پرۆفیسۆر دانیاڵ كۆفمان سەرۆكی بانكی نێودەوڵەتی، لە وەڵامدانەوەیەكی ئۆن لاینی سایتی بانكی نێودەوڵەتی و لەوەڵامی یەكێك لەو پرسیارانەی لێكرا، ئایا باشترین ڕێگە بۆ ڕووبەڕووبوونەوە و قەڵاچۆكردنی گەندەڵی بەوجۆرە وەڵامیداوەتەوە كە باشترین میكانیزم بۆ نەهێشتن و كەمكردنەوەی پەتای گەندەڵی، گۆڕینی ئەو فاكتەرانەیە كە دەبنە هاندان بۆ گەندەڵی بۆ فاكتەری هاندانی دژە گەندەڵی، ئەمەش واتە لە هەموو وڵاتێكدا دیاردەی گەندەڵی لە هەموو ئاستەكاندا بوونی هەیە، بەڵام ئاستی جیاوازی گەندەڵی لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە پەیوەستە بەوەی چۆن فاكتەرەكانی هاندانی گەندەڵی دەگۆڕێت بۆ فاكتەرەكانی هاندانی دژە گەندەڵی، سەبارەت بەكاریگەری بنبڕكردنی دیاردەی گەندەڵی و ڕەنگدانەوەی ڕێگرتن لەگەندەڵیش بەسەر پرۆسەی پەرەپێدانی كۆمەڵگەوە، كۆفمان پێیوایە نەهێشتن یان ڕێگرتن لەدیاردەی گەندەڵی سیحرێك لە كۆمەڵگە دروست دەكات، كە نازانین ئەو هێزە لەكوێوە پەیدابووە، ئەو گۆڕانكارییە سەیرە لە كۆمەڵگە دروست دەكات، كۆفمان دەڵێت كاتێك دەست بە ڕیشەكێشكردنی دیاردەی گەندەڵی دەكرێت، نازانرێت چۆن لەماوەی یەك دوو ساڵدا ئاستی پەروەردە و فێركردن لە پەروەردە و فێركردنێكی ڕووكەشەوە دەگۆڕێت بۆ ئاستی پەروەردە و فێركردنی ڕاستەقینە، نازانرێت چۆن ئاستی خزمەتگوزارییە تەندروستییەكان بەرزدەبێتەوە و چۆن سیستەمی چاودێری تەندروستی پیادە دەكرێت، هەروەها نازانرێت چۆن ئاستی بێكاری كەمدەبێتەوە و لەپڕ ئاستی داهاتی تاكەكەس بەرز دەبێتەوە، بەڵام وەك پشتگیریەك بۆ پاڵپشتی بۆچوونەكانی نۆرس، پرۆفیسۆر دۆگلاس سی نۆرس، ئەم هێزە سیحرییەی ڕیشەكێشكردنی گەندەڵی گرێدەداتەوە بە گرنگی و كارایی دامەزراوەكانەوە و پێیوایە، لەبەر ئەوەی دامەزراوەكانی دەوڵەت دەبنە فاكتەری دانانی سانسۆر لە دەسەڵاتەكان و دەسەڵاتەكان سنووردار دەكات و لێپرسینەوەیان لەگەڵدا دەكات، ئەوە خودی دامەزراوەكان هاوشان لەگەڵ هەنگاوەكانی ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەبێتە هێز بۆ سیحرێكی گەورەتر و هاندانی تاك لە كۆمەڵگە بۆ ئەوەی بتوانێت داهێنان بكات و ڕێگەی دووری پەرەپێدان بە سوود وەرگرتن لە تەكنۆلۆژیای سەردەم كورتبكاتەوە، سەبارەت بە كورتكردنەوەی ماوەی پرۆسەی پەرەپێدانیش پرۆفیسۆر تۆم جی پاڵمەر بۆ بەراورد كردنی لەنێوان سیحری دامەزراوەكان بۆ پەرەپێدان و نەبوونی دامەزراوە، نموونە بە كۆریای باكوور و كۆریای باشوور دەهێنێتەوە و دەڵێت، جیاوازییەكە هێندە ئاشكرایە هیچ پێویست نییە سەردانی ئەو دوو وڵاتە بكەیت، بەڵكو تەنیا هێندە بەسە بەشەو بەفڕۆكە بەسەریدا تێپەڕیت و دەبینین ئەو دیوی هێڵی پانی 38 كە كۆریای باكوورە وەك تاریكستان دەچێت، ئەم دیوی هێڵی 38 كە كۆریای باشوورە هەست دەكەیت چراخانە، بەم نموونەیە پاڵمەر دەیەوێت پێمان بڵێت پرۆسەی پەرەپێدان بەرێگەی دامەزراوەكان پێوەندی بە كەلتوور و داب و نەریتی هیچ كۆمەڵگەیەكەوە نییە، بەڵكو پێوەندی بەچۆنییەتی هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكانەوە هەیە، لەمەشدا مەبەستی ئەوەیە هەتا ساڵی 1953 كۆریای باكوور و باشوور تەنیا یەك گەل بووە و لەو كاتەوەی جیابوونەتەوە، دەبینین كۆریای باشوور بەرەو سیستمی دامەزراوەیی هەنگاوی هەڵگرتووە ئێستا لەریزی دەوڵەتانی جیهانی یەكەمدایە، بەڵام كۆریای باكوور كە هەر لەسەر سیستمە شمولییەكەی خۆی بەردەوامە، دەبینن لە ڕیزی وڵاتانی جیهانی سێهەمدا ماوەتەوە، سەبارەت بەو خێراییەی كە تەكنۆلۆژیا ڕۆڵی خۆی تیابینووە بۆ كەمكردنەوەی ماوەی بڕینی قۆناغی پەرەپێدان، پاڵمەر ئاماژە بەوە دەكات ئەوەی بە ماوەی 100 ساڵ بەریتانیا توانی ئەنجامی بدات، ژاپۆن بە 33 ساڵ ئەنجامی داوە و كۆریای باشوور بە 11 ساڵ، ئەمە مانای ئەوەیە تەنیا ڕێگە بۆ چاكسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بەهێزكردنی دامەزراوەكانی دەوڵەتە، بەبێ بەهێزكردنی دامەزراوەكان كە دەبنە هاندان بۆ دژە گەندەڵی ناتوانرێت ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە ببینەوە، لەمبارەوە دەكرێت ئاماژە بە نموونەی هەوڵەكانی چین بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردە بكەین، كە سزای گەندەڵی گەیاندۆتە ئاستی لەسێدارەدان، بەڵام نەتوانراوە دیاردەی گەندەڵی بنبڕ بكرێت، ئەمە فێرمان دەكات چاكسازی و ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی بەدروشمی سیاسی و هاتوهاواری نێو میدیاكان ناكرێت و ئەگەر نییەت هەبێت بۆ ئەوەی ئەم دیاردەیە لە كۆمەڵگە و دامەزراوەكانی دەوڵەت بنبڕ بكەین، ئەوا دەبێت هەنگاوی یەكەم لە ڕێزگرتن لەشەرعییەت و بەهێزكردنی دامەزراوەكانەوە دەستی پێبكرێت نەك بە پێچەوانەوە.

دیاردەی گەندەڵی
لە دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی و قۆناغی ئینتیقالیدا
لەپرۆسەی دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتییدا، واتە دەسپێكی وەرچەرخان لە سیستمێكی سەنترالیزمی سیاسی و ئابوورییەوە بۆ سیستمێكی دیموكراتی و كرانەوە لەسەر ئاستی سیاسی و بازاڕ، ئەم حاڵەتە كە هەموو شتێك لە گۆڕان و وەرچەرخاندایە، هەموو ئەگەرەكان بەڕووی دەركەوتنی دیاردەی گەندەڵی دەكرێنەوە و لەوانەیە زۆر جاریش هەندێك فاكتەر خۆی ببێتە سەرچاوەی هاندان بۆ دیاردەی گەندەڵی، سەبارەت بەم لایەنە گرنگە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لۆرنزۆ پیلیگرینی تۆژەر لە ئامۆژگای دیراساتی پەرەپێدانی ئەوروپی كرد، سەبارەت بەچۆنییەتی دەركەوتنی ئەم دیاردەیە لە كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكان، بەمجۆرە وەڵامی گوڵانی دایەوەو وتی: (گەندەڵی لەهەموو قۆناغەكانی پەرەپێداندا بوونی هەیە، بەڵام شێوەی جیاوازی هەیە. ئەگەر بێت و وڵات لە قۆناغی گواستنەوەدا بێت، ئەوكات دەرفەتەكان بۆ سەرهەڵدانی گەندەڵی دەڕەخسێت، بۆ نموونە لە پلانە سەرەتاكانی وڵات، وەكو «خصخصە». بێگومان بەتایبەتكردن یان»خصخصە» نابێتە بەمایەی سەرهەڵدانی گەندەڵی، بەڵكو گەندەڵی ئەو كاتە سەرهەڵدەدات كاتێك كە فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی گەندەڵی لەبەرچاونەگیرێت لەمیانی جێبەجێكردنی پلانەكانی بەتایبەتكردنی كۆمپانیاكان...وتاد. بۆیە پێویستە چەند سیاسەتێك پەیڕەو بكرێن كە مایەی پتەوكردنی ئەم پڕۆسانە بن. بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی دیاردەی گەندەڵی چەندین میتۆدی جیاواز هەیە، سەرەكیترین میتۆد ئەو میتۆدانەیە كە لەلایەن ڕێكخراوە ناحكومییەكانەوە دانراوە، بۆ نموونە ڕێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی كە «رێبەر»یان هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، دەتوانن ڕێبەری ڕێكخراوی شەفافییەتی نێودەوڵەتی وەرگرن و ببینن تاچەند دەتوانرێت گۆڕانكاری دامەزراوەیی ئەنجامبدرێت، كە ڕێنمایی تێدایە لەبارەی نەهێشتنی دەرفەتەكانی تەشەنەكردنی گەندەڵی. هەڵبەتە ئەو ڕێبەرە بریتییە لە چەند فاكتەرێك وەكو شەفافییەت و دیموكراسییەت و متمانەیی و بەرپرسیارێتی، لەگەڵ هەموو كێشەكان كە ڕووبەڕووی دەوڵەت دەبێتەوە لە ئاستەكانی دامەزراوەیی و نیشتمانی. ئەگەر بێت و دیاردەی گەندەڵی لەسەر ئاستی لۆكاڵ بێت ئەوكات پێموایە دەتوانن هەستن بە دامەزراندنی دەستەی چاودێری لەسەر ئاستی لۆكاڵ. ئاراستەیەكی تر هەیە بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی كە پێیدەوترێت «ئاراستەی تاوان و سزا»، كە سزای قورس و توند لەسەر ئەو كەسانە دەسەپێنێت كە لەسەر گەندەڵكاری گیراون، بەڵام ئەم ئاراستەیە، بەپێی ئابووریناسەكان، تەمەنی كورتە و درێژە ناكێشێت لەبەرئەوەی ئەم ئاراستەیە پێویستی بە «پۆلیس» و «سیستەمی دادوەری»ی متمانەپێكراو هەیە، لەگەڵ ئەوەیدا پۆلیس و سیستەمی دادوەری لەو وڵاتانەدا بوونیان نییە كە پەتای گەندەڵی لەناوبەرن)).

هەندێك لەپسپۆرانی ئابووری و تایبەتمەند لەبواری ئابووری ئەم هەنگاوانەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی دەگیرێنەبەر، بە هەنگاوی درێژخایەن باسی دەكەن و پێیانوایە ئەم پرۆسەیە پێویستە دەستی پێبكرێت ئەگەرچی درێژخایەنیش بێت، سەبارەت بەم لایەنە گرنگە وەك لایەنێكی پراكتیكی بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی پرۆفیسۆر لۆرنزۆ پیلیگرینی لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: (گەندەڵێ كێشەیەكە و پەیوەستە بە ڕەفتاری كۆمەڵایەتی لەسەر ئاستەكانی كۆمەڵایەتی و دامەزراوەیی. چارەسەركردنی گەندەڵی پێویستی بە كۆمەڵێك هەنگاو هەیە، بەڵام مەرج نییە ئەو هەنگاوانە بەشێوەیەكی تەدریجی جێبەجێ بكرێت. چەندین حاڵەت هەیە كە تیایدا ئاستەكانی گەندەڵی بەشێوەیەكی خێرا كەمكرایەوە و گۆڕانكارییەكان بەپەلە ڕوویاندا. دەتوانین نموونەیەكی دیار وەرگرین لە هەندێك لە وڵاتەكان كە لەماوەی 20 – 30 ساڵی ڕابردوودا بەشێوەیەكی فراوان بەرەنگاری گەندەڵی بوونەتەوە، بۆ نموونە «هۆنك كۆنگ». دابەزینی ئاستەكانی گەندەڵی لە «هۆنك كۆنگ» بەشێوەیەكی «تەدریجی» نەبوو، بەڵكو ستراتیژییەتێكیان هەبوو لە بەرەنگاربونەوەی هەموو لایەنەكانی گەندەڵی لەیەك كاتدا. حكومەتی «هۆنك كۆنگ» ڕۆڵێكی بەرچاوی هەبوو لە دابەزاندنی ئاستەكانی گەندەڵی، حكومەت هەڵنەستا بە دواخستنی پڕۆسەكە، بەڵكو بەشێوەیەكی خێرا هەڵستا بە دانانی سیاسەتی پێویست و لەئاكامدا بووە مایەی دابەزاندنی ئاستی گەندەڵی، بەڵام بەداخەوە ئەزموونەكان فێری كردووین كە پیادەكردنی سیاسەتی «خەصخەصە» لەو وڵاتانەی كە تیایدا سەرچاوەكان لەماوەیەكی كورتدا دەستاودەست دەكات، زەمینە فەراهەم دەكات بۆ پەیدابوونی گەندەڵی. هەربۆیە باشترین شت ئەوەیە كە سیاسەتی «خەصخەصە» و بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لە یەك كاتدا ئەنجامبدرێت، نەك سیاسەتی «خەصخەصە» پەیڕەو بكرێت و پاشان بێیت و ڕووبەڕووی گەندەڵی بیتەوە. لەبەرئەوەی تەنانەت تاكو ئەمڕۆش پاش نزیكەی 20 ساڵ هێشتا كاریگەرییەكانی «خەصخەصە» لەسەر ڕووسیا هەر ماوە. هەربۆیە، زۆر گرنگە سیاسەتی «خەصخەصە» جێبەجێبكرێت و لەهەمان كاتیشدا بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكرێت، لەبەر ئەوەی پەیڕەوكردنی سیاسەتی «خەصخەصە» و ئازادكردنی كەرتی تایبەت یەكێكن لە فاكتەرەكانی نەهێشتنی هەژاری. ئەگەر سەیرێكی ئەزموونی وڵاتان بەدرێژایی مێژوودا بكەین، پێموایە بەدەگمەن ئەزموونێك دەدۆزینەوە كە توانیبێت بەبێ ئازادكردنی كەرتی تایبەت ئاستی هەژاری بەشێوەیەكی بەرچاو بنبڕبكات، تەنیا چەند كەیسێكی دیاریكراو نەبێت، ئەو وڵاتانەش كە توانییان لەمبارەیەوە سەركەوتوو بن ئەو وڵاتانەن كە خزمەتگوزاریی كۆمەڵایەتییان هەبووە، بۆ نموونە وڵاتانێك وەكو عێراق كە خاوەن سامانێكی دەوڵەمەندی نەوتین، بەڵام وێڕای هەبوونی ئەم خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییانە، پێویستە كەرتی تایبەت-یش ئازادبكرێت بۆئەوەی هەلی كار بڕەخسێنێت و لەهەمان كاتیشدا دەبێتە هاندەرێك بۆ دامەزراندن و بەرزبوونەوەی ئاستی پەروەردە و زیادبوونی ئاستەكانی خاوەندارێتی. لێرەدا دەڵێم بەداخەوە نموونەكان كەمن لەسەر ئەزموونی ئەو وڵاتانەی كە توانیویانە بەشێوەیەكی خێرا و سەركەوتووانە بەرەنگاری دیاردەی گەندەڵی ببنەوە، چەند نموونەیەك هەیە لە ئەفریقیا و لە ئاسیا، لەسەرتاسەری جیهاندا تەنیا ژمارەیەك ئەزموونی سەركەوتوو هەیە لە بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی، پێشتر ئاماژەم بە «هۆنك كۆنگ»دا، دەتوانین نموونەی تر بێنینەوە وەكو «تایوان» و «بۆتزوانا». دەبینین گۆڕانكارییەكان لەم وڵاتانەدا بەشێوەیەكی خێرا ڕوویانداوە، ئەویش بەهۆی ئیرادەی سیاسی و لەگەڵ كۆمەڵێك چاكسازی كە لەڕێگەیاندا توانرا مامەڵە لەگەڵ دیاردەی گەندەڵی بكرێت، دەتوانن سوود لەو ئەزموونانە وەرگرن. لەلایەنێكی ترەوە و لەسەر ئاستی لۆكاڵ-دا، دەبینین لە زۆربەی وڵاتانی جیهاندا سیستەمی لۆكاڵ هەیە بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سرووشتییەكان، زۆرجار ئەم سیستەمە لۆكاڵانە بۆ بەڕێوەبردنی سامانە سروشتییەكان كاری زۆر باشیان ئەنجامداوە، تەنانەت لەكاتێكدا كە لەسەر ئاستی نیشتمانی ئاستێكی بەرزیش هەیە لە گەندەڵی، بەڵام ڕێكخراوە كۆمەڵایەتییەكان تاراددەیەك توانیویانە دیاردەی گەندەڵی لەسەر ئاستی لۆكاڵ چارەسەربكەن. ئەوەی ماوەتەوە ئاماژەی پێبكەم ئەوەیە دیاردەی گەندەڵی نەك تەنیا لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، بەڵكو لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیشدا تەشەنەی كردووە، من هاووڵاتییەكی «ئیتاڵی»م و لە «ئیتاڵیا» كێشەی گەورەمان هەیە لەسەر گەندەڵی. هەربۆیە، تاكە ڕێگە بۆ ڕێگرتن لە سیاسەتوان و دەسەڵاتداران بۆئەوەی گەندەڵ نەبن ئەوەیە پێویستە فشار بخەنە سەر دەسەڵاتداران بۆئەوەی دەسەڵاتەكانیان لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی خۆیان بەكارنەهێنن.

ئەوەی پرۆفیسۆر لۆرنزۆ ئاماژەی پێكرد جەختكردنەوەیە لەسەر ئەوەی كە ئەم پرۆسەیە پێویستی بەوە هەیە هەموو لایەك تیایدا بەشدار بێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا پەنابردن بۆ یاسا تاچەند كاریگەری لەسەر ئەم لایەنە دەبێت؟ ئەم پرسیارەمان ئاراستەی پرۆفیسۆر نارسی تیكی ئوستادی زانستی سیاسی و ئابووری سیاسی لەزانكۆی تەكساس كرد و لە لێدوانێكی تایبەتیدا بەمجۆرە ڕای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (زۆربەی جار قۆناغی ئینتیقالی قۆناغی نادڵنیاییە، زۆربەی شیكەرەوە سیاسییەكان لە دەرئەنجامەكەی دڵنیانین و دامەزراوە حكومییەكانیش هێشتا زۆر لاوازن. لەم ڕوانگەیەوە دەرفەتەكانی گەندەڵی یەكجار زۆرن. لە سایەی ئەم هەلومەرجانەدا، ئەو ئەكتەرە كۆمەڵایەتییانەی لە پێگەی دەسەڵاتدان (سیاسییەكان و بیرۆكراتەكان) كە بەرژەوەندە تایبەتییەكانی خۆیان ڕەوچاو دەكەن، زۆر بە خێرایی هەڵدەستن بە شیكردنەوەی سوود و زیانی دۆخەكە، بۆ ئەوەی باشترین ڕێگەچارە بگرنەبەر كە بەرژەوەندییە تایبەتییەكانی ئەوان بەدی دەهێنێت. ئەگەر گەیشتنە ئەو دەرئەنجامەی ئەگەری كەمتر هەیە وڵاتەكە بەرەو دیموكراتی بوون بچێت، كە ئەمەش بە واتای ئەوەی سەروەری یاسا باڵادەست نەبێت، ئەوا ڕوودەكەنە ڕەفتاری گەندەڵكارانە. هەربۆیە لەم قۆناغەدا جێبەجێكردنی سەروەریی یاسا مەسەلەیەكی بنەڕەتییە بۆ بەگژاچوونەوەی گەندەڵی. كاتێك بەرپرسە گشتییەكان دەگەنە ئەو قەناعەتەی ئەو سزایەی دووچاری دەبن لە ئەنجامی تێوەگلانیان لە گەندەڵییەوە زیاترە لە سوودەكانی، ئەوا كەڵكی خراپ لە دەسەڵاتەكەیان وەرناگرن بۆ بەدەستهێنانی دەستكەوتی تایبەتی. هەر ئەمەش تەفسیری ئەو ئاستە نزمەی گەندەڵی دەكات لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكاندا. بە هەمان شێوە دروستكردنی دەزگایەكی سەربەخۆی دژەگەندەڵی گرنگی خۆی هەیە. دەبێت ئەم دەزگایە ئامرازی خۆیی هەبێت بۆ ئەنجامدانی لێكۆڵینەوەكانی خۆی و بتوانێت هەر كەسێك بداتە دادگایكردن ئەگەر گومانی تێوەگلانی لە گەندەڵی لەسەربوو. چەندین ساڵ بوو وڵاتی سەنگافورە لە گەندەڵیدا بەشی شێری هەبوو، بەڵام دوای هێنانەئارای ئەم بونیادە، وڵاتەكە بووە یەكێك لەو وڵاتانەی كەمترین گەندەڵی تێدایە. دەبێت هەر وڵاتێك كە ئاستێكی بەرزی گەندەڵی تێدایە سوود لە مۆدێلی سەنگافورە وەربگرێت، من پێموایە ئەمە دەرئەنجامی ئیجابی لێدەكەوێتەوە، لە بیرتان نەچێت كلیلی سەركەوتن لە سەربەخۆیی دایە.

كەواتە چۆن پرۆسەی پەرەپێدانی پرۆسەیەكە پەیوەستە بە چۆنییەتی جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیەی بۆی دادەڕێژرێت، بەهەمان شێوەش بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی پێویستی بە بەرنامەیەك هەیە كە بتوانرێت بەسەركەوتوویی جێبەجی بكرێت، بەڵام لایەنێكی دیكە كە ئەم ڕاپۆرتە جەختی لەسەر دەكاتەوە ئەوەیە ئایا بارودۆخی وڵات تاچ ڕاددەیەك لەسەر ئەم مەسەلەیە كاریگەری دەبێت، سەبارەت بەم لایەنەش پرۆفیسۆر تیكی وتی: (من دەمەوێت ئەوە بڵێم زۆربەی چاكسازییەكان لە شەو و و ڕۆژێكدا ڕوونادەن، دەبێت لە پرۆسەی كامڵبوندا چاكسازی هەنگاو بە هەنگاو ئەنجام بدرێت. دیموكراسی، پاش هەموو شتێك، پەیوەستە بە كەلتوورەوە، خەڵكی ڕادێن لەسەر ئەوەی دیموكراتیانە ڕەفتار بكەن، هەروەها ئێوە دەزانن كە وڵاتەكەی ئێوە ئەو كاتە بە ڕاستی بە دیموكراتی دەبێت كاتێك ڕێسا بەرچاو و نەنووسراوەكان جێبەجێ بكرێن. كاتێك لایەنی دۆڕاو لە هەڵبژاردنەكاندا پیرۆزبایی لە لایەنی براوە بكات، ئەو كاتە دەزانیت كە دەروازەی زێڕینی دیموكراسیت بڕیوە. من دەزانم ئەو خەڵكانەی لە سایەی دیكتاتۆریدا ژیاون تینووی چاكسازین، بەڵام دەبێت بە شێوەیەكی لەسەرخۆ ئەم پرۆسەیە ئەنجام بدەن و ئەو ڕاستییە بزانن كە چەند دەیەیەكی خایاند تاوەكو دیموكراسییە دێرینەكانی وەك ئەمریكا و ئەوروپا مەحكەم بن. لەگەڵ ئەوەشدا، دەبێت بە پەلە هەندێ لە پرسە دامەزراوەییە گرنگەكان چارەسەربكرێن، كە ئەوانیش چەند مەسەلەیەك لە خۆدەگرن وەك پێوەندی نێوان دەسەڵاتی جێبەجێكردن و یاسادان، سروشتی سیستمەكە، ئایا سیستمەكە فیدراڵییە یاخود یەكگرتوو، بێلایەنی دەزگای بیرۆكراتی، چۆن دەسەڵاتی سەركردە سیاسییەكان سنووردار دەكرێت، تاد. هەربۆیە دەبێت خەڵكی ئاگادار بكرێنەوە كە لە ناوبردنی گەندەڵی كاتی دەوێت، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە چۆن بتوانین ئەم ڕاستییە بگەیەنینە خەڵك. لەم ڕووەوە ڕۆڵی ڕاگەیاندن گرنگە، دەبێت خەڵكی ببینن كە ڕاهێنانی پێویست بۆ گەمەكارە سەرەكییەكانی وەك هێزەكانی پۆلیس، ئەندامانی دەسەڵاتی قەزائی و بیرۆكراتەكان دابین دەكرێت. لە هەمانكاتدا دەبێت هاووڵاتییانیش ببینین كە ڕێوشوێنی كۆنكرێتی دژی ئەو سیاسی و بیرۆكراتانە دەگیرێتەبەر كە بەهۆی وەرگرتنی كەڵكی خراپ لە دەسەڵات دەستكەوتی ناقانونی بەدەست دەهێنن)).

سەبارەت بە چۆنییەتی سوود وەرگرتن لە ئەزموونی ئەو وڵاتانەی كە لە قۆناغی دەسپێكی بونیادی دیموكراتی دیاردەی گەندەڵی سەری تیاهەڵداوە و توانیوویانە بەسەركەتوویی ڕووبەڕووی ببنەوە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كلینت بینهاردت ئوستادی ئابووری لە زانكۆی میشیگان كرد و لەلێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە ڕای خۆی دەربڕی و وتی: (ئەمە پرسیارێكی باشە و ڕەنگە ئاماژەكردن بۆ ئەزموونی ئەو وڵاتانەی پێشتر لەژێر دەسەڵاتی یەكێتی سۆڤییەتدا بوون و ئەزموونی وڵاتانی ڕۆژهەڵات كارێكی سوودبەخش بێت، بۆ نموونە پرۆسەی بە تایبەتكردن لە ڕووسیادا بووە هۆی ئەوەی تەنیا كەسانێكی كەم دەستیان بە سەرچاوەكانی وڵات بگات و دەستی بەسەردا بگرن، ئەمە لە كاتێكدایە لە وڵاتی پۆڵەندا كە لە هەمان كاتدا ئەم پرۆسەیەی بەڕێوەدەبرد، توانی ڕێگە لەوە بگرێت كەسانێكی كەم سەروەت و سامان كەڵەكە بكەن و دەست بەسەر سەرچاوەكاندا بگرن، بەم شێوەیە بەتایبەتكردن بووە هۆی ئەوەی هاووڵاتییانی ئاسایی بەشداری لەم پرۆسەیەدا بكەن. لە ڕاستیدا ئەنجامدانی ئاڵوگۆڕی دیموكراتی و ئاڵوگۆڕی سەرمایەداری لە یەك كاتدا زەحمەتە، بەڵام لەگەڵ ئەوشدا مومكینە، ئەگەرچی دەبێت لەم حاڵەتەدا میكانیزمی لێپرسینەوە دابنرێت، بە چەشنێك ئەو كەسانەی لە ناو پرۆسەی بەتایبەتكردندان و زانیاریان هەیە لەمبارەیەوە ئەم زانیاریانە بۆ بەرژەوەندی تایبەتی خۆیان بەكارنەهێنن. ڕاستە دیموكراسی پەیوەستە بە بوونی لێپرسیرنەوە و چاودێرییەوە، بەڵام لە هەمان كاتدا پەیوەستە بە بوونی گفتوگۆیەكی زیندوو، كە تێیدا خەڵك ڕێز لە یەكتر بگرن و پێیانوابێت هەڵبژاردنەكان براوە و دۆڕا و بەرهەم دەهێنن و ئەو پارتە سیاسییەی دەسەڵات دەگرێتەدەست لە ئاستی بەڵێنەكانی خۆیدا دەبێت، بەڵام بوونی گەندەڵی متمانەی خەڵك بە دەزگاكان لە ناو دەبات، ئەو متمانەیە لەناو دەبات كە بۆ بەرەو پێشبردنی پرۆسە دیموكراتییەكە گرنگە. هەرچەندە لە كاتی تەشەنەكردن و بڵاوبوونەوەیدا چارەسەركردنی دەبێتە كارێكی زەحمەت، واتە ئەو كاتە پێویستی بە كۆششێكی بەربڵاو دەبێت بۆ زاڵبوون بەسەریدا. هەربۆیە گرنگە لە ڕێی بەهێزكردنی سیستمە یاساییەكەوە ئەم كارە بكرێت، مەبەستم ئەوەیە دەبێت گەندەڵی بە یاسا قەدەغە بكرێت، لە هەمان كاتدا دەبێت ئەو كەسانە دادگایی بكرێن كە لە گەندەڵییەوە تێوەگلاون، بە هەمانشێوە دەبێت هاووڵاتیانیش ئازادی ئەوەیان هەبێت كاتێك گەندەڵییەكیان بۆ ئاشكرا بوو باسی لێوە بكەن، كەواتە بەشداری مەدەنییانە و بەشداری كۆمەڵگەی مەدەنی لەم پرۆسەیەدا گرنگی خۆی هەیە.))