گوڵان- ئیستانبۆل
لە 27-2-2011 لەلایەن ئەنجومەنی ئاشتی توركیاوە كۆنفرانسێك بۆ چارەسەركردنی كێشەی كورد رێكخرا، ئەم كۆنفرانسە لەژێر ناونیشانی (سەبارەت بە ئاشتی و برایەتی و داهاتووی توركیا دەدوێین)دەستی بە كارەكانی كرد، شایەنی باسە ئەم كۆنفرانسە لە ڕووی فراوانی و گشتگری بەشداربووانەوە یەكەمین و گەورەترین كۆنفرانسە كە سەرۆكی گشت دامەزراوە كوردییەكانی ناوچەی رۆژهەڵاتی توركیا تێیدابەشدار بوون و هەروەها سەرۆكی دامەزراوە توركیەكانیش لەسەرتاسەری توركیا و ناوچەی دەریای رەش بەشدارییان لەم كۆنفرانسە كرد، سەرەڕای سەرۆكی دامەزراوەكانی سریانی و ئەرمەنی. ئەمەش بووە هۆی ئەوەی كە ئەم كۆنفرانسە ببێتە یەكەمین كۆنفرانس كە تیایدا كورد و تورك بەیەكەوە تاوتوێ و ئاڵووێری بیرو ڕا بكەن بۆ دۆزینەوەی رێگەچارەیەكی گونجاو بەكێشەی كورد و بە تایبەتیش لەم كاتە هەستیارەدا كەوا توركیا بەرەو پرۆسەی هەڵبژاردن و داڕشتنەوەی دەستوورێكی نوێ هەنگاو دەنێت.
هەر بۆ ئەم مەبەستە ئەنجومەنی ئاشتی توركیا ئەوەی بەباش زانیوە كەوا پێویستە لەگەڵ برا توركەكان بەیەكەوە هەوڵ بدەن بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە، چونكە ئەم كێشەیە تەنیا بە كوردەكان چارەسەر ناكرێت و پێویستە بیرو ڕا لە چین و توێژە جیاوازەكان و گرووپە ئیتنیكیە جیاوازەكانی توركیا وەربگیرێت بۆ دۆزینەوەی رێگە چارەیەك و دانانی دەستوورێكی نوێی گشتگر كە گشت چین و توێژەكان تیایدا بە مافی خۆیان بگەن.
هەر لەدرێژەی كۆنفرانسەكەدا لەلایەن بەشداربووە بەڕێزەكانەوە جەخت لەسەر ئەوە كرایەوە كەوا گشت لایەك بە كورد و توركەوە پێویستە بتوانن بیرو ڕای جیاواز قبوڵ بكەن كە ئەمەش یەكەمین هەنگاوی پێكەوەژیانی كۆمەڵگەیە بە گشت گرووپە ئیتنیكیە جیاوازەكانییەوە.
هەروەها هەوڵ بدرێت بۆ دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لە نێوان گرووپە ئیتنیكیەكان كە یارمەتی یەكگرتن و پاراستنی یەكڕیزی كۆمەڵگەدەدات بۆ ئەمەش پێویستە سیستەمێكی گشتگری پەروەردەیی گشت لایەنە جیاوازەكان لە یەكتر كۆ بكاتەوە، دواتر بە یەكڕیزی كۆمەڵگەوە دەتوانرێت فشار بخرێتە سەر حكومەت و دەستەی بەڕێوەبەران بۆ دروستكردنی دەستوورێكی گشتگر و نوێ كە تیایدا مافی گشت گرووپە ئیتنیكیە جیاوازەكان پارێزراو بن بە شێوازێك كە گشت لایەنێك مافی كاركردن، قسەكردن و خوێندن بە زمانی دایك، هاونیشتمانی، یەكسانی و...تاد. تێدا هەبێت.
هەروەها ئەوەش ئاماژەی پێكرا كەوا لەمەوبەر جگە لەم ڕێگە چارەیە، گشت ڕێیەك گیراوەتە بەر بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە لەوانە؛ دان نەنان بە بوونی كورد لە توركیادا، هەوڵدان بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە بە ڕێگەی سەربازی، سەپاندنی خوێندن بە زمانی توركی، هەروەها هەوڵدانی یەكلایەنەی كورد بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە و دەستەبەركردنی مافە ڕەواكانی، قبوڵ نەكردنی بیروڕا لە گرووپە ئیتنیكیەكانی تر...تاد. بەڵام چیتر توركیا بە كورد و تورك و ئەرمەن و عەلەوی و سوننیەوە گەیشتوونەتە ئەوپەڕی بێزاری و نایانەوێت چیتر شەڕی ناوخۆ و خوێن رشتن ببینن، بۆیە پێویستە هەمووان بەیەكەوە بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە لەرێگەی دانپێدانانی یەكسانی هاونیشتمانی لە نێوان ئیتنیكە جیاوازەكان و قبوڵ كردنی بیر و بۆچوونی جیاواز هەوڵ بدەن.
هەروەها باس لە گرنگی ئەوەش كرا كەوا نیوەی زیاتری كۆمەڵگەی توركی بە گشت گرووپە ئیتنیكیەكانیەوە كار لەسەر پێشبینیەكانیان دەكەن و بەبێ گوێ گرتن لە كەسانی بەرامبەر راستەوخۆ بە (كۆنسێرڤەتیڤ، عەلمانی، كەمالیست، كورد، تورك، چەركەز...تاد) بەرانبەر لەقەڵەمی دەدەن و گرنگی بە قسە و بیرو بۆچوونەكانی نادەن. ئەمەش كاریگەرییەكی زۆر نێگەتیڤی لەسەركۆمەڵگە هەیە و بۆتە هۆی ئەوەی كە هیچ گرووپێك بایەخ بە ئەوەی تر نەدات و تەنیا خۆی بە هەق و ڕاست بزانێت لە ناوەندەكاندا. بەشێوەیەكی وا بووەتە هۆكارێكی سەرەكی دروست بوونی كێشە و چەق بەستن. هەروەها پێویستە ئەوەش بزانین كەوا كێشەی كورد یەكێكە لە گرنگترین و گەورەترین كێشەكانی توركیا، ئەم كێشەیە كێشەیەكی نوێ نییە و تەنیا كوردەكانیش ناگرێتەوە، بەڵكو كاریگەری لەسەر گشت چین وتوێژ و نەتەوەكانی توركیا هەیە و بۆتە رێگرێك لەبەردەم بەرەوپێش چوون و گۆڕانكاری. تا ئەم كێشەیەش یەكلایی نەكرێتەوە ئەوا ناتوانرێ هیچ چاكسازییەك ئەنجام بدرێت. بۆیە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە سەرەتا پێویستمان بەوە هەیە بزانین ئایا كێشەی راستەقینەی كوردەكان چییە؟ تا بتوانین چارەسەری لۆژیكی و گونجاو بۆ ئەم كێشەیە بدۆزینەوە. ئایا كێشەی كوردەكانی توركیا كێشەی ئاڵایە ؟ یان ئایا كوردەكان داوای جیابوونەوە دەكەن لە دەوڵەتی توركیا؟ نەخێر، هیچ كام لەمانەی سەرەوە گوزارشت لە كێشەی ڕاستەقینەی كورد ناكەن، چونكە كێشەی كورد بریتییە لە بوون بە خاوەنی مافە بنەڕەتیەكانی وەك یەكسانی هاونیشتمانی، خوێندن بە زمانی دایك، یەكسانی هەلی كار...تاد، بەڵام ئێمە وا دەزانین كەوا كوردەكان داوای جیابوونەوە و ئاڵای جیاواز دەكەن (هەرچەندە داواكردنی ئاڵاش شتێكی ئاساییە، چونكە بۆ نموونە یانەی فەنار باخچەش خاوەنی ئاڵای تایبەتی خۆیەتی، بەڵام پابەندە بە ئاڵای توركیا) بۆیە وەك گرووپێكی دابەشكەری وڵات لەقەڵەمیان دەدەین و چارەسەری ناگونجاو دەدۆزینەوە.
بۆ نموونە ژمارەیەكی زۆر كەم لە ئێمە دەزانن كەوا 1800000 كورد لە ئیستانبوڵ دەژین و ژمارەی گشتی كوردەكانی توركیا دەگاتە 14 ملیۆن و 1750000 كوردی پێوەندی خزمایەتی پلە یەكی وەك برا و برازایەتی و خێزانداری لەگەڵ هاووڵاتی توركدا هەیە. كاتێ كە سەیری ئەم ژمارانە دەكەین ئەوا بۆمان دەردەكەوێ كەوا مەحاڵە بتوانین كوردەكان لە توركیا جیا بكەینەوە، چونكە ئەمانە تەنیا لە رۆژهەڵات ناژین، بەڵكو لە سەرتاسەری توركیان.شایەنی باسە جەخت لەسەر ئەوەش كرایەوە سەڕەرای هەموو ئەو جیاوازی و كێشانەی تا ئێستا لە ئارادان خاڵێكی هاوبەش هەیە بەبێ جیاوازی كورد و تورك كۆدەكاتەوە و هانیان دەدات بۆ بەیەكەوە ژیان و ئاشتی ئەویش بریتیە لە لایەنی ئایین. پیرۆزی ئایینی ئیسلام سەرەڕای گشت كێشە و جیاوازییەكان توانیویەتی لەگشت سەردەم و كاتێكدا كورد و تورك لە یەك مزگەوت لە پاڵ یەكدا كۆ بكاتەوە و كڕنوش بردن بۆ پەروەردگاری تاك و تەنیا ببێتە خاڵێكی هاوبەشی هەردوولا لە ژێرگشت بارودۆخێكدا. چونكە تا ئێستا بەهۆی شەڕی ناوخۆ و بەهۆی جیاوازی ئیتنیكی و نەتەوەیی، كورد و تورك لە زۆرلایەنەوە لێك جیا بوونەتەوە، بەڵام سەرەڕای هەموو شتێك هێشتا لە یەك مزگەوت بەیەكەوە دادەنیشن.
زۆر جار ئەم خاڵە ئایینیە بۆتە هۆی لێكنزیك بوونەوە و دروست بوونی دیالۆگ لەنێوان ئەم دوو نەتەوە برایە. لەكۆتاییدا گشت لایەنە بەشداربووەكان لەسەر ئەوە هاوبیر بوون كەوا پێویستە كەلتوورێكی پێكەوەژیان و ئاشتی لەنێوان نەتەوەی كورد و تورك و نەتەوەكانی تر دروست بكرێن. هەروەها بوونی دەستوورێكی سڤیل بۆ چارەسەركردنی كێشەی یەكسانی هاونیشتمانی و كێشەی زمان. هاوكات پێویستی بەشداریی پێكردنی گشت چین و گرووپە ئیتنیكیە جیاوازەكان لە حكومەت و دەستەی بەڕێوەبردندا. پێویستی بیركردنەوە بە ناسینی یەكتر لەبری دڕدۆنگ بوون لە یەكتر، بڵاوكردنەوەی كەلتووری دڵسۆزی وخەمخۆری لە ناو گشت چین و نەتەوە و گرووپەكانی تری توركیا بەگشتی، گوێگرتن لە یەكتر و قبوڵ كردنی بیرو بۆچوونی جیاوازی یەكتر، دۆزینەوەی زمانێكی شیرین بۆ تاوتوێكردن و گفتوگۆكردن لەسەر كێشەكانمان، هەروەها خستنە بەرچاوی لایەنە باشەكانی یەكتر و سەیركردنی دەوروبەر بە نیەتێكی باشەوە. بۆچارەسەركردنی كێشەكانمان پشت بە خۆمان ببەستین و چاوەڕوانی هیچ دەوڵەتێكی زلهێز نەبین بۆ چارەسەریان. هەر لە ناو هۆڵی كۆنفراسەكانەوە وەك گۆڤاری گوڵان چەند پرسیارێكمان ئاڕاستەی بەڕێز (هاكان تاهماز) سەرۆكی ئەنجومەنی ئاشتی توركیا كرد،سەرەتا سەبارەت بە ئامانجی ڕێكخستنی ئەم كۆنفرانسە لە لایەن بەڕێزیانەوە وتی ((ئێمە وەك ئەنجومەنی ئاشتی توركیا چەند مانگێك لەمەوبەر دەستمان كردووە بەخۆ ئامادەكردن بۆ ئەم كۆنفرانسە تا سەبارەت بە داهاتووی توركیا و سەقامگیر كردنی ئاشتی و برایەتی لە توركیا گفتوگۆبكەین، هەر بۆ ئەم مەبەستەش بە باشمان زانیوە كەوا لەگەڵ دامەزراوەكانی ئەم ناوچەیە لە ئاڵووێركردنی بیرو ڕای جیاواز لە گشت رەنگ و گرووپ و ناوچەیەك و بۆ دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش و رێگە چارەی هاوبەش، بەیەكەوە كار بكەین، بەتایبەتی لەو ماوەیەی دوایی كە توركیا بە شەڕێكی ناوخۆ و خوێن ڕشتن تێپەڕی وئێستا بەهۆی ئاگربەست كەمێك برینەكانمان ساڕێژ بۆتەوە، چونكە ئەم شەڕ و كوشتارە كاریگەری لەسەر گشت خێزان و هاووڵاتیانی توركیا هەبوو. هەروەها نزیكبوونەوەی هەڵبژاردنەكان و چۆنیەتی دروستكردنی دەستوورێكی نوێی گشتگر كە بتوانێ چارەسەری بۆ كێشەكانمان بدۆزێتەوە ئامانجێكی تری ئەم كۆنفرانسە بووە. لایەنێكی تریش ئەوەیە كەوا ئێمە بەم بیرو ڕایانەمان ببینە كارگەرێك بۆ هەنگاونانی ئەكتەرە سیاسیيەكان ڕووەو چارەسەركردنی كێشەكانمان. بەتایبەتی بەم دواییانە كەگۆڕانكاری هەستیاری گشتی بەرامبەر بە كێشەی كورد لە سەرتاسەری توركیا روویداوەو پاڵنەرێكی بەهێز بووە بۆ ئێمە تاهەنگاو نانمان لەم بارەیەوە گورج بكەینەوە)).
دواتر سەبارەت بە ئەگەری دۆزینەوەی خاڵی هاوبەش لەنێوان گشت دامەزراوەكان یان لەنێوكۆمەڵگەی توركی بەگشت گرووپ و چینەكانیەوە بەڕێز هاكان تاهماز پێی ڕاگەیاندین ((لە دوای وتەكانی سەرۆك دامەزراوەكان گەیشتینە كۆمەڵێك خاڵی هاوبەش هەروەك لە كۆتایی كۆنفرانسەكەدا ئاماژەمان پێكرد. ئەمە لە راستیدا باشترین رێگەیە كە تیایدا گوێ لە كێشە و بۆچوونی یەكتر دەگرین و هەوڵی دۆزینەوەی رێگە چارەی هاوبەش بۆ كێشەكانمان دەدەین بە یەكەوە ئەمە هەنگاوی یەكەمی بەیەكەوە ژیانە.)) سەبارەت بەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بە چ شێوەیەك دەتوانێ یارمەتیدەر بێ بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان كورد و تورك لە توركیادا وتی ((بەشێوەیەكی زۆر روون و ئاشكرا و بەكورتی، حكومەتی هەرێم پێویستە زۆر بایەخ بەAKP نەدات، من دژی ئەوەنیم كەوا پێوەندییەكانی بەرەو باشتر ببات و چڕتری بكاتەوە لەگەڵ حكومەتی AKP. بەڵام حكومەتی AKP بەڕادەیەكی زۆر پشتی بە حكومەتی هەرێمەوە بەستووە بۆ چارەسەركردنی ئەم كێشەیە،كەچی ئەمە بۆتە هۆی ئەوەی هیچ هەنگاوێك هەڵنەگرێ. من سەردانی ئەو ناوچەیەم كردووە لەمەوبەر،دەشزانم كەوا كێشەی تایبەت بەخۆیان هەیە، بەڵام شێوازی لێكدانەوەی كێشەی كورد لێرە و لەوێ زۆر لێك جیاوازە.))
سەبارەت بە كێشەی زمانی دایك بەڕێز (جیهان ئەرتەك) سكرتێری گشتی ئەنجومەنی ئاشتی توركیا بەم شێوەیە هاتە ئاخافتن بۆ گوڵان ((زمانی دایك جگە لە باری سیاسی تاكەكەس بە تەواوترین و جوانترین شێوە دەتوانێ هەستی خۆی بە هۆیەوە دەرببڕێ و پێداویستیەكانی پێ پڕ بكاتەوە ئەگەر بێت و لەم روانگەیەوە سەیری ئەم مەسەلەیە بكەین ئەوا دەتوانین بگەینە تەواوترین و پوختەترین ئەنجام.
لەم بوارەشەوە ئەركێكی قورس دەكەوێتە سەر شانی لێپرسراوانی پارتە سیاسی و گرووپ و دامەزراوەكان كە تایبەت لەم كێشەیەدا كار دەكەن. زمانی دایك دەوڵەمەندییەكە بۆ توركیا وەك دەوڵەتێك كە هەوڵی بە دیموكراتبوون دەدات و تیایدا گشت تاكەكان یەكسانن، چونكە هەر تاكێك خاوەنی زمانی دایكی خۆیەتی و ئەمە بەشێوەیەكی سروشتیە و هەڵبژاردەی مرۆڤ نییە، ئەم زمانەی دایك بریتیيە لەو زمانەی كە لە نێوان تاكەكانی یەك گەل بەكاردێت پێویستە ئەوەش بزانین كەوا لە وڵاتێكی وەك توركیا رێگە پێدانی بەكارهێنان و خوێندنی زمانی وەك كوردی، عەرەبی، چەركەزی...تاد نابێتە هۆی بەش بەش كردنی وڵات، بەڵكو دەبێتە هۆی پاراستنی یەكپارچەیی وڵات. كێشەی كورد خۆی لە خۆیدا كێشەی ناسنامەیە و ناسنامەش بە پلەی یەكەم كێشەی زمانە بۆیە بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە پێویستە گرنگی بە زمان بدرێت و رێگە بە خوێندن و فێربوونی بدرێت بۆ ئەمەش دەتوانین ئەم هەنگاوانە پەیڕەو بكەین :
1. سەرەتا لەو ناوچانەی كە زۆرینەی دانیشتووانەكەی كوردن پێویستە لە قۆناغی بەرایییەوە وانەی كوردی بەسەریان بسەپێنرێت و لە ناوچەكانی تر وانەی كوردی ببێتە وانەیەكی هەڵبژاردە،دواتر بۆ قۆناغەكانی ناوەندی و دواناوەندی لەپاڵ وانەی توركی پێویستە وانەی كوردیش هەبێ و هەندێ قوتابخانە تەنیا بۆ وانە وتنەوە بە زمانی كوردی بكرێتەوە.
2. لە ناوچەی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵات زانكۆیەك یان چەند زانكۆیەك بكرێتەوە كەوا تیایدا بە كوردی وانە بووترێنەوە..
3. لە ناوچەی رۆژهەڵات و باشووری رۆژهەڵات فەرمانبەرانی حكومەت پێویستە دوو زمان بزانن و بەم دوو زمانە بئاخڤن و بەڵگە و كاغەزە فەرمیەكانیش پێویستە بە هەردوو زمان بنووسرێنەوە..
4. رێگەدان بە قسەكردن بە زمانی كوردی لە دادگاكان..
5. لەبواری میدیا وفێركردن، مۆسیقا و كتێب و...تاد زمانی كوردی بەكاربهێنرێت..
6. لە ناوچەی رۆژهەڵات و باشووری ڕۆژهەڵات تابلۆی سەر شەقامەكان و ناوی كۆڵانەكان بە هەردوو زمانی كوردی و توركی بنووسرێنەوە و ناوی دێرینی گوندەكان دووبارە بگەڕێندرێتەوە و گشت ئەم چاكسازییانەش دەستوور بیگرێتەخۆ)) لەدواتردا هەردوو بەڕێزان(جیهان ئەرتەك و هاكان تەهماز) سوپاسی گۆڤاری گوڵانیان كرد بۆ ئامادە بوونی لە كۆنفرانسەكەدا و هیوای سەركەوتنیان بۆ خواستین..
جیهان ئەرتەك بۆ گوڵان:
لە وڵاتێكی وەك توركیا رێگە پێدانی بەكارهێنان و خوێندنی زمانی وەك كوردی، عەرەبی، چەركەزی
نابێتە هۆی بەش بەش كردنی وڵات بەڵكو دەبێتە هۆی پاراستنی یەكپارچەیی وڵات