ئەگەر مەعریفە بەو جۆرە پێناسە بكەین، كە خودی مەعریفە میتۆدێكە بۆ ڕەخنە و خودی ڕەخنە دەبێتە مەعریفە، ئەوا هیچ مەعریفەیەك بوونی نابێت ئەگەر تەجرەبە نەكرابێت یان لەبەر ڕۆشنایی تەجرەبەكان چەكوشی ڕەخنەی لەسەر تاقی نەكرابێتەوە، كەواتە كێشەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی و كۆمەڵگەی كراوە، لەو خاڵەوە نەخشەی ڕێگە بۆ چارەسەركردنی هەڵدەگیرێت، كە هەموو پێكهاتەكانی ئەو كۆمەڵگەیە بە پارتە سیاسییەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و كەرتی تایبەت، گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی تەنیا هەڵەیەك كە پێویستە هەمووی لێی دووربكەنەوە ئەوەیە كە هەقیقەتی تەواو لای هیچ كەس و لایەنێك نییە و، هەر كەس و لایەنێك ئیدعای ئەوەی كرد خۆی خاوەنی هەقیقەتە یان وەك دەنگی هەقیقەت و ڕاستی بانگێشەی بۆ خۆی كرد، ئەوا ئەو كەس و لایەنە هەركەسێك بێت دژی پرۆسەی دیموكراتی و دژی كۆمەڵگەی كراوەیە.
بەداخەوە لەو كاتەوەی ئۆپۆزسیۆن لە هەرێمی كوردستان بە هەردوو لایەنی (چەپی ئایدلۆژیی و سیاسی ئیسلامی)یەوە، دەیانەوێت سواری شەپۆلی داواكاری خۆپیشاندەران بن بۆ بەدیهێنانی مەرامە سیاسییەكانی خۆیان، هەست دەكەین هەردوولایان لە بانگێشەكردنیان بۆ هەقیقەت یەكدەگرنەوە، بەڵام ئەوەی لێكیان جیادەكاتەوە ئەوەیە، یەكەمیان بانگێشە بۆ هەقیقەتی چەپی ئایدلۆژی دەكات و دووەمیان بانگێشە بۆ هەقیقەتی سیاسەتی ئایینی دەكات، ئەم بانگێشەكردنە لەگەڵ ئەوەی هیچ لەو مەسەلەیە كەمناكاتەوە بەوەی دەشێت هەر لایەكیان بەشێك لە هەقیقەتیان لابێت، بەڵام سووربوونیان لەسەر ئەوەی هەموو هەقیقەت لای ئەوانە ئەمە سەنگەرگرتنێكی ئاشكرایە لە دیموكراتی و لە فەرهەنگی دیموكراتیدا جێگەی نابێتەوە. ئەمەش ڕاستەخۆ پێوەندی بە سوڵتانی ئەو جۆرە ئایدلۆژیەتانەوە هەیە، كە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە دەیانەوێت هەموو وەك یەك یەك و بەیەك شێواز بیر بكەینەوە، هەر بۆیە كاتێك جیاوازی لە بیروبۆچوونەكان دەبینن، شێتگیر دەبن و هەست دەكەن جیاواز بوون لە بیروبۆچوونی ئەوان جۆرێكە لە سوكایەتیكردنە بە بیروبۆچوونیان، ئەوانەی دانیشتنەكانی ئەم دواییەی پەرلەمانی كوردستانیان بینیوە هەست بەو ڕاستییە دەكەن كە چۆن پەرلەمانتارەكانی لیستی گۆڕان و لایەنە ئیسلامییەكان لەو خاڵەدا یەكدەگرنەوە كە بانگێشە بۆ هەقیقەتی ڕەهای خۆیان دەكەن و لەنەزمی قسەكردنیان تێدەگەین چۆن بە بیروبۆچوونە جیاوازەكانی لایەنەكانی دیكە قەڵس و جارس دەبن و تەنانەت تا كار دەگاتە ئەوەی لە ناو هۆڵی پەرلەماندا سوكایەتی بە لایەنە سیاسییەكان و هەیبەت و شكۆی پەرلەمانی كوردستانیش بكەن، ئەمە ئەو ڕاستیەیە كە پێمان دەڵێت سیاسەتكردن بە ئایدلۆژیەت و سیاسەتكردن بە ئایین، لەو ڕوانگەیەوە سەیری بەرامبەر ناكات كە ئەوی دیكە بیروبۆچوونێكی جیاوازی هەیە، بەڵكو بەوجۆرە سەیری دەكات دەبێت ئەقڵی بەرامبەر دیلی بەردەستی ئەو بێت و بۆ ئەوەی بتوانێت بژی دەبێت پاكانەی بۆ پڕبكاتەوە.


ئەگەر ئەم شێوازە سیمای باڵای ئەو ئۆپۆزسیۆنە بێت كە ئەمڕۆ دەیەوێت لەژێر ناوی ئۆپۆزسیۆنێكی دیموكراتییەوە جارێكی دیكە ستالینیزم یان چەمكەكانی سەید قوتب و حەسەن بەنا لە كوردستان زیندوو بكەنەوە، ئەوا هیچ چارێك بەدەستەوە نامێنێت و دەبێتە ئەركی ڕۆژنامەنووس و ڕۆشنبیران و نووسەران كە ئەم سیاسەتە ئایدلۆژی و ئایینییە بۆ ڕای گشتی جەماوەری كوردستان ڕوونبكاتەوەو ئەو ئەقڵانە بخاتە بەر ڕەخنە كە دەیانەوێت لەرێگەی ئەم ئایدلۆژیەتەوە ئیرادەی هاووڵاتیان سڕبكەن و بۆ ئارەزووەكانی خۆیان هەڵی بسورێنن، هەربۆیە كاتێك لەم خاڵەوە هەوڵدەدەین ڕەخنە لەو جۆرە سیاسەتە بگرین، دەبێت بگەڕێینەوە بۆ ئەوەی چۆن ئەم ئایدۆلۆژیەتە دروست بووە و دەیانەوێت چۆن هەڵیبسوڕێنن؟ ئایا دەیانەوێت بگەنە چ ئامانجێك و دەیانەوێت دڵی كێی پێ خۆش بكەن؟ ڕۆچوون بەنێو ئەو ئامانجانەی كە ئەزموومی مێژووی وڵاتانی جیهان پێمان دەڵێن، ئەزموونێكە بە جیهانی دیموكراتی نامۆیە و هەر بۆیە لە گوتارە سیاسییەكانیاندا ئاماژە بەهیچ تەجرەبەیەكی دیموكراتی ئەم جیهانە بێجگە لە ئیسرائیل ناكەن.

ئایدلۆژییە شمولیەكان سوود لە ئەزموونەكانی جیهان وەرناگرن
لەوەتەی بزووتنەوەی گۆڕان وەك باڵێكی جیابۆوە لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان دەركەتووە، چەند جار گوێمان لەوە بووە كە ڕۆژێك دەسەڵاتی پارتی و یەكێتی بە حزبی بەعس لەسوریا دەچووێنێت، ڕۆژێكی دیكە بەدەسەڵاتی حوسنی موبارەك و زەینلعابدین بن عەلی و عەلی عەبدوڵڵا ساڵح دەچووێنێت، لەمەش خراپتر تەنانەت پێشتر پەنای بۆ ئەوەش بردووە كە سەركردایەتی یەكێتی وەك مەجلیسی قیادەی سەورەی حزبی بەعس بچوونێت، لەوانەیە ئەم لایەنە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی یان بۆ كۆمەڵگەیەكی وەك كۆمەڵگەی كوردستان كە لە دەسپێكی پیادەكردنی ئازادی و بونیادی دیموكراتیدایە، دەكرێت بڵێین بوارێك بێت بۆ خۆ خاڵی كردنەوە، بۆیە پرسیاری ئێمە لەم ڕاپۆرتە ئەوە نییە ئایا ئەو لەسەر هەقە یان ئەو مافەی هەیە كە بەئارەزووی خۆی ناو و ناتۆرەی ناسیاسییانە و بازاڕیانە لە بەرامبەركەی بنێت یان نەء، بەڵكو پرسیاری ئەم ڕاپۆرتە ئەوەیە ئایا بۆ گوێمان لێ نەبووە ئایا بزووتنەوەی گۆڕان دەیەوێت كام ئەزموونی دیموكراتی لەكوردستان دووبارە بكاتەوە؟ گوێمان لێ نەبووە ڕۆژێك لە ڕۆژان لەهەموو بڵاوكراوەكانی ئەو حزبە بە (بیسترا و بینرا و نووسراوەوە) ڕەهەندە سەرەكییەكانی ئاراستەی سیاسیی خۆی بۆ هاووڵاتیانی كوردستان بڵاو بكاتەوە هەتا بزانین ئایا ئەم نموونەیەی كە بزووتنەوەی گۆڕان دەیەوێت لە كوردستان دووبارەی بكاتەوە لە كوێوەوە سەرچاوەی گرتووەو دەیەوێت كوردستان بەرەو چ ئاراستەیەك بەرێت؟ ئەم پرسیارانە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و كراوەدا پێویستی بە وەڵامدانەوەیە، لەبەر ئەوەی دەبێت حزبە سیاسییەكان كە ئەركی نوێنەرایەتیكردن دەخەنە سەرشانی خۆیان، هاووڵاتیان بزانن ئەو بزووتنەوە سیاسییە چۆن بیر دەكاتەوە و مەبەستێتی كۆمەڵگە بەرەو چ ئاراستەیەك بەرێت، لێرەوە بۆ بەرچاوڕوونیی خوێنەر چەند خاڵێك دەست نیشان دەكەین:
1- گرنگە سەركردایەتی بزووتنەوەی گۆڕان پێناسەی سیستمی دیموكراتی بۆ خەڵكی كوردستان بكاتەوە و ئاشكرای بكات كە ئەو مەبەستی لە دیموكراتی و بونیادی سیستمی دیموكراتی چییە؟ ئەمڕۆ لە جیهاندا دەیان ئەزموونی دیموكراتی لە قۆناغی ئینتیقالیدایە، هەر لە بەڕازیلەوە تا دەگاتە ژاپۆن و هەر لەوڵاتانی پۆست كۆمونیستەوە تادەگاتە باشووری ئەفریقیا، بۆیە زۆر گرنگە بەخەڵكی كوردستانی ڕابگەیەنێت ئەم مۆدیلەی ئەو بانگێشەی بۆ دەكات لەگەڵ كام لەو دەیان مۆدیلەی لە جیهاندا بوونیان هەیە یەكدەگرێتەوە، ئەمە نەك بۆ بزووتنەوەكەی خۆی و هەوادارانی سوودمەندە، بەڵكو بۆ خەڵكانی دەرەوەی بزووتنەوەكەشی سوودی هەیە، لەبەر ئەوەی خەڵكی كوردستان بڕوایان بەدیموكراتی هەیە و پێیانوایە بێجگە لە دیموكراتی بەدیلێكی دیكە نییە، ئەگەرچی لە بونیادنانی ئەم ئەزموونەشدا زۆر شارەزانین.

2- كاتێك بزووتنەوەی گۆڕان ناو و ناتۆرەی سەیری ناسیاسییانە لەم حزب و ئەو حزب دەنێت، هەر بۆ نموونە بە پارتی و یەكێتی دەڵێت دەسەڵاتی تاكحزبی و بە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەڵێت حكومەتی حزب و بە حزبە سیاسییەكانی دیكەی كوردستان دەڵێت حزبی كارتۆنی و دوكانی سیاسیی، گرنگە خەڵكی كوردستان لەزاری خۆیانەوە بزانن ئایا ئەمانە بزووتنەوەیەكی دیموكراتین، یان بزووتنەوەیەكی چەپی ستالینیزمن وەك پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ئەمریكای لاتین و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست و، دەیانەوێت لە ڕێگەی سندوقی دەنگدانەوە كودەتا بەسەر دیموكراتیدا بكەن، ئەوجا بۆ ئەوەی ئەقڵی سیاسییی بە ڕاددەیەك هۆشیار بێت و خۆی لەو قاڵبە كلاسیكیە بهێنێتە دەرەوە كە چەمكی كودەتا، تەنیا كودەتای سەربازی نییە، بەڵكو كودەتای سیاسیش دەگرێتەوە، لێرەدا گرنگە بڵێین ڕاستە كودەتای سەربازی مۆدیلی دەوڵەتانی عەرەبییە، بەڵام كودەتای سیاسیی مۆدیلی ئەو سەركردە چەپانەیە كە دەیانەوێت بەرێگەی سندوقی دەنگدان بگەنە دەسەڵات، هەربۆیە ئەگەر بەرنامەی بزووتنەوەی گۆڕان لاساییكردنەوەی بزووتنەوە پۆپۆلیستیە چەپەكانی ئەمریكای لاتینییە، ئەوا پێویستە خەڵكی كوردستان لەم ڕاستیە بێ ئاگا نەبن و گرنگە خۆشیان بوێرانە دان بەم ڕاستییانەدا بنین:
أ‌- بزووتنەوەی گۆڕان بەكردەیی سەلماندویەتی دژی هەر دامەزراوەیەكە كە لە كورستان بوونی هەبێت، ئەوان ئازادن ئەم ڕاستییە پێچەوانە بكەنەوە، لەبەر ئەوەی تائێستا یەك دامەزراوەی كوردستان نییە كە بزووتنەوەی گۆڕان داوای ڕووخاندنی نەكردبێت، ئەمە دەقاودەق داوای ئەو سەركردە پۆپۆلیستە چەپانەیە كە لە ئەمریكای لاتینی بوونیان هەیە، بەڵام جیاوازی بزووتنەوەی گۆڕان لەگەڵ بزووتنەوە چەپەكانی ئەمریكای لاتینی ئەوەیە، ئەوان نایشارنەوە و بەئاشكرا دەڵێن، ئێمە دژی دیموكراسیەتی نوێنەرایەتین، دژی پەرەپێدانی كۆمەڵگایین بە شێوازی سەرمایەداری یان لەسەر بنەمای ئابووری بازاڕ، دژی حزبی سیاسی و نوێنەرایەتیكردنی حزبین، بۆیە هەموو هەوڵیان بۆ ئەوەیە هاووڵاتیان متمانەیان بە حزبە سیاسییەكان نەمێنێت، هەوڵیان بۆ ئەوەیە كە بە خەڵكی بڵێن ئەم دامەزراوانەی بواری پەرەپێدان هەڵدەسوڕێنن بوونە هۆكاری ئەوەی جیاوازی نێوان هەژار و دەوڵەمەندەكان زیاتر بێت و هەژارەكان هەژارتر بن و دەوڵەمەندەكان دەوڵەمەنتر بن، بوونەتە هۆكاری ئەوەی كە هاووڵاتی هانبدەن پۆلیس بەدوژمنی خۆی بزانێت و، وەك پارێزەی سەلامەتی و سەروماڵی سەیری نەكات، ئەوان ڕاشكاوانە دەیڵێن پێویستە دەسەڵاتی تاكەكەس (كە مەبەستیان سەركردە پۆپۆلیستەكەیە) لە دەسەڵاتی هەموو دامودەزگان زیاتر بێت، پاكانەیان بۆ ئەوەی دەسەڵاتی تاكەكەس لەسەرووی دەسەڵاتی دامەزراوەكانەوە بێت ئەوەیە دامەزراوەكان هیچ گۆڕانكارییەكیان پێ ناكرێت و پێویستە هەموو لەدەوری ئەو سەركردە پۆپۆلیستیە كۆبینەوە كە داری سیحری بەدەستەوە گرتووەو توانای ئەوەی هەیە كۆمەڵگە لە نەهامەتییەكانی ڕزگار بكات.
ب‌- بزووتنەوەی گۆڕان كاتێك هەوڵدەدات دەسەڵاتی پارتی و یەكێتی لەگەڵ دەسەڵاتی دیكتاتۆری و شمولیەكانی وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامی بەراورد بكات، ئەو پێش هەمووان دەزانێت كە لە وڵاتانی عەرەبیدا لە مەغریبەوە تا عێراق، بزووتنەوەیەكی سیاسیی دیموكراتی بوونی نییە كە توانای بونیادی دیموكراتییەتی نوێنەرایەتی لەكۆمەڵگەدا هەبێت، نەبوونی ئەم بزووتنەوە سیاسییە دیموكراتیە هۆكاری ئەوەبووە كە باهۆزی دیموكراتی لەدوای ڕووخانی دیواری بەرلینەوە هیچ دەوڵەتێكی عەرەبی نەگرێتەوە، ئەم دیاردەیە كە هەموو بیرمەندانی سیاسیی و تایبەتمەندی لە بواری دیموكراتی سەرسامكردووە، هۆكارەكەی ئەوەنییە كە گەلە موسڵمانەكان دژی دیموكراتین، نەخێر هۆكارەكەی ئەوەیە كە بزووتنەوە یان حزبێكی سیاسیی دیموكراتی بوونی نییە، هەرچی حزبە ئیسلامیەكانی وڵاتانی عەرەبیشن كە زۆربەیان سەر بەتەیاری ئیخوان موسلمینن ئەمانە بێ شاردنەوە ڕایانگەیاندووە دیموكراتی ڕۆژئاوا (كە مەبەستیان دیموكراتی نوێنەرایەتی و لیبرال دیموكراتییە) ڕەتدەكەنەوە و لەبری پەرلەمان بڕوایان بەشورا هەیە، هەروەها دەسەڵاتی دەوڵەتە عەرەبیەكانیش دامەزراندنی حزبیان لەسەر شوناسی ئایینی بایكۆتكردووە، بۆیە بەشێوەیەكی گشتی حزبی سیاسی لەوڵاتانی عەرەبی هیچ ڕۆڵێكی نەبووە و ڕۆشنبیران و نووسەران و ڕۆژنامەنووسانیش هەموو كات دژی حزبی سیاسیی ڕاوەستاون، ئەوجا لەم روانگەیەوە و لەبەر ئەوەی حزبە سیاسییەكانی وڵاتانی عەرەبی حزبی دیموكراتی نەبوون هەموویان پێكەوە ڕەتكراونەتەوەو، وەك ئاستەنگێك بۆ پرۆسەی دیموكراتی سەیر كراون، لەبری ئەمە بەپشتگیری ڕۆژئاواش بەتایبەتی ئەمریكا هەوڵدراوە بایەخ بە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و هەندێك سەنتەری دیراساتی ئەكادیمی بدرێت بۆ بڵاوكردنەوەی ڕۆشنبیری دیموكراتی، وەك سەنتەری ئیبین خەلدوون لە میسر، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەم سەنتەرەش لە تێڕوانینی دەسەڵاتدارانی میسرەوە لە حزبە ئیسلامییەكان زیاتر بەمەترسی حسابیان بۆكراوە، «وەك پێشتر بینیوومانە سەرۆكی ئەو سەنتەرە سەعددەین ئیبراهیم چەندین جار دەستگیركراوە و چەندین تۆمەتی ناڕەواشی بۆ هەڵبەستراوە»، ئەوجا لەم ڕاستەوە و لەبەر ئەوەی باكگراوندی ڕۆشنبیری هاووڵاتیانی كوردستان بەشێویەكی گشتی هەتا ئێستاش باكگراوندێكی عەرەبییە و ئەو نەوە تازەیەی كە فێری زمانی دیكە بوون، هەتا ئێستا بەو ئاستە پێنەگەیشتوون، كە سەرچاوەی مەعریفی خۆیان بگۆڕن، بۆیە كۆمپانیای وشە كە دواتر بووە بزووتنەوەی گۆڕان، هەوادار و لایەنگرانی خۆی لەسەر شێوازی سیاسەتی عەرەبی دوور لە ڕۆشنبیری دیموكراتی پەروەردە كردووە، ئەم پەروەدەكرنەش بنەماكەی یەك وشەیە، ئەویش دروستكردنی دیاردەی گەندەڵی و بانگێشەكردنە بۆ هەژاری.
ت‌- ئەگەر سەرنج لەماوەی 4-5 ساڵی سەرهەڵدانی كۆمپانیای وشە و بزووتنەوەی گۆڕان بدەین، دەبینین كۆمپانیای وشە یەك بەرهەمی هەبووە، ئەویش شاردنەوەی هەموو ئامانجەكانی ئەم كۆمپانیا و بزووتنەوەیە بووە لەژێر ناوی گەندەڵیدا، پرسیار ئەوەیە ئایا لەم وشانە مەبەستمان ئەوەیە بڵێین گەندەڵی بوونی نییە و بزووتنەوەی گۆڕان لە خۆڕا باسی گەندەڵی دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا دەڵێین نەخێر مەبەستمان ئەوە نییە بڵێین گەندەڵی بوونی نییە، بەپێچەوانەوە ئێمە ڕووی پرسیار لە بزووتنەوەی گۆڕان دەكەین و لێی دەپرسین، ئایا دەتوانێت وەك بزووتنەوەیەكی دیموكراتی ڕاشكاوانە و بێ پەردە و بە داتا و دیكۆمێنتی زانستی بۆمان بسەلمێنێت، لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و لە قۆناغی ئینتقالی كام وڵاتدا دیاردەی گەندەڵی بوونی نەبووە؟ هۆكاری بوونی دیاردەی گەندەڵی یان دەركەوتنی دیاردەی گەندەڵی لە پرۆسە تازەكانی دیموكراتیدا هێندەی پێوەندی بە نەشارەزایی و كەم ئەزموونی بونیادی ئەم پرۆسەیەوە هەیە، هێندە پێوەندی بە خواستی دەسەڵاتدارانەوە نییە، هەر بۆ نموونە لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەی بونیادنانەوە لەدوای ساڵی 2004-2005 لەكوردستاندا، هەموو شارەزایان و پسپۆرانی بواری بونیادی دیموكراتی ڕێنمایی ئەوەیاندا بە حكومەتی هەرێمی كوردستان بەوەی پێویستە كوردستان یاسایەكی وەبەرهێنانی ئەوتۆی هەبێت كە هەموو ئاسانكارییەك پێشكەشی وەبەرهێن بكات بۆ ئەوەی سەرنجی وەبەرهێنەران ڕابكێشرێت و بێن لەكوردستان وەبەرهێنان بكەن، لەمەش خراپتر حكومەتی هەرێمی كوردستان بە شاهیدی سەرۆكی دەستەی وەبەرهێنانی كوردستان هیچ ئەزموونێكی لەبواری كاری وەبەرهێنان نەبووە، هیچ داتایەكیشی لەبەردەست نەبووە كە وەك نەخشەی ڕێگە بۆ بونیادنانەوەی كوردستان بەكاری بهێنێت، بۆیە لەبری ئەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بانگهێشتی وەبەرهێنەكان بكات بۆ ئەوەی بەپێی پێداویستی كوردستان وەبەرهێنان بكەن، بانگهێشتی وەبەرهێنەكانی كردووە ئێوە دەتوانن چیمان بۆ بكەن، لەم بارودۆخەدا كە ئومێدی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەوەبووە شان بەشانی وەبەرهێنی بیانی، وەبەرهێنی ناوخۆییش دروست بن بۆ ئەوەی ڕۆژێك زووتر كوردستان ئاوەدان بێتەوە، لێرەدا خستنەڕووی ئەم واقیعە بۆ ئەوە نییە پاكانە بۆ گەندەڵییەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بكەین، بەڵكو بۆ ئەوەیە بیخەینەڕوو چۆن دیاردەی گەندەڵی و سوود وەرگرتنی خراپ لە یاسای وەبەرهێنان هاتۆتە ئاراوە، هەروەها پرسیار ئەوەیە ئایا تەنیا چەند كەسێك لە ناوخۆی هەرێمی كوردستان بەهۆی ئەم یاسایەوە قازانجی گەورەیان دەسكەوتووە؟ لەوەڵامدا دەڵێین بچووككردنەوەی مەسەلەكە بەو ئاستە تەنیا چەند بەرپرسێك لێی سوودمەندبوون، ئەمە خۆڵكردنە چاوی خەڵكە بۆ ئەوەی ڕاستییەكان نەبینن، لەبەر ئەوەی هەموو ئەو وەبەرهێنە بیانی و ئیقلمیانەی لەكوردستان كاری وەبەرهێنان و بەڵێندەرایەتیان كردووە، زیاد لە ئاستی مەزندەكراوی خۆیان سوودمەندبوون و پارەكانیشیان بەپێی یاسای وەبەرهێنان گواستۆتەوە وڵاتی خۆیان، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ناكرێت ڕەخنە لەم یاسایە بگیرێت و داوای هەمواركردنی بكرێت؟ بێگومان دەڵێین بەڵی دوای ئەوەی چەند ساڵێك ئەو یاسایە پیادەكرا و لایەنە سلبی و ئیجابیەكانمان بینی، هەقە پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و هەوڵبدرێت لایەنە ئیجابیەكانی زیاتر بكرێت و لایەنە سلبیەكانی كەمبكرێتەوە، بەڵام كێشەكە لێرەدا ئەوەیە لایەنێكی سیاسیی بۆ مەبەستی سیاسی خۆی تەواوی پرۆسەكە ڕەتبكاتەوە و ئەم كارە وەك هەنگاوێك دژ بە بونیادی دیموكراتی لە كوردستان بخاتە ڕوو، بێگومان ئەمە یاریكردنە بەسۆزی خەڵك، یاریكردنە بە ئیرادەی خەڵك، لەمەش زیاتر دووجار خەڵكی كوردستان زەرەرمەند دەبن، جاری یەكەم لەبەر ئەوەی یاساكە ئاسانكاری زۆری پێشكەشكردووە، بۆ ئەوەی زیاتر وەبەرهێن بێنە كوردستان، جاری دووەهەم ئەوەیە دژایەتی ئەم شێوازە بكرێت بۆ مەبەستی سیاسیی، كە هەتا پرۆسەی وەبەرهێنان لەكوردستان ڕانەوەستێ، نازانرێت خەڵكی كوردستان چ زیانێكی پێدەگات. لەبەرامبەردا ئەگەر بپرسین ئایا ئەگەر بەم شێوازەی ئێستا پرۆسەی پەرەپێدان و وەبەرهێنان بەردەوام بێت خەڵكی كوردستان زیانی پێناگات؟ بێگومان دەبێت ڕاشكاوانە بڵێین بەڵی زیانی گەورەی پێدەگات، كەواتە بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ زیانەكانی كۆمەڵگە و زەرەمەندی خەڵكی كوردستان دابنرێت، ئەوا هیچ چار نییە دەبێت پرۆسەی چاكسازی تەدریجی بەردەوام بێت.

3- بزووتنەوەی گۆڕان بەگشتی و سەرۆكەكەی دەیەوێت وای پیشانبدات ئەو فریادرەسە و لەمەش زیاتر دەیەوێت ئەوە بەخەڵكی بڵێت ئەوانەی بوونە هەواداری بزووتنەوەكەی هەموویان دژی گەندەڵین و خەڵكانێك ژمارەیەكی كەمیان نەبێت ئەوانی دیكە ئەو خەڵكانەن كە لەهەموو گەندەڵیەك بێ بەرین، لەبەرامبەر ئەم حاڵەتەی ئەوان دەیانەوێت بەو جۆرە پیشانی بدەن، ئەم ڕاپۆرتە ئومێدی دەخواست ئەو گروپە بەو شێوەیە بن، بزووتنەوەی گۆڕان بزووتنەوەیەكی خۆرسكی هەڵقوڵاوی ناو كۆمەڵگەی كوردستان بووبێت، تەنیا بەرەنجامی ئینشقاقێكی سیاسیی نەبێت، بەڵام بەداخەوە بزووتنەوەی گۆڕان بێجگە لە ئینشقاقێكی سیاسیی بەرهەمی هیچ بارودۆخێك نییە، لەوانەیە ئەم قسە ڕاشكاوییە هەندێك قەڵس بكات، بەڵام بابێن جارێكی دیكە سەیری هاوكێشەی سیاسیی كوردستان بكەینەوە، زۆر ڕاشكاوانە بێجگە لە یەكێتی نیشتمانی كوردستان كە بزووتنەوەی گۆڕان لێی جیابۆتەوە، هیچ لایەنێكی سیاسی لەكوردستان داكشانێكی جەماوەری ئەوتۆی بە خۆەوە نەبینووە كە شایەنی باسكردن بێت، ڕاشكاوانەتر، لایەنی سەرەكی كە ئێستا لە گۆڕەپانی سیاسی كوردستاندایە پارتی دیموكراتی كوردستانە، نفوزی جەماوەری پێش دروست بوونی بزووتنەوەی گۆڕان چەند بووە، دوای دروستبوونی بزووتنەوەی گۆڕان زیادیشی نەكردبێت و وای دابنێین كەمیكردووە، كەمكردنەكەی بەو ئاستە نییە كە حسابی لەسەر بكرێت، ئەمە بۆ حزبە ئیسلامیەكانیش(كۆمەڵ و یەكگرتوو و بزووتنەوەی ئیسلامیش) ڕاستە، خۆیان دەتوانن ئەو شاهیدیە بدەن ئایا نفوزی سیاسیان كەمیكردووە یان زیادی كردووە، لەمەش زیاتر ئاكامی هەڵبژاردنەكانی 7ی ئاداری ساڵی پار بوو، كە هەڵبژاردنەكان كراوە بوو هەموو لایەك قەوارەی ڕاستەقینەی خۆی بۆ دەركەوت، هەربۆیە كاتێك بزووتنەوەی گۆڕان بانگێشەی ئەوە دەكات كە ئەو نوێنەرایەتی خەڵكی ناڕەزایی كوردستان دەكات، ئەوە واقیع ئەو ڕاستیە پێچەوانە دەكاتەوەو پێمان دەڵێت خەڵكی ناڕازیی كوردستان(لەدەرەوەی ڕێكخستەكانی یەكێتی نیشتمانی)، هەتا ئەگەر ناڕەزایش بن بزووتنەوەی گۆڕان و سەرۆكەكەی بەنوێنەری خۆیان نازانن و، ئەمە واقیعێكە پێویستە بزووتنەوەی گۆڕان قبوڵی بكات، كە خەڵك نەیەوێت ئەو بزووتنەوەیە نوێنەرایەتی بكات، خۆ بەزۆری زۆرداری خۆیان بەسەردا ناسەپێنن، لایەنێكی دیكە كە زۆر گرنگە و نیشانەی هۆشیاری خەڵكی كوردستانە ئەوەیە، ئایا خەڵكی كوردستان بۆچی كاتێك بزووتنەوەی گۆڕان و سەرۆكەكەی بانگێشە بۆ قەلاچۆكردنی گەندەڵی دەكەن، خەڵك بڕوایان پێناكەن؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسارە ئاسانە لەبەر ئەوەی بزووتنەوەی گۆڕان و سەرۆكەكەی بەبەشێك لەو بارودۆخە دەزانن كە ئێستا لە سلێمانی و دەوروبەری بوونی هەیە، دەبێت بزووتنەوەی گۆڕان وەڵامی ئەو پرسیارە بدەنەوە، ئایا بزووتنەوەی گۆڕان ئامادەیە پارێزگاری سلێمانی كە ئێستا هەڵسوراوێكی گەورەی بزووتنەوەكەیە بداتە دادگاو خەڵكی سلێمانی و گەرمیان لەسەر هەموو گەندەڵی و نەهامەتیەكان موسائەلەی بكەن، ئەمە واقیعە نابێت بزووتنەوەیەك داوای چاكسازی بكات خۆی لێبشارێتەوە یان خۆڵبكاتە چاوی خەڵك بۆ ئەوەی ڕاستییەكان وەك خۆی نەبینن. یان دیوێكیان پیشان بدرێت و دیوەكەی دیكەی بشاردرێتەوە، لەوانەیە باشترین نموونە كە بزووتنەوەی گۆڕان زۆر بازرگانی سیاسیی پێوەدەكات، بارودۆخ و نەهامەتیەكانی خەڵكی لێقەوماوی شاری پیرەمەگرون بێت، كە بەرپرسانی پیرەمەگرون ڕاشكاوانە بە گوڵانیان ڕاگەیاندووە، ئەو پارەیەی لە پرۆژەی ئاوەكەیان سەرفكراوە، خۆزیا پرۆژەكە هەر دروست نەكرایەو پارەكە ببرایە، پرسیاری ئێمە ئەوەیە ئەگەر بزووتنەوەی گۆڕان لەخەمی خەڵكی هەژار و لێقەوماوی ئەو ئوردوگا زۆرەملێیەیە، بۆچی ناوی ئەو كۆمپانیایە و ئەو وەبەرهێنە ئاشكرا ناكات، كە پرۆژەی ئاوی پیرەمەگرونی كاولكردووە و ئەو خەڵكە هەژار و ڕەش و ڕووتەی لە سەرەكیترین خزمەتگوزاری كە ئاوی خواردنەوەیە بێبەش كردووە، یان بۆ نەمانبینی بزووتنەوەی گۆڕان تەنیا یەك ڕیپۆرتاژ لەسەر ئاوی ڕانییە بكات، هۆكارە ڕاستەقینەكانی بۆ خەڵكی درەوازەی ڕاپەرین ئاشكرا بكات و، وەك دەست پێشخەریەكی شۆڕشگێڕانە ئەو كەسانەی كە هۆكار بوون لە شكستپێهێنانی ئەو پڕۆژەیە تەسلیمی دادگایان بكات، ئایا لە تێڕوانینی بزووتنەوەی گۆڕاندا خەڵكی سەربەرزی دەروازەی ڕاپەرین هەموویان بارتاقای یەك بەرپرسن كە گۆڕان ناتوانێت ناوەكانیان ئاشكرا بكات.
لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا
چاكسازی و گۆڕانكاری پرۆسەیەكی بەردەوامە
هەر كۆمەڵگەیەك وەك كۆمەڵگەیەكی دیموكراتی خۆی پێناسە بكات، ئەوا چاكسازی و گۆڕانكاری پرۆسەیەكی بەردەوامە، جوانی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەوەیە كە كەموكورتیەكانی ئاشكران و ناشاردرێنەوە، بۆیە كاتێك باس لە پرۆسەی چاكسازی و گۆڕانكاری دەكەین، وەك پرۆسەیەكی بەردەوام كە بەرەنجامی پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگەیە و پێویستە بەردەوام هەڵوەستە لەسەر كەموكورتییەكان بكرێن و بەردەوامیش هەوڵەكانی چاكسازی بەدەوام بن، لایەنێكی دیكە كە دیسان ئەویش سیمایەكی جوانی كۆمەڵگەی دیموكراتییە، ئەوەیە كە تاكەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بەسروشتی خۆیان حەزیان لە گۆڕانكارییە، بۆیە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی هیچ لایەنێك تاسەر حكومڕان نییە و هیچ لایەنێك تاسەر موعارەزە یان ئۆپۆزسیۆن نییە، ئەم پرۆسەی دەستاودەستكردنەی دەسەڵات كە خۆی لەخۆیدا جۆرێكە لە گۆڕانكاری، میللەت قبوڵ ناكات تەمەنی هیچ پەرلەمان و حكومەتێك لە چوار ساڵ زیاتر بێت، ئەگەر لە ئاكامی هەڵبژاردنەكانیشەوە متمانە بەهەمان لایەن یان ئیئتیلافی سیاسیی بداتەوە، هەروەك چۆن ئێستا بۆ جاری دووەم د.نوری مالیكی دەست نیشانكراوەتەوە بۆ ئەوەی حكومەت پێكبهێنێتەوە، بەڵام كابینەی ئەم جارەی د.مالیكی، كابینەكەی پێشووی د.مالیكی نییە، ئەندامانی خولی ئەمجارەی پەرلەمان، هەمان ئەندام پەرلەمانەكانی خولی پێشوو نین، هەربۆیە كاتێك باسی چاكسازی و گۆڕانكاری لە كۆمەڵگەی دیموكراتی دەكرێت باس لە دیاردەیەكی ئاسایی و ڕۆژانە دەكرێت، هەتا ئەگەر كار گەیشتە ئەوەی جەماوەر لەم حكومەت و پەرلەمانەی ئێستاش نائومێد بن و، ئەوا دووبارە هەر پەنا دەبرێتەوە بەر ئەو میللەتەو هەڵبژاردنی پێشوەختە دەكرێتەوە و پەرلەمان و حكومەتێكی تازە پێكدەهێنرێت، سەبارەت بە چۆنییەتی پرۆسەی چاكسازی و گۆڕانكاری لە پرۆسەی دیموكراتیدا پرۆفیسۆر كریستینا پەراو ئوستادی یاسا لە زانكۆی ئۆكسفۆرد و تایبەتمەند لە بواری كۆمەڵگە و یاسا، لەلێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (ئەگەر خەڵكی لەبەر ئەوەی ناڕەزایی هەبوو لەسەر شەقامەكان خۆپیشاندانی كرد، ئەوا ڕەنگە پێویست بكات بە شێوەیەكی كاتی كار بۆ دابینكردنی كاڵا خۆراكییە بەپەلە و بنەڕەتییەكان بكرێت. لە مەودای دووردا سەركردایەتی پێویستی بەوە هەیە تەركیز لەسەر بەرفراوانكردنی توانای بەرهەمەهێنانی خەڵكەكە بكاتەوە. ئەمە تەركیزكردن لەسەر پێكهێنانی سەرمایە و سەرمایەی مرۆیی دەكات كە لەڕێی پەروەردەكردنەوە دروست دەبێت، بەڵام هەموو پەروەردەیەك نا، بەڵكو ئەو پەروەردەیەی وەڵامدەرەوەی پێداویستییەكانی كەرتی بەرهەمهێنەرە. نموونەی سەرەكی لەم ڕووەوە بریتییە لە حاڵەتی برووكەر تی. واشنتۆن كە لە سایەی كۆیلیەتیدا لە دایك بوو لە ئەمریكا، بەڵام بووە جێی ئومێد بۆ پرۆسەی خۆبەرەوپێشبردنی ڕەشپێستەكان. ئەوجا ئەوەی پەیوەست بێت بە كوردستانەوە، ئەوا حاڵەتە میسالیەكە ئەوە دەبێت كوردەكان تا ئەو سنوورەی مومكینە جڵەوی پرۆسەی بەرهەمهێنانی نەوت بكەن، ئەمە لە كاتێكدا ئێستا كوردستان پشت بە شارەزایی دەرەكی دەبەستێت. هەروەها كوردستان پێویستی بەوە هەیە كە سەرچاوەكانی داهاتی خۆی فرەچەشن بكات و تەنیا پشت بە داهاتی نەوت نەبەستێت. بۆ ئەوەی ئەو چاكسازیانەی ئەنجام بدەین كە ئەم ئامانجانە بهێنێتەدی، ئەوا زەرورە ئاشتی بنیاد بنرێت)).

لەبەشێكی دیكەی لێدوانەكەی و سەبارەت بەوەی هەندێك جار ئاراستەی خۆپیشاندانەكانی جەماوەر توندوتیژی لێدەكەوێتەوە یان لایەنێكی سیاسیی بەرەو ئەو ئاراستەیەی دەبات، خاتوو كریستینا بەمجۆرە سەرنجەكانی خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو وتی: (بە دڵنیاییەوە سەرهەڵدانی توندوتیژی هەڕەشەیە بۆ سەر ئایندەی هەر كۆمەڵگەیەكە، ئەویش كاتێك بەرژەوەندخوازی تایبەتی لە كۆنتڕۆڵ دەردەچێت. هەروەها ئەمە بە «توندوتیژی تاقمێك» ناسراوە هەروەك جەیمس مادیسۆن، باوكی دەستووری ئەمریكا، گوزارشتی لێدەكات. ئەو توخمە سەرەكیەی لە سیاسەتی وڵاتانی دوای كۆمۆنیستی و ئەمریكای لاتیندا غائیب بوو بوونی كۆمەڵگەیەكی مەدەنی چالاك بوو. غیابی «فشار لە خوارەوەڕا» بێدەنگییەكی بروسكائاسایە لەم شوێنانەدا. دەبێت سەركردەكانی كوردستان هەموو كارێك بكەن كە لە دەستیان بێت بۆ هاندان و دەست ئاوەڵاكردنی هاووڵاتیان بۆ پێشكەشكردنی دەستپێشخەریی، تەنانەت بۆی هەیە ئەمە درێژببێتەوە بۆ دامەزراوە سیاسییەكانیش. بۆ نموونە، لە ویلایەتی كالیفۆرنیای ئەمریكا هاووڵاتیان، دەسەڵاتی دەستپێشخەریی كردنیان هەیە بۆ ئەنجامدانی ڕاپرسی كە تێیدا هاووڵاتیان دەتوانن دەنگ لە بەرژەوەندی یاخود لە دژی هەر پێشنیارێك بدەن بۆ گۆڕینی نەك هەر تەنیا یاساكان، بەڵكو بۆ گۆڕینی دەستووری ویلایەتەكەش. هەروەها مافی ئەوەیان هەیە دەنگ دژی بەردەوام بوونی دادوەرەكانی دادگای باڵای ویلایەتەكە لەسەر كارەكانیان بدەن، ئەمەش دوای ئەوەی ئەو دادوەرانە ماوەی ئەزموونی خۆیان تەواو دەكەن- كەواتە هاووڵاتیان دەسەڵاتی ڕاستەوخۆیان هەیە بۆ ڕەتكردنەوەی دامەزراندنی باڵاترین كەس لە دادگای ولایەتەكەدایە. لێرەوە هەروەك لە ڕابردوودا لەلایەن فەیلەسوف جۆن لۆكەوە لە كتێبی «دو تێز دەربارەی حكومەت» و فەیلەسوفی ئەڵمانی هیگڵ لە «فەلسەفەی حەق» ئاماژەیان پێكردووە، مۆڵكداری گشتی بەردی بناغەی پرۆسە دیموكراتییەكانە و دابەشكردنی بەربڵاوی سەروەت و سامان لەڕێی چالاكی ئابووری تایبەتیەوە (نەك لەڕێی دەوڵەتی خۆشگوزەرانییەوە كە خەڵكی پشت بە حكومەت دەبەستن بۆ زامنكردنی ئابووری) كارێكی بنەڕەتیە. دواتر دەبێت سەركردەكان كار بۆ دامەزراندنی دەزگایەكی قەزائی عادیل و بێلایەن بكەنەوە كە لەڕێیەوە پیرۆزی مۆڵكداری گشتی بپارێزن. موڵكدارێتی تایبەتی و زامنكردنی جێبەجێكردنی گرێبەستەكان لە دەرەوەی هەموو گومان و موناقەشەیەك بن)).
ئەو خاڵانەی كە پرۆفیسۆر كریستینا ئاماژەی پێكردن جەختكردنەوەبوو لەسەر ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و دەسەڵاتی سەروەریی یاسا، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر دانیاڵا سكۆتمان ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی لیدنی هۆڵەندی كردو سەبارەت بەم پرسە بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لە ڕاستیدا « نەخەشەیەكی وردی» دیاری كراو نییە بۆ ئەوەی لە قۆناغی ئینتیقالیدا بیگریتەبەر لە پێناو هێنانەدی دیموكراسیدا، دەبێت هەر كۆمەڵگەیەك ڕێگەی خۆی بدۆزێتەوە، ئەویش بەلەبەرچاوگرتنی پاشخانە كەلتووری، ئابووری و سیاسییە دەگمەنەكەی. ئەوەی پێوەندی بە پتەوكردنی ڕێكخراوە كۆمەڵایەتییەكانەوە هەبێت، دیراسەتەكانی زانستی سیاسی ئاماژە بەوە دەكەن كە خەڵكی پێوسستیان بەوە هەیە ساز و تەیار بكرێن بۆ ئەوەی لە بواری سیاسیدا چالاك بن. ئاسانترە خەڵكی بۆ پرسێك سازبدەیت كە بایەخێكی قوڵی پێدەدەن، هەروەها ئەگەر باوەڕیان وابێت كە سیاسییەكان بە تەنگ بەرژەوەندیەكانی خەڵكەوە دێن و دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتیەكان سیاسییەكان ناچار دەكەن وەڵامی داخوازیەكانی خەڵك بدەنەوە.
لەوەش زیاتر، دیراسەتەكانی زانستی سیاسی ئاماژە بەوە دەكەن كە ڕێكخراوە كۆمەڵایەتیەكان یارمەتیدەرن لە بنیادنانی كەلتوورێكی سیاسی كە گونجاو بێت بۆ بەرەوپێشچوونی دیموكراسی، ئەگەر ئەم ڕێكخراوانە بە شێوەیەكی ستوونی نەك ئاسۆیی ڕێكخرابن، واتە بڕیارە گرنگەكان لەلایەن كەسێكەوە یاخود چەند كەسێكەوە دەرنەكرێن، بەڵكو هەموو ئەندامان دەرفەتی بەشداری كردنیان هەبێت لە دروستكردنی بڕیاردا. ئەمە چەند فۆرمێك وەردەگرێت. كاتێك ڕێكخراوە كۆمەڵایەتییەكان ڕێكخراوی بچووكن، ئەوا ئاسانتر و بە كاتێكی كەمتر هەموو ئەندامان بەشداری پێدەكەن لەم پرۆسەیەدا (پرۆسەی بڕیارسازی) ئەگەر ئەم ڕێكخراوانە ڕێكخراوی گەورەبن، ڕەنگە باشتربێت سەركردەیەك هەڵبژێردرێت كە دواتر لە ئاستی ئەنداماندا بەرپرسیارێتی هەڵگرێت. هەرچۆنێك بێت، فۆرمی جیاوازی بڕیاردروستكردن هەیە لە ڕێكخراوەؤ كۆمەڵایەتیەكاندا كە دەبێت كاركردنیان بەو شێوەیە بگۆڕدرێت كە لەگەڵ خواستی ئەندامەكانیان بگونجێت. لەگەڵ ئەوەشدا پێدەچێت گرنگ بێت كە بونیادی ناوخۆیی ئەم ڕێكخراوانە ئەو بیر و باوەڕانە بەهێز بكەن كە پێیوایە هاووڵاتیان دەتوانێت بە بەشداری كردنی جیاوازی دروست بكات، پەرە بە لێبوردەیی بدات لە ئاست بۆچونە جیاوازەكاندا و پەرە بە تێگەیشتن بدات لە بارەی چۆنییەتی كاركردنی دیموكراسیەوە)).
بەڵام وێڕای ئەوەش، لە قۆناغی ئینتیقالی دیاردەی سەرهەڵدانی گەندەڵی یەكێكە لەو دیاردانەی لەناو پرۆسە دەردەكەوێت، هەربۆیە سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرسیارمان خاتوو سو ئەنسوێرس پسپۆر لە ئامۆژگای پۆلیسی پراكتیس، www.thepolicypractice.com) كرد كە یەكێكە لە تۆژە باڵاكانی ئەو سەنتەرە لەبوارەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی و چاكسازی لە كۆمەڵگەدا، سەبارەت بەم پرسە بەم جۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (گەندەڵی یەكێكە لە ڕواڵەتەكانی ململانێی سیاسی لەو وڵاتانەی داهاتێكی كەمیان هەیە و هەمیشەش هەروابووە لەم وڵاتانەدا. هەروەها بنیادنانی دامەزراوەكانی بازاڕ و خوڵقاندنی ململانێی سیاسی كە ببنەهۆی پتەوكردنی سیستمە دیموكراتیەكان لە وڵاتە تازەگەشەكردوەكاندا كاتی دەوێت. من باوەڕناكەم لەم ڕووەوە ڕێگەی كورت هەبێت بۆ ئەوەی بیگرینەبەر. لە ڕووی مێژووییەوە سەپاندنی باج میكانیزمێكی گرنگ بووە بۆ زیادكردنی هەم كارایی و هەم بەرپرسیارێتی سیستمەكانی حكومەت: واتە پێویستبوون بە كۆكردنەوەی داهات ئەو پاڵنەرەی خوڵقاند كە حكومڕانەكان هەڵبستن بە گەشەپێدانی ئابووری خوڵقاندنی بونیادێكی ئیداری بۆ كۆكردنەوەی داهات. باجدانیش لەلایەن هاووڵاتیانەوە ئەو پاڵنەرەی لا خوڵقاندن كە داوای ئەوە بكەن قسەیان هەبێت لە بارەی چۆنییەتی خەرجكردنی ئەو پارەیەوە، هەروەها گفتوگۆ بكەن لەبارەی بەدەستهێنانی مافە مەدەنی و سیاسییەكانەوە لە بەرامبەر ملكەچكردنیان بۆ دانی ئەو باجە. بە دەوری خۆیان، حكومەتەكان باشتر توانیان وەڵامی پێداویستیەكانی هاووڵاتیان بدەنەوە لەبەر ئەوەی هەڵسان بە ڕێكخستن و كۆكردنەوە و گەیاندنی داواكاریەكان- ئەمەش كارئاسانی كرد بۆ داڕشتنی سیاسەتێكی گشتی باشتر)).
بەهێزكردنی دامەزراوەكان
فاكتەرێكی گرنگە بۆ چاكسازی
دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی ئەگەر بەهێزن باشترین ڕێگەیە بۆ ئەوەی بوار نەدرێت خواست و داواكاری هاووڵاتیان بە سیاسیی بكرێت، سەبارەت بە چۆنییەتی بونیادی ئەم دامەزراوانە لەوڵاتانی دەسپێكی دیموكراتیدا، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر سابرینا ڕامێت ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نەرویژ بۆ زانست و تەكنۆلۆژیا ( NTNU) كرد كە پسپۆرە لەسەر پرۆسەكانی دیموكراتی لە ڕۆژهەڵات و ناوەڕاستی ئەوروپا، دەربارەی ئەم پرسە بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (گواستنەوە لە ڕژێمێكی دیكتاتۆری بەرەو ئاڕاستەی سیستەمێكی دیموكراسی بە چەند ڕێڕەوێكدا تێدەپەڕێت. هەڵبەتە یەكەم ڕێڕەو بریتییە لە پڕۆسەی چاكسازی. بەواتای، بەگەڕخستنی دامەزراوەكان لەپێناو دروستكردنی سیستەمێكی نوێ. بۆیە دەبێت ئەو ڕاستییە بڵێین كە قۆناغی گواستنەوە قۆناغێكی زۆر ئاڵۆزە لەبەرئەوەی گواستنەوە پێویستیی هەیە بە دامەزراندنی دامەزراوەی نوێ و دەركردنی یاسای نوێ و تێكڕای پڕۆسەكە نزیكەی 5 – تاكو 10 ساڵ یان زیاتر دەخایەنێت. ئامۆژگایەك لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەیە بەناوی (Central East European Legal Initiative) (CEELI) ئەم ئەنستتیوتە لەگەڵ زۆربەی وڵاتانی جیهان كاردەكات، نەك تەنیا لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات، بەڵكو لەگەڵ وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست-یش بۆ نموونە وڵاتی «كازاخستان»، لەسەر داواكاریی وڵاتەكاندا ئەم ئامۆژگایە ئامۆژكاریی پێشكەشكردووە لەبارەی یاساكان و دامەزراوەكان. من خودی خۆم چەند ساڵێك بەر لە ئێستا لە یەكێك لە كۆبوونەوەكاندا ئامادەبووم لە «مەكدۆنیا» و شتێكی سەرنجڕاكێش بوو كە بینیم خەڵك چ جۆرە پرسیارێكیان هەبوو و چەند ئامادەباشییان تێدا هەبوو بۆ هاوێشتنی هەنگاوەكان. وڵاتی «پۆڵەندا» لە قۆناغی گواستنەوە دەكەم بە نموونە. لە ساڵانی 1980كان بوو هاووڵاتیان تێكەڵی ژیانی سیاسی بوون لە «پۆڵەندا». تاكو هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1989 هەموو شتێك لەژێر دەسەڵاتی پارتی كۆمیۆنیست بوو و هاووڵاتیان لۆمەی پارتی كۆمیۆنیستیان دەكرد لەبەر هەر كەموكورتییەك لەبەرئەوەی پارتی كۆمیۆنیست دەسەڵاتداربوو لە «پۆڵەندا». هەربۆیە دەستیانكرد بە جموجۆڵ و دەركردنی ڕۆژنامە و بەگەڕخستنی كۆمەڵگە و كۆمەڵگەی پۆڵەندی زیندوو بۆوە و ئاكتیڤ و چالاك بوو. هەربۆیە، پاش هەڵبژاردنەكانی ساڵی 1989 و پلوڕالیزكردنی سیستەمەكە، ئیدی هیچ هاندەرێك نەما بۆ بەرهەڵستكاریكردنی سیستەمی حوكمڕان لەبەرئەوەی سیستەمێكی فرەحزبی هاتەكایەوە و پەرلەمان بریتی بوو لە چەند پارتێكی جیاواز و ڕكابەر، بەشێوەیەك كە ئەگەر بتەوێ لەدژی پارتی «أ» بوەستیت، پێویستە پێوەندی بە پارتی «ب» بكەیت. هەڵبەتە لە وڵاتە دیموكراسییەكانیشدا دامەزراوە و ڕێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی ئاكتیڤ بوونیان هەیە، بەڵام شێوازی كار و ڕەفتارەكانیان جیاوازە)).

سەبارەت بە ڕۆڵی پارتە سیاسییەكان وەك دامەزراوەیەكی گرنگ بۆ بونیادی دیموكراتی پرۆفیسۆر ڕامێت لە درێژەی لێدوانەكەیدا وتی: (پارتی سیاسی بۆ هەندێك كەس وەكو ئۆتۆمبێلێك وایە كە بیانگەیەنێت بە دەسەڵات. هەڵبەتە كەسانی باش خاوەن بەرنامە و بۆچوون و خشتەی كارن و مەبەستیان گەیشتنە بە دەسەڵات لەپێناو پیادەكردنی بەرنامەكانیان بۆ سوودگەیاندن بە كۆمەڵگە و چارەسەركردنی كەموكورتییەكان، بەڵام هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە لە هەموو وڵاتێكدا كەسانێك هەنە كە تەنیا لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان پێوەندی بە ڕیزی پارتە سیاسییەكان دەكەن و وەك كارێكی وەبەرهێنان سەیری پارتە سیاسییەكان دەكەن. بەڵام ڕكابەری و ملمڵانێ لەنێوان پارتە سیاسییەكان شتێكی پێویست و پەسەندە و تاچەند ڕكابەری نێوان پارتە سیاسییەكان زیاتربێت ئەوەندە باشترە. بۆ نموونە لە وڵاتی «نەرویج» 6 پارتی سیاسی گەیشتنە پەرلەمان و ئەو 6 پارتە ڕكابەریی یەكتری دەكەن لە پەرلەمان، ئێستاش بەهۆی ڕكابەری پارتە سیاسییەكان ناچارن پێكەوە كاربكەن و دیالۆگ و سازشكردنیان هەبێت. ئەم 6 پارتە دووانیان باڵی ڕاستن و دووانیان لە پارتەكانی سۆشیالیست و كرێكاران لە باڵی چەپن و 2 پارتەكەی دیكەش لە ناوەڕاستن لەنێوان باڵەكانی ڕاست و چەپ، دەبینین هەماهەنگی و تێگەیشتنێكی زۆر لەنێوان ئەم 6 پارتە هەیە و هەموویان پێكەوە كاردەكەن و بەشێوەیەكی ئاشتییانە كاروبارەكان بەڕێوەدەبەن. هەربۆیە، پێموایە كە پلوڕالیزم و فرەیی شتێكی گرنگ و پێویستە و هەبوونی ڕكابەری و ململانێی سیاسی شتێكی زۆر پێویستە، بەڵام لە هەمووشیان گرنگتر ئەوەیە كە پارت و لایەنەكان بەشێوەیەكی ڕەوا و عادیلانە بجوولێنەوە و بەپێی ڕێساكان ڕەفتاربكەن)).
لەلایەكی دیكە و سەبارەت بەوەی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی پرۆسەیەكی بەردەوامە و دیموكراتی هەرگیز ناتوانێت كەموكورتیەكان بشارێتەوە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جۆلیۆن هاو وۆرس لە زانستی سیاسەت لە زانكۆی یەڵ (Yale) و تایبەتمەند لەسەر دیراساتی ئەوروپی كرد و لەلێدوانێكی تایبەتیدا بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن: (كۆمەڵگەی دیموكراسی ڕێگە بۆ پڕۆسەی چاكسازی خۆشدەكات و ئاسانكاری بۆ پێشكەش دەكات و ڕێگەدەدات بە ڕوودانی، هەڵبەتە سیستەمە دیكتاتۆر و ستەمدارەكان ڕێگە بەم پڕۆسەیە نادەن، لەبەرئەوەی چاكسازی ئەنجامی داواكارییەكانی كۆمەڵگەیە. پرسیارەكەتان پەیوەست بوو بە ڕۆڵی دامەزراوەكان لە بەڕێوەبردنی چاكسازی، ئەمڕۆ ئەو دامەزراوانەی كە ڕۆڵیان هەیە بریتین لە گرووپی خاوەن فشارەكان، چەند كێشەیەكی دیاریكراو، كۆمەڵە خەڵكێك، ڕێكخراوە ناحكومییەكان، هاووڵاتیان و گرووپەكان و هەر جۆرێكی تر. هەر یەك لەم دەستە و كۆمەڵە و ڕێكخراوانە خاوەن داواكارین و بەرزی دەكەنەوە بۆ مەبەستی ئەنجامدانی چەند جۆرێك لە چاكسازی بەپێی خواست و داواكاریی ئەو لایەنانە، پاشان پارتە سیاسییەكان هەڵدەستن بە پێكهێنانی جۆرە دەستەیەكی یاسادانان بۆ وەڵامدانەوەی داواكارییەكان و ئەنجامدانی چاكسازییە داواكراوەكە، دواتر بە ئیجرائاتەكانی پەرلەمان تێدەپەڕێت و دەبێت بە یاسا. لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە خودی پرۆسەی دیموكراتیش من پێموایە پڕۆسەی دیموكراسی هەمیشە زۆر دوور بووە لە كامڵبوون، هیچ شتێك نییە بەناوی «دیموكراسییەتێكی كامڵ». دڵنیام كە ئێوەش وتە بەناوبانگەكەی «ونستن چرچڵ»تان بیستووە كە دەڵێت: «دیموكراسییەت خراپترین سیستەمی سیاسییە تەنیا بۆ خەڵكانی تر نەبێت». هەربۆیە، دیموكراسییەت پڕۆسەیەكی كامڵ نییە. لەلایەنێكی ترەوە، لە كۆمەڵگەی دیموكراسیدا هاووڵاتیان پرۆتستۆ و خۆپیشاندان سازدەكەن و كۆمەڵە و گرووپەكانی فشار هەوڵدەدەن بۆ گۆڕینی دەسەڵاتی پارتە سیاسییەكان و گرووپە خاوەن بەرژەوەندییەكانی تر، لەكۆتاییشدا چاكسازیی بەردەوام دێتەكایەوە و ئەمەش درووستترین ڕێگەچارەیە بۆ پیادەكردنی)).