداهاتووی ناوچەكەو جیهان، هەروەها گرنگی گۆڕانكاری و بەردەوامی بۆ گشت لایەك سەلمێنرا كە چۆن پێویستە گۆڕانكاری بەردەوام بێ و تا چ ڕاددەیەك گرنگە. جەختیش لەسەر لایەنی مرۆیی كرایەوە كەوا لەسەرووی هەموو شتێكەوەیە و پێویستە لەهەموو شتێك زیاتر بایەخی پێ بدرێت.

سەبارەت بە گرنگی ئەم كۆنفرانسە و بایەخی ئەم گۆڕانكاریانەی كە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە، ڕاو بۆچوونی چەند سەركردە و ئەكادیمیست و ڕۆژنامەنووسانمان وەرگرت كە ئەمە پوختەكەیەتی.


عەبدوڵڵای كوڕی حاجی ئەحمەد بەدەوی كە لەساڵی 2003 -2009 سەرۆك وەزیرانی مالیزیا بووە سەرۆكی پارتی (UMNO) واتە پارتی یەكێتی نیشتمانی مالیزیا كە گەورەترین پارتی سیاسییە لە مالیزیا و یەكێكە لە سیاسەتمەدارە دیارەكانی مالیزیا و لە كاری حكومڕانیدا سەركەتوو بووە، بۆیە مەهاتیر محەمەدی سەرۆكی مالیزیا نازناوی (تۆن)ی پێبەخشیووە كە ئەم نازناوە دەگەڕێتەوە بۆ ناوی شا تانكۆ میزان زەینەڵ ئەبیدن كە خزمەتێكی گەوەرەی گەلی مالیزیای كردووە، تۆن كە یەكێك بوو لە بەشداربووانی كۆنفرانسی ئیستانبۆڵ لە پەراوێزی كۆنفرانسەكەدا بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە:
لە سەرەتاو لەوەڵامی ئەو پرسیارەی ئاراستەمان كرد بەوەی ئایا ئامانج لەگرێدانی ئەم لوتكەیە چییە؟ تۆن عەبدوڵڵا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەو وتی: (ئامانجی ئەم لوتكەیە ئەوەیە كە ئێمە لە پارچە جیاجیاكانی جیهانەوە هاتووین بۆ ئاڵووێركردنی بیروڕاو تاقیكردنەوە و شارەزایەتیەكانمان لەگەڵ یەكتری، ئەوەی گرنگبێ ئەوەیە كە ئێمە هەموومان مرۆڤین و هەموومان پێویستیمان بە یەكتر هەیە و هیچ یەكێكمان ناتوانین بەتەنیا بژین، بۆیە پێویستە لێرەدا هاوبەشی بە شارەزایی و ڕێگەكانی سەركەوتنمان بكەین لەگەڵ یەكتری. بۆ نموونە ئەگەر تۆ توانیت دیموكراسی لە وڵاتەكەتدا بونیاد بنێی پێویستە لێرەدا بە من بڵێی من فڵانە ڕێگەم گرتە بەر بۆ بونیادنانی دیموكراسی و تیایدا سەركەوتنم بەدەست هێنا، واتە پێویستە چۆنییەتی و ڕێگەكانی سەركەوتنمان بەیەكتر بڵێین)).

سەبارەت بە گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش كە بەشێكی گرنگی كۆنفرانسەكەی گرتبۆەوە، تۆن عەبدوڵڵا بەمجۆرە تێڕوانینی خۆی سەبارەت بەو گۆڕانكاریانە بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: (بێگومان ئەم گۆڕانكارییانە شتێكی زۆر باشن و پێموایە تەنانەت دەبوایە ئەم گۆڕانە پێشتر بكرێ، من داهاتووی ئەو ناوچەیە زۆر گەش دەبینم، بەڵام گرنگترین لایەن لەم گۆڕانە كە پێویستە جەختی لەسەر بكەینەوە ئەویش بریتییە لە لایەنی مرۆیی و هەوڵی گۆڕین و گەشەپێدانی خەڵكی ئەم ناوچانە بكەین لەرێگەی زانكۆ و خوێندنگاكانەوە، چونگە گۆڕین تەنیا بریتی نییە لە گۆڕینی ڕژێمێكی سیاسی یان گۆڕینی دەسەڵات، بەڵكو بە بۆچوونی من لایەنی مرۆیی گۆڕان زۆر زۆر لەمانە گرنگترە، پێویستە هەوڵ بدەین بەیەكەوە بۆ پاراستن و گەشەپێدانی ئەم لایەنە لەڕێگەی گەیاندنی زانست و زانیاری بۆ ئەو ناوچانە و زیاتكردنی هەلی خوێندن، یارمەتیدانی خەڵكی ئەم ناوچانە بۆ زیاتر كرانەوە بۆ دەرەوە)).


بەڕێز ڤاسینتی فۆكس سەرۆك كۆماری پێشووی مەكسیك، سەبارەت بە گۆڕانكارییەكانی ئەم دواییەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەراوردێكی لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردووی ئەمریكای لاتینی كرد كە هەمان گۆڕانكاری لەو بەشەی جیهان ڕوویانداوەو لەمبارەوە و لەلێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان وتی: (ئەم گۆڕانكارییانەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی گرتۆتەوە، بەشێكە لە پرۆسەیەكی سروشتی جیهانی و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی، ئێمەش لە كۆتاییەكانی سەدەی ڕابردوو لە ئەمریكای لاتینی بەهەمان پرۆسەدا تێپەڕبووین كە خۆمان ڕزگار كرد لە دیكتاتۆرەكان و بووینە نەتەوەی دیموكرات و ئەمەش كاریگەرییەكی گەورەی هەبوو لەسەر گەشەسەندنی ئابووری و زۆر باشیش گۆڕنكارییەكان بوونە پاڵپشتی گەشەسەندنەوەی ئابووری لەو ناوچەیە. هەربۆیە ئەوەی من ئێستا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەیبینم، پێموایە بەتەواوەتی هەمان ئەو شەپۆلی گۆڕانكارییانەیە كە ئێمە وەك ئەمریكای لاتینی لە نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو پێیدا تێپەڕین، دەبێت هەموومان ئەو ڕاستیە بزانین خەڵكی بەدوای دیموكراسی و سەربەخۆیی دەگەڕێن، هەر بۆیە من لەوە دڵنیام ئەم گۆڕانكاریانە دەبێتە مژدەی داهاتوویەكی ڕووناك بۆ ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. ئەوەی گرنگبێ لێرەدا بریتییە لە سەركردەكانی داهاتوو، چونكە تەنیا گۆڕانكاری هەموو شتێك نییە، بەڵكو پێویستە داهاتوو بونیاد بنرێ، بۆ بونیادنانی ئەم داهاتووەش پێویستیمان بە سەركردەی بەهێز و بە ڕەوشت و ئیتیكی جیهانی هەیە)).

سەبارەت بە بایەخ و گرنگی ئەم گۆڕانكاریانە بۆ هەڵكردنی باهۆزێكی دیموكراتیانە لەناوچەكە، سەرۆك كۆماری پێشووی مەكسیك لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (دیموكراسی دوو شتی سەرەكی لەگەڵ خۆی دێنێتە ئاراوە، یەكەمیان: پابەندبوونە لە ڕوانگەی بەرپرسیارێتیەوە، لەبەر ئەوەی كاتێ لە سیستەمێكی دیموكراتیدا سەركردایەتی دەگریتە سەرشانی خۆت، ئەوا سەركردە دەبێتە بەشێك لەو سیستەمە و بەرپرسیاری بونیادنانەوەی نەتەوەكەت دەكەوێتە سەرشان، هەربۆیە دەبێت لەو كاتەی لە دەسەڵاتدای، بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتەكەت بڕیار بدەیت، ئەمەش دەبێتە هۆی گەشەسەندنی هاووڵاتیان. خاڵەكەی دیكەیان یان دووەمیان ئەوەیە دیموكراتی یەكسانە بە سەربەخۆیی و سەربەخۆییش بریتییە لە داهێنان و نوێخوازی و چالاكی و وەبەرهێنان، بۆیە كاتێ تۆ ئازادی بیر لە داهاتووت دەكەیتەوە و پلانی بۆ دادەڕێژی و چێژ لە سەربەخۆیی خۆت وەردەگریت)).


عەبدولقادر ئاكسۆ لە دیاربەكر ساڵی 1944 لەدایك بووە، ئێستا جێگری ڕەجەب تەیب ئەردۆگانە لەپارتی داد و گەشەپێدانی فەرمانڕەوا لەتوركیا و یەكێكە لە ئەندام پەرلەمانتارەكانی هەمان حزب لە ناو پەرلەمانی توركیادا، هەروەها یەكێك بوو لە بەشداربووانی كۆنفرانسی (لوتكەی سەركردەكانی جیهان بۆ گۆڕانكاری) كە لە ڕۆژانی 14و 15ی ئادار لە ئیستانبۆڵ بەڕێوە چوو، لەم كۆنفرانسەدا گوڵان چەند پرسیارێكی ئاراستە كردو بەڕێزی وەڵامی داینەوە و لە سەرەتادا پرسیارمان لێكرد بەوەی ئایا بەڕێزتان وەك جێگری سەرۆكی پارتی داد و گەشەپێدان چۆن دەڕواننە گۆڕنكارییەكانی ئەم دواییەی وڵاتانی عەرەبی؟ لەوەڵامدا عەبدولقادر ئاكسۆ بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (ئەو گۆڕانكاریانە شتێكی چاوەڕوان كراو بوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، چونكە بۆ ماوەی چەندین ساڵە سەركردە دیكتاتۆرەكانی ئەو وڵاتانە ئەو خەڵكەیان چەوساندۆتەوە لە وڵاتەكانیان و بوونەتە بەربەست لەبەردەم گەشەسەندن و پێشكەوتنی براكانمان لەوێ. چەندین ساڵە سەرچاوە سروشتییەكانی ئەم وڵاتانە لەبری بەكارهێنان بۆ خۆشگوزەرانی و بەرزكردنەوەی ئاستی ئابووری گەلەكانیان، ئەوا بۆ چەوساندنەوە و زوڵم و زۆرداری گەلانی ئەم ناوچەیە بەكار هێنرابوو. لەگەڵ ئەم پێشكەوتنە خێرایەی تەكنۆلۆژیا و ئینتەرنێت و گۆڕانكارییەكانی دیكەی لایەنەكانی تری جیهان، ئەم گەلە چەوساوانەش دەستیان كرد بە داواكردنی مافەكانیان و ڕژانە سەر شەقامەكان بۆ ئەوەی گۆڕانكاری لە بارودۆخی خۆیاندا بكەن. ئەوەی بەلای منەوە زۆر گرنگ بێ ماوەی دوای ئەو گۆڕانكاریانەیە، چونكە ئەگەر ئەو ماوەیە بەباشی كۆنترۆڵ نەكرێ، ئەوا لەوانەیە لەو كاتەی كە خەڵكی خۆش بەختن بە ڕزگاربووونیان لە دیكتاتۆرێك، دیكتاتۆرێكی نوێ دروست ببێ. بۆیە هەر وەكو باسم كرد پێویستە ئارەزوو و خێرایی چەق بەستنی بارودۆخەكە باش بخوێننەوە و بەردەوامی بە گۆڕانكارییەكان بدەن)).

لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەو جەختكردنەوەی وەزیری دەرەوەی توركیا كە لە كۆنفرانسەكەدا جەختی لەسەر ئەوەكردەوە بەوەی توركیا بەردەوام دەبێت لەریفۆرم، ئەو پرسیارەمان ئاراستەی بەڕێز ئاكسۆ كرد، ئایا ئێوە وەك پارتی داد و گەشەپێدان ئامانجتان لە ڕیفۆرمی بەردەوام چییە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا ئاكسۆ وتی: (ئامانجی ئێمە لە ڕیفۆرم هەروەكو بەڕێز جەنابی سەرۆك وەزیرانیش باسی كرد بریتییە لە سەقامگیركردنی ئاشتی، مافی مرۆڤ، دادپەروەری، دیموكراسی لە وڵاتەكەمان و لە وڵاتە دراوسێكانمان و لە ناوچەكەمان و تەنانەت لە جیهان بە گشتی، ئێمە پاڵپشتی ئاشتی و دیموكراتی بۆ هەموو كەسێك دەكەین، چونكە بوونمان بە خاوەن بەها مرۆڤایەتیە نێودەوڵەتیەكان وامان لێدەكات بەو جۆرە ڕەفتار بكەین. ئێمە دەمانەوێ لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە هەموو نەتەوە و كەلتوور و ئایین و مەزهەبە جیاوازەكانەوە بەیەكەوە بە برایانە بژین. ئێمە وەك توركیاش بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە ئەوەی لە توانامان بێ درێغی لێ ناكەین. لەم بارەیەشەوە ئێمە هەنگاوی گەورەمان ناوە نەك تەنیا بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد، بەڵكو بۆ چارەسەركردنی كێشەی عەلەوی و ئەرمەنییەكان و كەمینەكانی تریش، ئەوەتا لەسایەی سیاسەتی نەهێشتنی كێشە لەگەڵ وڵاتانی دراوسێ توانیومانە پێوەندییەكی زۆر باش لەگەڵ هەرێمی كوردستانی عێراق دروست بكەین، كونسوڵخانەیەكمان لەوێ كردەوە، پێوەندی ئابووری و بازرگانی زۆر باشمان لەگەڵ ئەو ناوچەیە هەیە، هەروەها لە سایەی سیاسیەتی كرانەوەی كورد و كرانەوەی دیموكراتی توانیومانە هەنگاوی زۆر گەورە و لەجێ هەڵبگرین بۆ چارەسەركردنی كێشەی برا كوردەكانمان لە توركیا و بەردەوامیش دەبین لە هەنگاونان بۆ زیاتر بەرەوپێشچوون و چارەسەركردنی كێشەكانمان.




لە كۆتایی ساڵی ڕابردوو بەڕێز هاشمی لە بەغدا پێشوازی لە پەیامنێرانی گوڵان كرد، بەڵام ئەمجارەیان لە ئیستانبۆڵ، هاشمی كە لە كۆنفرانسەكەدا وتارێكی پێشكەش كرد جەختی لەگرنگی گۆڕانكارییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست كردەوە، بەڵام دوای تەواوبوونی وتارەكەی بواری ئەوەی بۆ ڕەخساندین وەڵامی چەند پرسیارێكی گوڵان بداتەوە، لە دەسپێكدا و سەبارەت بە دیدوبۆچوونی لەهەمبەر ئەو گۆڕانكاریانە وەك جێگری سەرۆك كۆماری عێراق، بەمجۆرە بیروبۆچوونی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (بسم الله الرحمن الرحیم، لەراستیدا ئەمڕۆ گۆڕانكاری گەورە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا هەیە و پێموایە ئەم كۆبوونەوەیە تۆزێك دواكەوت، بەڵام بەگشتی هەوڵماندا لە گۆڕانەكانی ناوچەكەمان ورد بینەوە و بەدوایدا بچینەوە، چونكە لەهەندێ دەوڵەت گۆڕانكاری گەورە هەیە و لە هەندێكی تر هێشتا هیچ ڕووی نەداوە. بۆیە من پێموایە بەدواداچوونەوە و لێكۆڵینەوە لە گۆڕانەكانی باكووری ئەفریقیا و ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زۆر گرنگە؟ لەناو كۆنفرانسەكەشدا وەك خۆتان بینیوتانە، لەڕاستیدا هەندێ جیاوازی لە بۆچوونەكان هەیە و ئەمەش پەیوەستە بەو گۆشە نیگایەی كە سیاسەتمەدار تیایدا سەیری خۆپیشاندانەكانی لیبیا دەكات. بە بۆچوونی من پێویستە پارێزگاری لە گەلی لیبیا بكرێ و قەدەغەی بەكارهێنانی ئەو چەكانە بكرێن كە لە ئەساسەوە بۆ پارێزگاریكردنی خەڵكی لیبیا هێنرابوون و نابێ بەهیچ شێوەیەك لە دژی گەلی لیبی بەكاربێت. هەر بۆیە من پێموایە پێویستە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەست بخاتە ناو ئەم كارە بۆ وەستاندنی ئەم مەجزەرەیە لە دژی خەڵكێكی بێتاوان كە داواكاری گۆڕانكاری دەكەن بە ڕێگەیەكی ئاشتیانە. ئەمە داواكاریەك نییە بۆ دەستتێوەردانی بیانی، بەڵام ئەمە هەستی بەرپرسیاریە و پێموایە ئەمڕۆ پێویستە لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و جیهانی عەرەبی كە دەستی یارمەتی بۆ برا لیبیەكان درێژ بكەن و ڕێگە بگیرێ لە كەوتنەوەی كوشتارێكی زۆر لە خەڵكی لیبی لەلایەن هێزە چەكدارەكانی لیبیاوە)).

لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بەو وتارەی لە كۆنفرانسەكە پێشكەشی كرد، پرسیارمان لێكرد ئایا وەك جێگری سەرۆك كۆماری عێراق پەیامی تۆ چی بوو لەم كۆنفرانسەدا؟ لەوەڵامدا بەڕێز هاشمی بەمشێوەیە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (سەبارەت بە پێوەندی ئاسایش بە وزەوە وتارێكم پێشكەش كرد، ئەو دەوڵەتانەی كە هاوردەی وزەیان هەیە گرنگی بە بەردەوامی گەیشتنی وزە دەدەن بۆ وڵاتەكانیان ئەمەش بابەتێكی باس كراوە لەپاڵ لایەنێكی تر كە ئەم جۆرە دەوڵەتانە تەنیا گرنگی بە قازانجی خۆیان دەدەن و گرنگی بە بارودۆخی دەوڵەتانی خاوەن نەوت نادەن، بێگومان كاتێ بابەتەكان پێوەندیان بە قازانجەوە هەبێ ئەوا ئەو دەوڵەتانەش هەڵوێستێكیان دەبێ و لەكاتێكیش كە قازانج بۆ دەوڵەتانی تر دەبێ، ئەوا هەڵوێستێكی تریان دەبێ. لەم ڕوانگەیەوە ئاسایش زۆر زەرورە و ئەمڕۆ دەوڵەتانی نێردەی غاز و نەوت دەیانەوێ كە ئەم نەوت و غازە بفرۆشنە دەوڵەتانی پیشەسازی سەرەكی و هیواخوازیشن داهاتی نەوت و غاز وەبەر بێنن بۆ بەرەوپێشبردن و گەشەسەندنی ژیان و چاكسازی لە بواری سیاسەت و كۆمەڵایەتی و ئابووری و..تاد ئەمە بابەتێكی زۆر گرنگە و تەنیا پەیوەست نییە بە دەوڵەتانی ناردەنی یاخود تەنیا پەیوەست نییە بە ناوچەكانیانەوە، بەڵكو ئەمە كێشەیەكی سیاسی، مرۆڤایەتیە و پێویستە لەسەر دەوڵەتانی هاوردەی غاز و نەوت كەوا دەستی هاوكاری درێژ بكەن بۆ سەقامگیركردنی باری دەوڵەتە ناردەنییەكان بەباشترین شێوە و هاوكاری دامەزراندنی دامەزراوە دیموكراتیەكان بكەن لەم دەوڵەتانە بەبێ دەست تێوەردانی سەربازی، بەڵكو بە پاڵپشتی كردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و چارەسەركردنی ناكۆكیەكان، هەروەها یارمەتی گۆڕانیان بدات بە تەدریج و بەبێ بەكارهێنانی هێز و بەبێ بوونە هۆی كەوتنەوەی ئاژاوە و كێشە ئەمەش ئەركی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیە و لەم ڕوانگەیەوە پێویستە هەموولایەك گرنگی بە بارودۆخی ئاسایش بدەین. لایەنی دووەم بریتییە لە بەكارهێنانی پێوەری جیاواز لەلایەن ڕۆژئاواوە ڕووەو كێشەكانی ڕۆژهەڵات وەك بەكارهێنانی پێوەرێكی تایبەت بە باری ئاسایش و پێوەرێكی تر تایبەت بە هێزی نیوكلیاری ئەمەش بۆتە جێی نیگەرانی موسڵمانان كاتێ دەبینین كە بە دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ دەوڵەتان ناكەن ئەمەش پێویستی بە پێداچوونەوەیەك هەیە لەلایەن ئەو دەوڵەتانەی كە غاز و نەوت لە دەرەوە دەهێنن).

سەبارەت بە پێوەندییە ئیقلیمیەكانی عێراق بە گشتی و پێوەندی عێراق لە ئێستا لەگەڵ كۆماری ئیسلامی ئێران، تاریق هاشمی وتی: (عێراق وڵاتێكی سەربەخۆیە و پێویستە لە لایەن گشت دراوسێكانییەوە ڕێز لەم سەربەخۆییەی عێراق بگیرێ، بەڵام زۆر جار لەلایەن ئێرانەوە دەست دەخرێتە ناو كاروبارەكانمانەوە ئەمەش كار دەكاتە سەر پێوەندیەكان. ئێمە ئارەزووی دووبارە بونیادنانەوەی ئاسایشی ناوچەییمان هەیە لەسەر ئەساسی ڕێزگرتنی سەربەخۆیی گشت وڵاتانی ئەم ناوچەیە و هیوادارین كەوا لەگەڵ بەسەرچوونی كات ئێران بیر لەوە بكاتەوە كە پێویستە ڕێز لە سەربەخۆیی عێراق بگیرێ و پێوەندیە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووریەكانیش لەسەر ئەساسی ڕێزەوە بونیاد بنرێ، ئێمە هێشتا لە ماوەی ئینتیقالین و پێویستیمان بە هاوكاری دراوسێكانمان هەیە. هەربۆیە ڕۆژ لەدوای ڕۆژ لەگەڵ توركیا بەهێزتر دەبێ و ئێمە چاوەڕوانی كۆمپانیا و بازرگانانی زیاتر لە توركیا دەكەین بۆ ئەنجامدانی گرێبەستی بازرگانی لەگەڵیان. سەبارەت بەسەرچاوەكانی نەوتیش ئێمە ئامادەین بە هەموو شێوەیەك یارمەتی توركیا بدەین، چونكە توركیا زۆر یارمەتیدەر و پاڵپشتیكارمانە، لە ڕاستیدا دەمانەوێ ئێرانیش وەك توركیا مامەڵەمان لەگەڵ بكات، توركیا ئێستا ڕۆڵی براگەورە دەبینێ بۆ عێراق و زۆر ڕێزمان دەگرێ و یارمەتیمان دەدات و ئێمەش زۆر سەخین بەرامبەر توركیا لە سەرچاوەكانی نەوت و گاز و توركیاش بەهەمان شێوە لەسەرچاوەكانی ئاو، بەڵام بەداخەوە لەگەڵ ئێران بەو شێوەیە نییە، ئێران ئاوی 42 ڕووباری وەستاندووە كە پێشتر دەڕژانە خاكی عێراق و ئەمەش هەڵوێستێكی دۆستانە نییە. هەرچۆنێك بێ ئێمە دەمانەوێ پێوەندیەكانمان لەگەڵ ئێران گەشەپێبدەین و بەهێز بكەین و ئامادەین، بەڵام تۆپەكە هەتا ئێستا لە گۆڕەپانی ئێراندایە)).

د. بوسەینە شەعبان ڕاوێژكاری سیاسی و
ڕاگەیاندنی سەرۆك كۆماری سوریا بۆ گوڵان:
ئایا ڕۆژئاوا دەیەوێت دیموكراسی لە وڵاتانی ئێمە پەیڕەو بكرێ هەروەك چۆن لە وڵاتی خۆی پەیڕەوی كراوە؟

خاتوو بوسەینە شەعبان كە لە كۆنفرانسەكەشدا، دوای داود ئۆغلۆ وەزیری دەرەوەی توركیا، وتارێكی بەناوی كۆماری سوریاوە خوێندەوە، ڕاشكاوانە وەڵامی ئەو قسانەی ئۆغلۆی دایەوە كە وتی ئەم گۆڕانكاریانە ماوەی 20 ساڵ دواكەوتن و دەبوایە لەسەرەتای نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو ڕووی بدایە، بۆیە د.بوسەینە ئاماژەی بەوەكرد دەبوایە ئەم گۆڕانكاریانە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی ڕووی بدایە و لەمەش مەبەستی لەوە بوو دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست داگیركاریان بەداگیركار گۆڕیەوە، هەربۆیە لە كۆنفرانسەكە بە پێویستمان زانی وەك ڕایەكی پێچەوانە لەناو كۆنفرانسەكە چەند پرسیارێك ئاراستەی خاتوو بوسەینە بكەین و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە:

سەرەتا لێمان پرسی ئایا تۆ وەك ڕاوێژكاری سەرۆكی سوریا چۆن ئەم گۆڕانكاریانە سەیر دەكەیت؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوە و وتی: (سەرەتا حەزدەكەم ئاماژە بەوە بكەم، ئەم لوتكەیە زۆر نایاب بوو و پرۆفیسۆر داود ئۆغلو باسی لە چەندین خاڵی زۆر گرنگ كرد، و باسی لە وێنە و ڕوانگەی داهاتوو كرد و منیش خاوەنی هەمان بۆچوونم لەگەڵ بەڕێزیان كە گرنگترین شت وێنەیە و ئەمەشی دەخەمە پاڵ كە لەوەش گرنگتر ڕوانگەیە، ئایا ڕۆژئاوا بەچاوێكی هاوبەش و هاوپەیمان و یەكسان سەیرمان دەكات و ڕێزمان دەگرێ وەك هاوبەش؟ ئایا دەیەوێت دیموكراسی لە وڵاتانی ئێمە پەیڕەو بكرێ هەروەك چۆن لە وڵاتی خۆی پەیڕەوی كراوە؟ وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هاتە عێراق و عێراقی داگیر كرد، ئایا دیموكراسیەتێكی هاوشێوەی دیموكراسیەتی وڵاتەیەكگرتووەكانی دروست كرد لەوێ یاخود عێراقی وێرانكرد بۆ ماوەی 50 ساڵی داهاتوو؟ ئایا ڕێزی گەلی عێراقی گرت و هەوڵیدا بۆ دامەزراندنی بنەماكانی دیموكراسی؟ بێگومان نەخێر ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەوا ڕۆژئاوا پێوەرێكی بۆ گەلی خۆی هەیە و پێوەرێكی تریش بۆ ئێمە بەكار دێنێ كە ڕێز گرتن و سەربەخۆیی بۆ خەڵكی ئێمە ناهێنێ، بەڵام گەلانی ئێمە خۆیان ڕێزی خۆیان دەگرن و بە ئیزنی خوا داهاتووێكی ڕووناك بۆخۆیان دروست دەكەن.

هەربۆیە ئەوەی ئێستا لە ناوچەكە دەیبینن باهۆزی گۆڕانكارییە، بەڵام ئەم گۆڕانكارییە پێویستی بە كاتە، چونكە گۆڕانكاری لە مانگێك یاخود هەفتەیەك نایەتەدی. ئێستا لە كەنداو و وڵاتە عەرەبیەكاندا، ئەمریكا دەڵێ نەوتی ئەم ناوچانە بۆ ئێمەیە، دەڵێن نەوتی ئێمە لەژێر خاكی ئەواندایە، نەوتەكەمان دەبەن و پاڵپشتی ئیسرائیل دەكەن لەدژی هەموو وڵاتە عەرەبیەكان، بەڵام وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست تازە لە خەو هەڵسان و خەڵكەكەشی لە خەو بەخەبەر هاتەوە و داهاتووی ئەو ناوچەیە بۆ خەڵكی ناوچەكەیە، خەڵكی ئەو ناوچەیە تاكە خاوەنی سەرچاوەكانی ئەو ناوچەیەن و ئەمریكا چیتر ناتوانێ ئەم خەڵكە كۆنترۆڵ بكات و ویست و داواكارییەكانی خۆی بەسەریان بسەپێنێ. ئەم گۆڕانكارییەش زۆر زووتر دەهاتە كایەوە ئەگەر كێشەی عەرەب و ئیسرائیل و پاڵپشتی ئەمریكا بۆ ئیسرائیل نەبوایە، بۆیە ڕۆژئاوا بووە هۆی دواكەوتنی گۆڕانكاری لە ناوچەكەمان و ڕۆژئاوا ئێستا دەیەوێ ناوچەكەمان كۆنترۆڵ بكات، بەڵام كار لە كار ترازا و چیتر ناتوانن. داهاتوو بۆ ئێمەیە و توركیا وەك نموونەیەكی درەوشاوە بۆمان دەردەكەوێ لەم بارەیەوە)).

سەبارەت بەپێگەی ئێستای توركیا كە دەیەوێت ڕۆڵێكی كاریگەر لەرۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێدا بگێڕێت، خاتوو بوسەینە وتی: (بێگومان توركیا وڵاتێكی زۆر گرنگ و فراوانی ناوچەكەیە هەروەها بوونی وەك موسڵمان، چونكە هەمیشە ڕۆژئاوا پێمان دەڵێ كەوا وڵاتی ئیسلامی ناتوانێ دیموكرات بێ و ناتوانێ سەربەخۆ بێ، بەڵام ئێستا توركیا سەلماندی كەوا وڵاتێكی موسڵمانە و دەتوانێ دیموكرات بێ و دەتوانێ سەربەخۆ بێ سەرەڕای گەشەسەندنیشی، هەروەها دەتوانێ ڕێز لە دراوسێكانی بگرێ و یارمەتیان بدات بۆ بەدیهێنانی ئەم گۆڕانە. توركیا بەڕاستی هەڵگری ئەم مەشخەڵەیە لەڕووی ئەو هەڵوێست و وەستانە بوێرانەیەی، لەڕووی سیستەمی دیموكراسیەت و من دڵنیام كەوا گشت وڵاتەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەدوای توركیا دەكەون. ئێستا سوریا دەیەوێت لەم هەنگاوە هاوپەیمان و هاوكاری توركیا بێت، هەر لەوەتەی 2004ـەوە سوریا ئەم ڕۆڵە دەگێڕێ، لەو كاتەی كە هەڵوێستی عەرەب بەرامبەر بە توركیا زۆر شێواو بوو. بەڕێز بەشار ئەسەد سەردانێكی توركیای كرد و لەدوای ئەم سەردانەش پێوەندیەكی سوری-توركی زۆر نایاب دروست بوو. لەمەودواش انشاالله سوریا و توركیا و لوبنان و عێراق دەبنە خاوەنی ناوچەی ئازاد كە خەڵكی تیایدا بتوانێ بە سەربەخۆیی بسوڕێتەوە لەم ناوچانە و انشاالله لەدوای هێوربوونەوە و سەقامگیر بوونی عێراق كە لە سەقامگیر كردنی بارودۆخەكەی نزیك بۆتەوە، ئەم ناوچەیە دروست دەكرێ لەگەڵ ئێرانیش، كە دەبێتە ناوچەیەكی ئابووری سیاسی گەشەسەندوو لە ڕۆژهەڵات. ئەمەش شتێكی زۆر ئاساییە كە دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە بۆ بونیادنانی داهاتوویان بەیەكەوە هەنگاو بنێن. ئێمە وەك سوریا سەربەرزین بە باشی پێوەندیەكانمان لەگەڵ توركیا، ئێستا ڤیزاش لەنێوان سوریا و توركیا هەڵگیراوە و توركیا هاوبەش و هاوپەیمانی یەكەممانە لە بازرگانی، گەشەسەندن و ئابووری و لایەنەكانی تر. هەر بۆیەش ئێمە چاوەڕوانی ئەوەین كە توركیا ڕۆڵێكی گرنگتریش ببینێ لە داهاتوودا، چونكە ڕوانگەی توركیا بۆ دەوڵەتانی دراوسێی ڕوانگەیەكی برایەتی و یەكسانی و هاوپەیانی و هاوبەشیە نەك ڕوانگەیەكی گەورە و بچووكی هەروەك چۆن ڕۆژئاوا لە ماڵەكردن لەگەڵ ڕۆژهەڵات پەیڕەوەی دەكات)).

سەبارەت بەوەشی ئایا ئەوان وەك سوریا هیچ نیگەرانی و ترسێكیان لەم گۆڕانكاریانە هەیە؟ خاتوو بوسەینە وتی: ((نەخێر ئێمە وەك سوریا هیچ نیگەرانی و ترسێكمان لە گۆڕانكارییەكان نییە، لەبەر ئەوەی ئەمەش بەشێك بوو لە كێشەكانی ناوچەكە كە پابەند بوون بە داواكاریەكانی ئیسرائیل و ئەمریكا سەبارەت بەخەڵكی ناوچەكەمان، ئێمە لە سوریا ئەم نیگەرانییەمان نییە، چونكە هەروەك دەزانن سوریا بەر لە 10-12 ساڵ لەمەوبەر سزادرا لەبەر هەڵوێستە سیاسییەكەی، چونكە سوریا سوور بوو لەسەر ئەو هەڵوێستە سیاسییەی كە یەكپارچەی خەڵكی سوریا دەپارێزێ)).