پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە (Nation Building) یەكێكە لەو پرۆسانەی كە بە زەحمەتترین قۆناغی نەتەوە دادەنرێت، ئەم پرۆسەیە مانای ئەوە نییە پێش دەسپێكی ئەم پرۆسەیە نەتەوە بوونی نەبووە، بەڵكو بەو مانایە لە زانستی سیاسەت بەكارهاتووە كە پێویستە تواناكانی نەتەوە بۆ پشتگیری كردن و چەسپاندنی دامەزراوەكانی دەوڵەت یەكبخرێت، هەروەها بۆ ئەوەی پێوەندیەكی تەندروست لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە هەبێت و پێكەوە دەوڵەت و كۆمەڵگە هاوكار بن لە ڕەتكردنەوەی دەستێوەردانی دەرەكی و هەڕەشەی دەرەكی بۆ سەر دەوڵەت، بونیادی نەتەوە(Nation Building) جیاوازە لە زاراوەی بونیادی دەوڵەت (State Building)، لەبەر ئەوەی زۆر لە نەتەوەكان سەدان ساڵ خاوەنی دەوڵەت بوون، بەڵام لەیەكێك لە قۆناغەكانی نەتەوەدا، پێویستیان بە پرۆسەی بونیادی نەتەوە بۆتەوە، كەواتە لێرەوە دەكرێت بڵێین پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە، پرۆسەی دووبارە پێناسەكردنەوەی ئەو دەوڵەتەیە كە هەیكەل و ناسنامەی نەتەوە بە شایستەی شكۆی نەتەوە پیشاندەداتەوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەگەر نەتەوەیەك خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆ نەبێت، دەتوانێت لەچوارچێوەی كیانێكی بێ سەروەریی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە دەست پێبكات؟ بێگومان مێژووی پرۆسەكانی بونیادنانەوەی نەتەوە پێمان دەڵێت بەڵێ هەیە، هەر بۆ نموونە تایوان ئەو هەرێمەیە كە خاوەنی پڕۆژەی بونیادنانەوەی نەتەوەیی خۆی بووە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی هەتا ئێستاش ئەو مەسەلەیە لە ئارادایە كە ڕۆژێك لە ڕۆژان تێكەڵاوی چین بێتەوە، پرسیاری دیكە لەسەر ئەم پرۆسەیە ئەوەیە ئایا دەكرێت نەتەوەیەك پارچە پارچە كرابێت و لە بەشێكەوە دەست بە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە بكرێت؟ بێگومان ئەڵمانیای دوای شەڕی دووەمی جیهان و كۆریای دوای شەڕی ساڵی 1953 پێمان دەڵێن بەڵی دەكرێت، هەروەك چۆن ئەڵمانیای ڕۆژئاوا ڕاستەوخۆ لە دوای شەڕی دووەمی جیهان و لە چوارچێوەی پڕۆژەی مارشاڵدا دەستی پێكرد و دواتر دوای ڕووخانی دیواری بەرلین ئەڵمانیای ڕۆژهەڵات لەگەڵ ئەڵمانیای ڕۆژئاوا یەكیگرتەوە و پرۆسەكە بوو بە پرۆسەیەكی سەرتاسەری، هەروەها بۆ ئێستای كۆریای باشووریش دەبینین، كۆریای باشوور لە دوای ساڵی 1953 دەستی بە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە كردووە، بەڵام هێشتا بەشێكی گەلی كۆریا لە باكوور دەستیان پێنەكردووە، ئەم ئاراستەیە پێمان دەڵێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە واتە پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی دامەزراوەیی، كە دەبێتە سەرەتا بۆ دروستبوونی دەوڵەتی سەروەریی یاسا و دەوڵەتی دیموكراتی، كەواتە كاتێك دێین باسی ئەم پرۆسە گرنگە دەكەین، گرنگە بگەڕێینەوە بۆ مێژووی دروستكردنی دەوڵەتی نەتەوەیی بەوەی هەموو نەتەوەیەك مافی خۆیەتی بڕیار لە چارەنووسی خۆی بدات و خاوەنی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی بێت، ئەمەش ئەو مانایەی لێدەخوێنرێتەوە، كە دەوڵەت نابێتە ڕێكخەری هەیكەل و ناسنامەی نەتەوە، ئەگەر ئەو دەوڵەتە دەوڵەتێكی دامەزراوەیی نەبێت، ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ ئاكامی ڕیفراندۆمەكەی باشووری سودان كە هەفتەی ڕابردوو بە فەرمی ئاكامی ڕیفراندۆمەكە ڕاگەیەنرا، بەوەی لە چەند مانگی دادێ دەوڵەتی سەربەخۆیی باشووری سودان ڕادەگەیەنرێت، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ گەلی باشووری سودان دەتوانێت بونیادی نەتەوەیی خۆی تەواو بكات؟ بێگومان وەڵامی ئەم پرسیارە بە نەخێرە لەبەر ئەوەی دەوڵەت نابێتە ناسنامە و ڕێكخەری هەیكەل و ئیرادەی گەلێك ئەگەر ئەو دەوڵەتە وەك دەوڵەتێكی هاوچەرخ لەسەر بنەمای دامەزراوە دەوڵەتییەكان خۆی ڕێكنەخاتەوە و سەرلەنوێ ژێرخانی خۆی بونیاد نەنێتەوە بەو ئاستەی كە لانی كەمی خۆشگوزەرانی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات، ئەمانە پێمان دەڵێن پرۆسەی بونیادی نەتەوە ڕاستەوخۆ پێوەندی بە بوونی دەوڵەت وەك مەرجی پێشوەختە نییە و لەهەمانكاتدا پێمان دەڵێت پرۆسەی بونیادی نەتەوە پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی نییە.


پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە
لە وڵاتانی دوای شەڕ یان تازە سەربەخۆ

عێراق لەسەردەمی ڕژێمی پادشایەتیدا (1920 -1958) هەم ئەندامی كۆمەڵەی گەلان بووە و هەمیش ئەندامی نەتەوە یەكگرتووەكان بووە، بەڵام كاتێك لەساڵی 1958 ڕژێمی پادشایەتی ڕووخا، پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا دەستی پێكرد بەو مانایەی عێراق ببێتە ئەو وڵاتەی كە هاووڵاتیانی خۆیان بە هاووڵاتی عێراق بزانن، هەربۆیە دوای نووسینەوەی دەستووری كاتی و دانانی بەندی 3 لەو دەستوورە كاتی-یە بەوەی عێراق نیشتمانی هاوبەشی كورد و عەرەبە، گەلی كورد پشتگیری لەم دەستوورە كرد و ئامادەبوو بەرگری لە كۆماری عێراقیش بكات، بەڵام پاش ئەوەی عەبدولكەریم قاسم لەو بەڵێنانەی پاشگەزبووەوە، پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا هەرەسی هێنا، كورد نەك ئامادەنەبوو بەرگری لە كۆماری عێراق بكات، بەڵكو لەبەرامبەر هەموو حكومەتە یەك لەدوا یەكەكانی عێراق شۆڕشی بەرپا كرد، بۆ ئەوەی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە عێراقدا بخاتەوە سەر ڕێچكەی خۆی و كورد و عەرەب و توركمان و كلد و ئاشوری و ئێزدی بە مافە نەتەوەیی و ئایینەكانی خۆیان شاد بن، بەڵام ئەم هەوڵە هەتا ڕووخانی ڕژێمی پێشووی عێراق لە ساڵی 2003 بێ ئاكام بوو، بۆیە جەنابی بارزانی نەمر لەناو شۆڕشی ئەیلوولدا پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوەی كوردستانی دەست پێكرد، ئەمەش بەو مانایەی هەموو نەتەوەكانی كوردستان بە جیاوازی ئایین و زمانەوە، وەك یەك نەتەوە یەكسانن لەمافی هاووڵاتیبوون و جیاوازیشن لەزمان و ئاییندا، ئەم پرۆسەیەی بارزانی نەمر لە شۆڕشدا پیادەی دەكرد، توانا و ئیرادەی نەتەوەی كوردستانی یەك خستبوو نەك بۆ بونیادی دەوڵەتی سەربەخۆی كوردستان، بەڵكو بۆ ئەوەی دەوڵەتی عێراق ئەو توانایەی بۆ دروست بێتەوە كە بتوانێت ئاشتی دروست بكات و توانا و ئیرادەی عێراقیەكان بەو ئاراستەیە هەڵبسوڕێنێت كە هەموو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان وەك یەك نەتەوە مافی هاووڵاتیبوونیان هەبێت و پارێزگاری بەجیاوازی ئایین و زمان و بیروبۆچوونی هەر یەكەشیان بكرێتەوە، ئەمە دروست بەو مانایەی ئێستا لەهەرێمی كوردستاندا بوونی هەیە، تاكێكی كوردستانی (كورد بێت، یان توركمان یان كلدو ئاشوری) یان(موسڵمان بێت یان كریستیان یان ئێزدی یان صائبە) ئەمانە هەموویان وەك تاكێكی گەلی كوردستان یەكسانن لەمافی هاووڵاتیبوون و ناسنامەی نەتەوەیی و بیروباوەڕی ئایینی نە هیچ شتێك لەو مافە زیاد دەكات نە هیچ شتێكیش لەو مافە كەمدەكاتەوە.


ئەزموونی هەرێمی كوردستان وەك هەوڵێكی سەركەتوو لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا

پێش ئەوەی ئەزموونی هەرێمی كوردستان هەبێت، گەلی كوردستان بوونی هەبووە، بەڵام ئەم بوونە نەسەلمێنراو و نەناسراو بووە لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، بەڵام بەرێكخستنی هەیكەل و ناسنامەی ئەم گەلە لە میانەی دامەزراوە دەوڵەتیەكانی هەرێمی كوردستانەوە، ئێستا وەك دەبینین نەك هەر ئیرادەی ئەم گەلە دانی پێدانراوە، بەڵكو هەموو جیهان ئامادەیە مامەڵەی ڕاستەوخۆی لەگەڵ ئەم هەرێمە هەبێت و ئامادەن كونسوڵخانە و نوێنەرایەتی خۆیان لەم هەرێمە بكەنەوە، ئەوەی جێگەی سەرنج و هەڵوەستە كردنە هەموو جیهان بە ئاستی دامەزراوەی دەوڵەتانی هاوچەرخ دامەزراوەكانی هەرێمی كوردستان هەڵدەسەنگێنن، بەڵام ئامادەش نین وەك دامەزراوەی دەوڵەتێكی سەربەخۆ دانی پێدابنێن، لێرەدا ناكرێت گلەیی ئەوە لەدەوڵەتانی جیهان بكرێت كە وەك دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی كوردستان ناناسن، لەبەر ئەوەی یەكەم بزووتنەوەی سیاسیی لە هەرێمی كوردستاندا خۆی یەكێك لە ئامانجەكانی فیدرالی و دیموكراتیە لە عێراقدا و داوای جیابوونەوەی نەكردووە، دووەم هەم دەوڵەتانی جیهانیش ئومێدی ئەوەیان بە هەرێمی كوردستانە كە بەهاوشێوەی هەرێمی كوردستان پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەعێراقیشدا سەركەتوو بێت، بەڵام ئەگەر لەلایەكی دیكەوە سەیری پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان بكەین و بپرسین، كە ئێمە هەوڵەكانمان بۆ بونیادی دەوڵەتی سەربەخۆیی خاوەن سەروەریی نییە، بۆچی دەستمان بەم پرۆسەیە كردووە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا پرۆفیسۆر ئەنتۆنیۆ داماتۆ ڕاوێژكاری یاسایی بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ، لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان ئەوەی پێ ڕاگەیاندین كە پێویستە پێش ڕاگەیاندنی دەوڵەت زەمینەی یاسایی بۆ دەوڵەتی كوردستان بڕەخسێنن، ئەمە مانا ئەوەیە پرۆفیسۆر داماتۆ داوای ئەوەمان لێدەكات كە پێویستە هەرێمی كوردستان لەڕووی یاساییەوە مەرجەكانی دەوڵەتی تێدا بێت پێش ئەوەی بیر لە ڕاگەیاندنی دەوڵەتی سەربەخۆ بكرێتەوە، واتە كیانێكی سیاسیی كە مەرجە یاساییەكانی دەوڵەتی تێدابوو، ئەگەر نەبێتە دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریی و ئەندامیش لە نەتەوە یەكگرتووەكان، ئەوا وەك دەوڵەتی دیفاكتۆ جیهان ڕێزی لێدەگرێت و ئامادەیە مامەڵەی لەگەڵدا بكات و وەك ئەندام لە ڕێكخراوە نێودەوڵەتیەكانی دیكە جیهان وەری بگرێت، هەروەك چۆن ئێستا تایوان دەوڵەتێكی خاوەن سەروەریش نییە بەڵام ئەندامی ڕێكخراوی بازرگانی جیهانی (WTO)یە، هەرێمی كوردستانیش كە ناكرێت لە هەندێك ڕووەوە بە تایوان بەراورد بكرێت، لەبەر ئەوەی لانی كەم تایوان تا ساڵی 1971 دەوڵەتێكی سەربەخۆ بووە و نەك هەر نوێنەرایەتی تایوان، بەڵكو نوێنەرایەتی چینیشی لە نەتەوە یەكگرتووەكان كردووە، بەڵام لەڕووی هەنگاو هەڵگرتن بۆ بونیادی دامەزراوەكان و كرانەوەی ئابووری و هەنگاوی خێرا بۆ پەرەپێدان، لە زۆر ڕووەوە نەك هەر كوردستان لە تایوان دەچێت، بەڵكو لە زۆر لایەنەوە بە تایبەتی لەلایەنی دیموكراتی و ژیانی فرەیی سیاسیی و ئازادی ڕادەبڕینەوە، ئێستاشی لەگەڵدا بێت كوردستان زۆر لە تایوان پێشكەوتووترە، بەڵام لە بواری پەرەپێدان و بڕینی قۆناغەكانی ئینتیقالی گومانی تێدانییە تایوان پێشكەوتووترە.


ئەركە قورسەكانی قۆناغی بونیادی نەتەوە

لە پێشەكی ئەم ڕاپۆرتە ئاماژەمان پێكرد، پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، واتە پرۆسەی بەهێزكردن و چەسپاندنی دامەزراوەكانی دەوڵەت، لەلایەكی دیكە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە زۆرجار لە وڵاتانی دوای شەڕ دەست پێدەكات، ئەمەش بەو مانایەی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە پرۆسەی كەلتووری شەڕە بۆ كەلتووری پێكەوە ژیان بەرێگەی بونیادی دامەزراوەكان، سەبارەت بەگۆڕینی كەلتووری شەڕ بۆ كەلتووری ئاشتی و پێكەوە ژیان پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ستیفن ئیف جۆنز ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی ماوەنت هایكۆل و تایبەتمەند لە كۆمەڵگەكانی پۆست كۆمۆنیست، لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە لەسەر ئەم پرسە هاتە ئاخاوتن: (بە دڵنیاییەوە دەتوانرێت بەرێگەی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە كەلتووری شەڕ بگۆڕدرێت بۆ كەلتووری ئاشتی و پێكەوە ژیان، لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپای دوای جەنگی دووەمی جیهان بكەین كە توانیان فێری پێكەوەژیان و هاوكاری كردنی یەكتر ببن، كەواتە ئەمە شتێكی مەحاڵ نییە، هەرچەندە ئەزموونی ئەوروپا تا ڕاددەیەك جیاواز بوو، لەبەر ئەوەی یارمەتییەكی نێودەوڵەتی گەورەی بۆ دابینكرا بە تایبەتی لەلایەن ئەمریكاوە لە ڕێگەی پلانی مارشاڵەوە، كەواتە ئەو وڵاتانەی لە قۆناغی شەڕ دەربازیان بوو، پێویستیان بە سەرچاوەگەلێكی زۆر هەیە بۆ ئەوەی دووبارە خەڵك بتوانێت لەسەر پێی خۆی بوەستێت، بۆ ئەوەی بتوانێت ژیانی ئاسایی دەست پێبكاتەوە چونكە كە ژیانی ئاساییت دەستپێكردەوە ئەوكاتە زیاتر دەتوانیت لێبوردەبیت لە ئاست كەلتوور و گروپە جیاوازەكانی دیكەدا كە لەگەڵیاندا دەژیێت. بۆ نموونە ئەگەر لە كۆسۆڤۆ بڕوانین، ئەوا لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی هاوكاریەكی زۆری كردووە، ئەوا دەرفەتەكانی بەرەوپێشچوون و چەسپاندنی دیموكراسی زیادی كردووە تێیدا. ئەمە لە كاتێكدا ئەگەر لە وڵاتی سودان بڕوانین كە ڕاپرسی لەسەر چارەنووسی باشووری ئەو وڵاتەكرا و پێدەچێت دەوڵەتێكی نوێ دروست بێت بە ناوی سودانی باشوور، ئەوا دەبینین بێ دابینكردنی پشتیوانی نێودەوڵەتی ئەگەرەكانی گەشەكردنی دیموكراسی تێیدا لاوازە، لەبەر ئەوەی وڵاتێكی زۆر هەژارە. من ناڵێم دیموكراسی تەنیا لەڕێی هاوكاری و پشتیوانی نێودەوڵەتیەوە بەدەست دەهێنرێت، نەخێر، چونكە دەبێت دیموكراسی هەڵقوڵاوی خودی خەڵكەكە خۆی بێت، بەڵام ئەم پرۆسەیە پێویستی بە سەرچاوەی گەورە هەیە، پێویستی بە خوڵقاندنی هەلی كار و باشتركردنی هەل و مەرجی كۆمەڵایەتی هەیە كە لێرەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دەتوانێـت هاوكاربێت. كاتێك من دەڵێم مەرج نییە دیموكراسی ڕێگەی بونیادنانی ئاشتی بێت، مەبەستم ئەوەیە ئەو پرۆسەیەی پێی دەوترێت بە دیموكراتیكردن پرۆسەیەكی یەكجار سەخت و دژوارە، بۆ نموونە ئەگەری ئەوە دەكرێت لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا هەلومەرجەكە ئاڵۆز بێت بەهۆی ئەوەی نوخەبەیەكی سیاسی دیاری كراو هەڵبستن بە جۆشدان و جوڵاندنی خەڵك لەسەر ئەساسی بەرژەوەندی گروپێكی ئیتنی دیاری كراو، كە ئەمە بۆی هەیە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر بكات نەك باشتری بكات. كەواتە ئەمە پرۆسەیەكی درێژخایەنە و پرۆسەیەكی فێربوونی دووردرێژە و لەم ڕێیەدا چەندین هەڵە دەكەیت بۆ ئەوەی بگەیتە ئەو قەناعەتەی كە تەنیا ڕەچاوكردنی بەرژەوەندیە تایبەتیەكانی خۆت نابێتە هۆی زەمانەتكردنی ئارامی و ئاسایش. لەلایەكی دیكەش پرسێكی دیكەی ئاڵۆز هەیە بەتایبەتی لەوڵاتانی پۆست كۆمۆنیست كە پرسی مانەوەی بیروبۆچوونی تۆتالیتارییە، لەگەڵ ئەوەی ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە، بەڵام ئاسانە بڵێیت ئەمە دەوستێتەسەر كەلتووری كۆمەڵگەكە. ئەگەر من بگەڕێمەوە بۆ ڤلادیمیر لینین كە چەندین دەیە پێش ئێستا سەركردەیەكی یەكێتی سۆڤیەت بوو، ئەو كەسێك بوو لایەنگری هەڵگیرساندنی شۆڕش بوو، لایەنگری بونیادنانی دەوڵەتێكی نوێ بوو كەلەسەر ئەساسی هاوكاریكردنێكی برایانە بەڕێوە ببردرێت، ئەو پێش مردنی باسی لەوە كردبوو كە ئەوەی وا دەكات پرۆسەكە بە باشی و بە سەركەوتوویی بەڕێوەبچێت، بریتییە لە كەلتوور. مەبەستی لە كەلتووریش پەروەردە و بوونی لێبوردەیی بوو لە ئاست یەكتردا، هەروەها باسی لە گەشەكردنی هەنگاو بە هەنگاو كردووە و باسی ئەوەی كردەووە نابێت ڕەوتی بەرەوپێشچوونەكە لەوە خێراتربێت كە مومكینە، كەواتە لینینیش كە شۆڕشگێڕێكی ڕادیكاڵ بوو لەو ڕاستیە تێگەیشت ئەم پرۆسەیە پرۆسەیەكی قورسە و پێویستی بە فێربوونە و تەنیا پەیوەست نییە بە سەركردە سیاسییەكانەوە، بەڵكو پێویستی بە گۆڕانكاری هەیە لە بیركردنەوە و تێڕوانینی خەڵكدا و پرۆسەیەك نییە بە ئاسانی ڕووبدات. لە نێو ئەو وڵاتانەی پێشتر لە ژێر حكومڕانی كۆمۆنیستیدا بوون هەندێكیان ئەدایەكی باشتریان هەبوو بە بەراورد بە هەندێ وڵاتی دیكە، بۆ نموونە ئەگەر لە ئەزموونی وڵاتی هەنگاریا یان كۆماری چیك بڕوانین، ئەوا ئەو ڕاستیەمان بۆ ئاشكرا دەبێت كە لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانە بوونە ئەندامی یەكێتی ئەوروپا، ئەوا ناچار بوون پابەندبن بە هەندێ ڕێسای دیاری كراوەوە، كە كەم تا زۆر سەركەوتوو بوونە لەم ڕووەوە، ئەمە لە كاتێكدا ئەو وڵاتانەی پێشتر لەژێر نفوزی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون و نەبوونەتە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپادا و ئەو سەرچاوانەیان نییە كە وڵاتانی یەكێتی ئەوروپا هەیانە. كەواتە ئەمە پرۆسەیەكی پراكتیكردنی درێژخایەنە، لێرەدا دەستەواژەی فێربوونی دیموكراسی گرنگە، لەبەر ئەوەی ئەمە پرۆسەی پیادەكردن و پەیڕەوكردنە. لەبەر ئەوە مەسەلەكە ئەوەنییە هێزێكی دەرەكی بێت و ڕایبەگەیەنێت ئەگەر ئێوە پابەندبن بە ڕێساگەلێكی دیاری كراوەوە، ئەوا هەموو شتێك بێ كێشە و گرفت بەڕێوەدەچێت، لەبەر ئەوەی كەلتوور و هەلومەرجی كۆمەڵایەتی هەر وڵاتێك جیاوازە و تایبەتمەندی و سەرچاوەی تایبەتی خۆی هەیە)).


ئەوەی پرۆفیسۆر جۆنز جەختی لەسەر دەكاتەوە ئەوەیە كە پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە پرۆسەیەكی درێژخایەنە، بۆیە پرسیاری ئەوەمان لێكرد تاچەند لە ڕێگەی دامەزراوەكان و پیادەكردنی سەروەریی یاساوە ئەو كەلتوورە دەگۆڕێت و ئازادییەكان ڕێكدەخرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا وتی: (ئەوە پرسیارێكی باشە، چونكە ئەمە پەیوەستە بەوەی چۆن هاووڵاتیان هان بدەین ڕێز لە یاسا بگرن و بە یاساوە پابەندبن، ئەمەش پێوەندی بە كەلتووری سیاسییەوە هەیە، بۆ نموونە لێرەدا دەتوانین ئاماژە بە وڵاتی ژاپۆن بكەین كە بە هاوكاری ئەمریكا دەستووری ئەو وڵاتە داڕێژرایەوە و كەم تا زۆر سەروەری یاسا بەدیهێنرا، بەڵام ئەوە هەلومەرجێكی تایبەتی بوو، لەبەر ئەوەی یابان شكستی هێنابوو لە شەڕەكەدا، وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خاوەنی سەرچاوەیەكی دارایی گەورە بوو و ئەم پرۆسەیەش كاتێكی زۆر خایاند. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر لە وڵاتی جۆرجیا بڕوانین ئەو وڵاتەی ماوەیەكی زۆر لە ژێر حكومڕانی یەكێتی سۆڤیەتدا بوو، تا نزیكەی هەشت ساڵ پێش ئێستا و پێش ئەوەی شۆڕش لەم وڵاتەدا بەرپا بكرێت سەروەری یاسا باڵادەست نەبوو لەم وڵاتەدا، گەندەڵیەكی بەربڵاو هەبوو، هەرچەندە ئێستاش حكومەتەكە بێ كەموكوڕی نییە، بەڵام ئەمە نیشانەی ئەوەیە كە دەتوانرێت كار بۆ باڵادەستكردنی سەروەری یاسا بكرێت، گەندەڵی كەم بكرێتەوە، لەبەر ئەوەی گەندەڵی گرفتێكی زۆر گەورەی بەردەم سەروەری یاسایە، چونكە كاتێك نوخبە سیاسییەكەی وڵات لە گەندەڵیەوە تێوەگلابێت، ئەوا كەس باوەڕناكات سەروەری یاسا لە ئارادایە. كاركردنیش بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی پێویستی بە ئیرادەی سیاسی هەیە، پێویستی بەوە هەیە هەموو لایەك بگەنە ئەو قەناعەتەی كە ئەمە خزمەت بە بەرژەوەندی هەموو لایەك دەكات، چونكە دەبێتە هۆی ڕەخساندنی زیاتری هەلی كار، ڕەخساندنی بوار و دەرفەتی باشتری پەروەردەكردن بۆ نەوەكانی داهاتوو)).


ئەوەی پرۆفیسۆر جۆنز لەسەر ئاستی ئەزموونەكانی جیهان ئاماژەی پێكرد یەكێكە لەو هۆكارانەی كە بەرچاوڕوونیمان بۆ پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە بۆ دروستدەكاتەوە، بەڵام لە هەمانكاتدا گرنگیشە ئەو ڕاستیە لەبەرچاو بگرین، لەگەڵ ئەوەی زۆربەی دەوڵەتانی جیهان لە پرۆسەی دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی سەركەتوو بوون، بەڵام لە پرۆسەی بونیادنانەوە سەركەتوو نەبوون، سەبارەت بەهۆكاری سەرنەكەوتن لەبواری پرۆسەی بونیادی نەتەوە پرسیارمان لە د.كەیوان ئەنوەر مامۆستای مێژوو لە زانكۆی سلێمانی كردوو و بەم شیوە بۆچوونەكانی خۆی لەسەر ئەم پرسە بۆ گوڵان خستەڕوو: (نەتەوە كۆمەڵێك فاكتەری هاوبەش پێكەوەیان دەبەستێت، هەر لە زمان و خاك و تاوەكو كەلتووری هاوبەش و بگرە چارەنووسی هاوبەشیش، بۆیە بەهەمووان تێدەكۆشن بۆ بونیادی نەتەوە، بەڵام كاتێك نەتەوە بەكۆمەڵێك شەڕ و چەوساندنەوەو نائارامی لە مێژووی كۆن و نزیكی خۆیدا تێپەڕ دەبێت، ئەو نەتەوەیە دووچاری كێشەو دابڕان و پەرت پەرت بوون دەبێت، بەراددەیەك ململانێكان بەچەشنێك ڕەگ دادەكوتێت تاكەكان و خێڵ و هۆز و ناوچەكان هەمووی دووچاری لێك ترازان دەبێت، كاتێكیش هێزە دەرەكییەكان كاریگەری خۆیان لەسەر زیاتر ئاڵۆزبوونی كێشەو گرفتەكانی نێوان تاكەكان و گروپ و لایەنەكان دەبێت، ئەوكات كێشەكە دەبێتە قەیران و ڕۆڵی خراپی لەتێكدانی سەرجەم پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە دەبێت، لێرەدا زۆرجار بیری تەسكی ئایدیۆلۆژیاش تاكەكانی ناو كۆمەڵگەو بگرە نەتەوە ڕووبەرووی لێكترازان و دابڕان دەكات.


سەبارەت بەنەتەوەی كوردیش لەقۆناغە مێژووییەكاندا سەركردەی لێهاتوو دروستبووە بۆ بونیادنانی نەتەوەو وەرگرتنەوەی مافی نەتەوەی كورد، بەڵام هێزی نەیار و دژایەتیكردن لە ناوخۆدا بە بەردەوام ڕێگر بووە لەگەیشتن بەقۆناغی بونیادنانەوەی نەتەوە، نەتەوەی كوردیش لە هەرچوار پارچەكەی كوردستان قوربانییەكی زۆری ئەو هێزە نەیارانە بووە، زۆرجار ئەم هێزانە بەناوی ڕۆشنبیری و ئازادییەوە كە خۆی لەحەقیقەتدا تێكدانی ڕۆشنبیری و واتاكانی ئازادی و مافی مرۆڤە، هەڵساون بۆ بەرژەوەندی خۆیان بەدەستهێنانی دەسەڵات واتاو ماناكانی ئازادییان تێكداوە، بەراددەیەك ئەمە هۆكارێك دەبێت بۆ نانەوەی پشێوی سیاسی و قووڵكردنەوەی جیاوازییەكان و كاركردن لەسەر كەلتووری یەكتر سڕینەوە، دەرئەنجامیش دۆخی نائارامی و گۆڕینی ئاراستەی ڕاستەقینەی ئەو گۆڕانەیە كە پێویستە نەتەوەی كورد لەم قۆناغەدا كاری بۆ بكات، ئەویش بونیادنانی دامەزراوە یاسایی و شەرعییەكان و پتەوكردنی كیانی دیموكراسییە.

پێویستە پێش گەیشتن بەقۆناغی بونیادنانەوە خەڵكی هەست بەئاسوودەیی بكات و وڵات بەدۆخێكی ئارام و هێمن تێپەڕ بێت، كاتێك نەتەوە ویستی ئەوەی هەبێت بگاتە قۆناغی بونیادنانەوە، پێویستە ڕێگە نەدرێت قەیرانی نێوخۆیی لەلایەن هیچ گروپ و تاقمێك بكەوێتەوە، ئەوكات دەتوانرێت ببینە خاوەنی سیستەمی نوێ و ئەنجامدانی چاكسازی و گەیشتن بەقۆناغی پێشكەوتنی مرۆڤایەتی، مێژووی گەلانی وڵاتانی پێشكەوتووی ئەوروپاو زۆر لە وڵاتانی تری جیهان هەر وا بەئاسانی نەگەیشتوونەتە ئەو قۆناغە، قۆناغێك كە پێشتر هێزە سیاسییەكان یەكتریان قبووڵ بووەو سەرجەم هێزەكان بەهێزی ئۆپۆزسیۆنیشەوە كاریان لەسەر ئینتمای نەتەوەیی و خاك كردووە.

تەوەرێكی تری گرنگ تایبەتە بە پاشماوەی فیكری تۆتالیتاری حزبە سیاسییەكان بەتایبەتی حزبە ستالینیەكان كە وا پێویستە ئەو فیكرە بگۆڕدرێت بۆ فیكرێكی كراوەو دیموكراتییەت، ئەمەش لە حزبەكانەوە دەست پێدەكات، پێویستە سەرجەم حزب و كایەكانی ناو نەتەوە بەخۆیدا بچێتەوە بۆ ئەوەی لەم میراتی-یە دەربازی بێت كە حزبە شمولییەكان چەسپاندوویانە لەناخی مرۆڤەكاندا، دان نان بەهەڵەكان و كەموكوڕییەكانی پێشوو تاوان نییە، تاوان ئەوەیە لە ساحەكەدا تەنیا خۆت بەڕاست بزانیت و هەموو شتێكی تر بەڕەش و هەڵە ببینیت و كار و بۆ بە ئینتیمابوونی تاكەكان بۆ نەتەوە و نیشتمان نەكەیت كە دەرئەنجامەكەی ماڵوێرانی و كەوتنەوەی دۆخی ئاڵۆزی سیاسی و سەربازیشی لێدەكەوێتەوە.

گرفت لێرەدا ئەوەیە كە لەقۆناغێكی وا ناسكدا گروپ و تاقمێك پەیدا ببن و كێشەو ئاڵۆزییەكان توندترو ئاڵۆزتر بكەنەوە، واتا بەئازادییەكی ڕەهاو هەڵە ڕووبەڕووی هەموو كەس و لایەن و فیكرێك بێتەوەو وا بزانیت هەرچی بەرامبەر كردی هەڵەیە، ئێستاكە لەكوردستاندا دەیانەوێت كۆمەڵگە بەئاراستەیەكدا ببەن ئازادییەكان هیچ واتاو مانایەكی نەمێنێت و كۆمەڵگە ببێتە كۆمەڵگەیەكی شەڕ و تەشهیر و شكاندنی سەركردەو كەسەكان و هێرش كردنە سەر دابونەریتی باش و جوانی كۆمەڵگە، لەهیچ وڵاتێكدا نییە ئازادی بێسنوور بێت و میدیا چەواشەكار و هێرشبەری وا بێت هەموو دەسكەوت و سەركردەكانی خۆی تێك بشكێنێت. بەئاراستە بردنێكی هەڵەی نەتەوەش دەرئەنجامەكەی تاك و نەتەوە باجەكەی دەدات)).


یەكڕیزی و یەكخستنی تواناكان فاكتەرێكی گرنگن بۆ سەرخستنی پرۆسەكە

زۆرجار پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەگەڵ پرۆسەی بونیادنانی دیموكراتی تێكەڵ دەبێت، هەندێك جاریش وەك دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا (كۆریای باشوور، تایوان، سەنگافورا، مالیزیا، ژاپۆن) لەبەر ئەوەی پرۆسەكە زۆر سەختە و لەیەك كاتدا ناتوانرێت هەردوو پرۆسەكە پێكەوە سەربخرێت، بۆیە لەو وڵاتانە پرۆسەی بونیادنانەوەی ژێرخانی دامەزراوەیی و سەروەریی یاسا و كرانەوەی ئابووری هاوشان لەگەڵ پرۆسەی بونیادی نەتەوە هەنگاوی بۆ هەڵگیراوە، بەڵام لە پرۆسەی دیموكراتی (بەتایبەتی لایەنە سیاسییەكەی) هەندێك پاشەكشە بەدی كراوە، فەرید زەكەریا خاوەنی كتێبی ئاییندەی ئازادی، لە كتێبەكەیدا بەئومێد و گەشبینیەوە سەیری داهاتووی دیموكراسی لەو وڵاتانە دەكات و پێیوایە كە ئەو ژێرخانە لەپرۆسەی بونیادی نەتەوە دروست دەكرێت، دەبێتە بونیادی ژێرخانی لیبرالیزم بۆ دەسپێكی پرۆسەی لیبرال دیموكراتی، هەر سەبارەت بەو هۆكارانەی دەبنە ئاستەنگ لەبەردەم ئەم پرۆسەیە، پرۆفیسۆر مالاچی هاكۆهین ئوستادی مێژوو لەزانكۆی دیوك (Duke )لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان سەبارەت بەم پرسە بەمجۆرە بیروبۆچوونی خۆی خستەڕوو و وتی: (پێموایە لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا ناكۆكیەك هەیە لە نێوان هەوڵی بونیادنانی كەلتوورێكی سیاسی یەكگرتوو و بەشداری تێكڕای هاووڵاتیان لە پرۆسەی حكومڕانیدا، لەگەڵ پاراستنی خەسڵەتی فرەیی كەلتووری. كەواتە لە بنەڕەتدا پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بریتییە لە ململانێی نێوان خوڵقاندنی یەكێتی لەلایەك و پاراستن و پەرەپێدانی فرەیی لەلایەكی دیكەوە. هەروەها ئەگەر بمەوێت وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە بدەمەوە كە بۆچی ئەم پرۆسەیە لە هەندێ وڵاتی كەمدا سەركەتووانە بەكۆتا هاتووە، ئەوا دەبێت بگەڕێینەوە بۆ بونیاد و تایبەتمەندی و هەلومەرجی هەر كۆمەڵگەیەك لەو كۆمەڵگەیانە. ئەمە ئەرك و پرۆسەیەكی ئاسان نییە، بەڵام ئێمە لەم ڕووەوە ئەزموونی مێژووییمان هەیە كە تێیدا ئەم پرۆسەیە ئەنجامدراوە، لەم ڕووەوە دەتوانین ئاماژە بە ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپای دوای جەنگی جیهانی دووەم بكەین. كە توانرا پەرە بە ڕەوشی ئابووری ئەو وڵاتانە بدرێت، لە هەمان كاتدا پشتیوانی نێودەوڵەتی هەبوو بۆ ئەو پرۆسەیە، هەروەها دوژمنێكی هاوبەشیش هەبوو، كە لە دژی هەڕەشەی ئەو دوژمنەی هاوبەشە -كە بریتی بوو لە یەكێتی سۆڤیەت- یەكیان گرت. كەواتە وەڵامی ئەو پرسیارەی چۆن بتوانین كەلتووری شەڕ بە كەلتووری ئاشتی بگۆڕین، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەمە پێویستی بە ئاشتەوایی ناوخۆیی، بە دەستێوەردانی نێودەوڵەتی و باشتركردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكە هەیە. هەروەها ئەمە پێویستی بەوە هەیە نوخبە سیاسییەكان پابەندبن بە هێنانەدی و بونیادنانی ئەم كەلتوورە، ئەمەش بەوە دەبێت ئەم نوخبانە ئەو ڕاستیە لەبەرچاوبگرن كە هێنانەئارای كەلتوورێكی لەم چەشنە هەم لە بەرژەوەندی خۆیان و هەم لە بەرژەوەندی هاووڵاتیانیشدا دەبێت، ئەو وڵاتانەی لە حوكمی كۆمۆنیستی ڕزگاریان بوو، توانیان هەنگاو بەرەو دیموكراسیەت و پەرەپێدانی ئابووری وڵاتەكە هەڵبگرن، ئەمە جگە لە وڵاتی یوگسلافیا كە لەم ڕووەوە نموونەیەكی سلبی بوو. یەكێك لە هۆكارەكان بریتی بوو لە ئامانجی بوونە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپادا، لەبەر ئەوەی ئەم وڵاتانە گەیشتنە ئەو ڕاستیەی ئەگەر دووبارە ناكۆكی و شەڕی ئیتنی هەڵبگیرسێننەوە، ئەوا لەو یەكێتییەدا قبوڵ ناكرێن، كەواتە لەبەرچاوگرتنی ئەم ئامانجە كاریگەری ئیجابی هەبوو، دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بە ئەزموونی وڵاتانی پۆڵەندا، ئۆكرانیا، هەنگاریا، بولگاریا و ڕۆمانیا بكەین، تەنیا یوگسلافیا ئەدایەكی زۆر خراپی هەبوو لەم ڕووەوە، ئەویش لەبەر ئەوەی بایەخی بەوە نەدا ببێتە ئەندام لە یەكێتی ئەوروپادا، بایەخی بە بەرەوپێشبردنی ئابووری وڵاتەكە نەدا، بەڵكو پاكتاوی ڕەگەزی تێیدا ڕوویدا، ئەمەش سەریكێشا بۆ كارەسات. كەواتە ئەوە پرسیارێكی باشە كە بپرسین چۆن كوردستان بتوانێت سوود لە ئەزموونە سەركەوتووەكانی هەندێ لە وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵات وەربگرێت، ئەمە لە كاتێكدا لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا یەكێتییەك بە چەشنی یەكێتی ئەوروپا بوونی نییە)).


كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر هاكۆهین ئاماژەی پێكرد، یەكخستنی دوو توخمە كە پێكەوە گرێدانەوەیان پێویستی بە كەلتوورێكی دیموكرتیانە هەیە، كە ئەو دوو توخمەش بریتین لە (پاراستنی یەكڕیزی و ڕێزگرتن لە جیاوازی و فرەیی). سەبارەت بە چۆنییەتی پێكەوە گرێدانەوەی ئەم دوو لایەنە پرۆفیسۆر كیدان مێنجستیب ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی پەنسلفانیا و تایبەتمەند لە سەر كێشەكانی ئەفریقیا لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (بونیادنانی نەتەوە بریتییە لە دوو پێكهاتە: أ. دامەزراندنی سەروەریی و پاشان بونیادنانی توانای دامەزراوەیی دەوڵەت بەشێوەیەك كە خزمەت بگەیەنێت بە بەرەوپێشەوەبردنی بەرژەوەندیی هاووڵاتیان بە فراوانترین شێوە. ئەم سیستەمە دامەزراوەییانە بریتین لە سیستەمی ئاسایش و ژێرخانەكانی حكومڕانی و سیستەمە یاساییەكان كە بۆ هەموو هاووڵاتییەكان ڕەوایە، لەگەڵ گەیاندنی خزمەتگوزارییە گشتیەكان كە پەرە بە گوزەرانی هاووڵاتیان دەدات. ب. پێكهاتەی دووەم ئاماژەی پێدەدرێت وەكو «بونیادنانی نەتەوە». واتای ئەمەش ئاماژە دەدات بە توانای دەوڵەت لەسەر پاراستنی یەكێتیی هاووڵاتییە جۆراوجۆرەكانی لەژێر سایەی سیستەمێكی هاوبەش لە دامەزراوەكان. بەواتایەكی تر، پێویستە لەسەر دەوڵەت هەڵستێت بە بونیادنانی سیستەمێكی حكومڕانی و سیستەمێكی یاسایی و سیستەمێك بۆ چارەسەركردنی ناكۆكییەكان بەشێوەیەك كە بەلای هەموو گرووپە جیاوازەكانی كۆمەڵگە پەسەندبێت. دانانی سیستەمێكی دامەزراوەیی هاوبەش لەو جۆرە سیستەمانە پەیوەستە بە بەشداریی هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە لە دامەزراندنی دامەزراوەكان، لەئاكامیشدا بونیادنانی نەتەوە پەیوەستە بە دامەزراندنی سیستەمێكی دیموكراسی كە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە لەباوەش بگرێت. لەبەر ئەوەی زۆرجار پێكهاتەكانی وڵاتان بریتییە لە گرووپی جۆراوجۆر. ئەو فرەییەش پەیوەستە بە ئیتنییەت و ئایین و دەسەڵات یان هەر شێوەیەكی تر. لەڕووی مێژووییەوە، پێوەندی لەنێوانی ئەم گرووپە جیاوازانە لەوانەیە ڕەنگیدابێتەوە بە ناكۆكی و لایەنگری (تحیز) و توندوتیژی. بونیادنانی دامەزراوەكان و كەلتووری لێبوردەیی لەو جۆرە كەیسانە تەحەددایەكی زۆر گەورەیە. ئەم پرۆسەیە پێویستیی بە سەركردایەتییەكی بەتوانا و موقنع هەیە. هەروەها پێویستیی بە نوێنەرایەتییەكی یەكسان هەیە لە هەموو گرووپە جیاوازەكان. هەروەها پێویستیی بە ئاڕاستەكردنی لایەنە نایەكسانییەكان هەیە. بەشێوەیەكی گشتی، پێویستیی بە وریایی هەیە لە بەڕێوەبردنی فرەیی. بەتێپەڕبوونی كات، بێگومان پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە هەست دەكەن بە سوودەكانی ئەو جۆرە سیستەمانە بۆ هەموویان و لەوانەشە هاوكاربن لە بەهێزكردنی ئەو سیستەمە)).

لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە خوێندنەوەی بارودۆخی كوردستان لەبەر ڕۆشنایی ئەو قۆناغەی ئێستا پێیدا تێدەپەڕێت، پرۆفیسۆر دكتۆر محەمەد ڕەئووف شارەزا لەبواری سیاسەتی ئابووری لەزانكۆی سلێمانی لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی: (تێپەڕبوون بەپرۆسەی بونیادی نەتەوەو گەیشتن بەدەوڵەتی دامەزراوەیی و چەسپاندنی یاسا، وا ئاسان نییە، چونكە لەسەرەتای قۆناغەكەدا نەتەوەكان خاوەنی ئەزموون و توانای بەهێز نین، تەنانەت لەسەرەتاكانی قۆناغی بونیادنانی نەتەوە خەڵكانی پسپۆر و شارەزامان بۆ داڕشتنەوەو چەسپاندنی سیستەمەكان كەمە. لەلایەكی ترەوە تاك لەكۆمەڵگەدا بەو پێیەی پێشتر لەناو حكومڕانییەكی تاكڕەوانە و مەركەزی ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی تێپەڕبووە، بۆیە هۆشیاری پێویستیش بۆ ئەم قۆناغە كەمە. تەنانەت گەر بێتوو پشت بەهێنانی شارەزایانی بیانی و پسپۆرانی دەرەوەی وڵاتیش ببەسترێت و شارەزایانی بیانی بێن و سیستەمی پێشكەوتووی خۆیان لێرە دابڕێژنەوە، ئەوا لەئاست هۆشیاری و قۆناغەكەی ئێمەو زۆر لە داب و نەریت و كەلتوورەكانی ئەم وڵاتەدا یەك ناگرێتەوە. بۆیە پێموایە لەناو ئەو نەتەوانەی هەنگاو دەنێن بۆ بونیادی نەتەوە كاتێكی باشیان پێویستە، واتا قۆناغە ئینتیقالیەكە ماوەیەكی باشی دەوێت، تاوەكو ئەو نەتەوانە بەئێمەی كوردیشەوە بەتەواوەتی تێكەڵ و ئاوێتەی دنیای هاوچەرخ بین. ئەمەش بەگرنگترین و هۆكاری ڕیشەیی نەگەیشتنی زۆر لەنەتەوەكان دادەنرێت بەرەو بونیادی نەتەوە، لەمەش دا مێژووی مرۆڤایەتی شكستی زۆر لە ئەزموونەكانی دەرخستووە كە لەو قۆناغەدا نەتەوەكان نەیانتوانیوە ببنە خاوەنی دامەزراوەیی ڕێكوپێك و چەسپاندنی یاسا، تەنانەت زۆر جار ئەو نەتەوانەی كە شكستیان هێناوە لەقۆناغی بونیادنانی نەتەوە ڕووبەڕووی شەڕ و ماڵوێرانی بوونەتەوە)).

سەبارەت بەوەی چۆن بتوانین كەلتووری شەڕ و كاولكاری بگۆڕین بۆ كەلتووری پێكەوەژیان و ئاشتی، دكتۆر محەمەد ڕەئووف وتی: ((گۆڕینی كەلتوورەكانی شەڕ و شەریعەتی چەنگەڵ كە مەنتیقی هێز و دەسەڵات بەسەر هێزی ئاشتیخواز و لایەنی مەعریفی زاڵ بووە، پێوەندی بەئاستی هۆشیاری كۆمەڵگەوە هەبووە، بۆ نموونە لەدوای سەردەمی قۆناغە سەرەتاییەكانی مرۆڤ و دواتر بۆ قۆناغەكانی دەرەبەگایەتی و خێڵەكی و...تاد. لەهەموو سەردەمێكدا مرۆڤایەتی ناچار بووە سیستەمێك دابڕێژێت بۆ پاراستنی ئازادییەكان و ڕێزگرتن لەمرۆڤایەتی و پێشخستنی كۆمەڵگە، پێموایە سیستەمی حكومڕانی لەئەزەلەوە بۆ ئەوە دروست بووە تاوەكو مافی تاكەكان بپارێزرێت، بۆیە هۆشیاری كۆمەڵگە لەگەڵ سیستەمێكی حكومڕانی ڕێكوپێك و پێشكەوتوو زامنی گۆڕینی زۆر لە كەلتوورە دواكەوتوو خراپەكانی ناو كۆمەڵگەیە. لەئەمڕۆش دا هەنگاو نان بەرەو كەلتووری پێكەوەژیان و ئاشتی بۆتە ئەو حەقیقەتەی كە بەبێ كەلتووری ئاشتی ناكرێت هەنگاو بەرەو دیموكراتییەت بنێین)).

بونیادی نەتەوە واتە پشتگیریكردنی توانای دامەزراوەكانی دەوڵەت و بونیادی پێوەندی لەنێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە و پاراستنی دەوڵەت لە دەستێوەردانی دەرەكی، ئاماژەیە بۆ پرۆسەی بونیادی هەیكەل یان ناسنامەی نەتەوە بە بەكارهێنانی دەسەڵاتی دەوڵەتی، ئامانجی ئەم پرۆسەیە یەكخستی گەلە لەنێو دەوڵەتدا بەجۆرێك كە ئەو دەوڵەتە لەڕووی سیاسییەوە سەقامگیرە و توانای بەردەوامی ئەو سەقامگیریە سیاسییەی هەیە، هەروەها پێویستە نەتەوە توانای ڕێكخستنەوەی ژێرخانی وڵاتی بەئاستێك هەبێت كە بتوانێت خۆشگوزرەرانی بۆ هاووڵاتیانی دابین بكات.

بەشێوەیەكی گشتی بونیادی نەتەوە ئاماژەیە بۆ ئەو هەوڵانەی دەخرێنە گەڕ بۆ ئەو نەتەوانەی كە تازە سەربەخۆ بوون، یان دووبارە پێكهاتنەوەی ئەو نەتەوانەی كە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ كۆلۆنیالی بوون.