((دامەزراوەكان ئەو كۆت و سنووربەندانەن كە مرۆڤ دروستی كردون، دامەزراوەكان كارلێكی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی رێكدەخەن، ئەو سنووربەندییە لەخۆی دەگرن، كە بەشێوەیەكی نافەرمی بریتین لە( سزدان، مەحزورات، داب و نەریت، بنەمای رەفتار) هەروەها ئەو سنووربەندییانەش لەخۆی دەگرێت كە(یاساكان و دەستوورەكان و مافی موڵكایەتی) دیارییان دەكات، بە درێژایی مێژوو دامەزراوەكان بەهۆی كەسانێكەوە دامەزراون كە توانای ئەوەیان هەبووە سیستەم دابمەزرێنن، ئاستی نارۆشنی لە مامەڵەكرندا كەمبكەنەوە)).
دوگلاس. سی. نۆرس



فەرید زەكەریا لە كتێبی ( ئاییندەی ئازادییدا)، دەسپێكی بونیادی دەوڵەتی مەدەنی و جیاكردنەوەی ئایین لەدەوڵەت، بە دەسپێكی جووڵەی قوستەنتین دادەنێت، كە بڕیاریدا ئیمپراتۆریەتی رۆمانی لە رۆماوە بگوازێتەوە بۆ قوستەنتین و ئیمپراتۆریەتی بێزەنتی دابمەزرێنێت، هۆكاری گێرانەوەی ئەم دەسپێكە بۆ قوستەنتین لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە بۆ یەكەم جار دامەزارەوەكانی دەوڵەت لەسەر بنەمای ئەو یاسایانە دامەزران كە مرۆڤ بە ئیرادەی خۆی بۆ رێكخستنی ژیانی خۆی دایڕشت، بێگومان یاساكانی رۆمانی لەگەڵ ئەوەی ناكرێت لەگەڵ رۆژگاری رێینساس بەراورد بكرێن، بەڵام وەك تۆماس هۆبزیش لە داڕشتنەوەی دەوڵەتی بەریتانیا ئاماژەی پێدەكات، (سێبەری رۆمانیەكان پێمان دەڵێت، دەبێت بە یاسا كۆمەڵگە رێكبخەینەوە) كە پاشان توانی دەوڵەتی لیڤاسان بۆ كۆتایی هێنانی شەڕی 30 ساڵەی ئینگلترا دابنێت، ئاماژە كردن بەگرنگی بونیادی دەوڵەتی مەدەنی، ئاماژەكردنە بۆ گرنگی دامەزراوەكانی كۆمەڵگە و جیاكردنەوەی دەسەڵاتەكان لەیەكتری، نەك پیرۆزكردنی ئەزموونێك یان یاسایەك، لەبەر ئەزموون و یاساكانی دەوڵەتی مەدەنی لەسیاقی پێداویستی و تایبەتمەندی كۆمەڵگە و ئەو قۆناخە مێژوویەی كۆمەڵگەكە پێیایدا تێپەڕیووە هەڵدەسەنگێرێت، نەك دووبارە كردنەوەی ئەو هەوڵانە بێت كە لە سەردەمێكی مێژووی تایبەت و لە كۆمەڵگەیەكی تایبەتدا روویانداوە یان كاریان لەسەر كراوە، هیگڵ لەگەڵ ئەوەی یاسای رۆمانی بۆ پێناسەكردنی مرۆڤ رەتدەكاتەوە بەوەی شەرعیەتی بە بوونی كۆیلە داوە و هەر پێناسەیەك بۆ مرۆڤێكی كۆیلە، ئەو مرۆڤە دەخاتە دەرەوەی پێناسەی مرۆڤەوە، بۆیە هیگل پێی وایە یاساكانی رۆمانی سوكایەتی بە مرۆڤ دەكەن، هەروەها لەگەڵ ئەوەی دژی ئەو یاسایەی ڤینسیایە كە چەقۆ دەداتە دەستی شایلۆك بۆ ئەوەی كیلۆیەك گۆشت لە ئەنتۆنێۆ بكاتەوە، بەڵام بایەخ و گرنگی یاساكان لە رۆماو ڤینیسیا رەتناكاتەوەو پێی وایە دەبێت هەموو یاسایەك لە سیاقی قۆناخی مێژووی و تایبەتمەندی ئەو كۆمەڵگەیە سەیر بكرێت و رێگە نادات ئازادییە مەدەنیەكان پێناسە بكرێت، بەڵكو هەوڵدەدات ئازادییە مەدەنیەكان بە یاسا رێكبخرێن،هەر ئەمەش هیگلی گەیاندە ئەو قەناعەتەی كە دوای سەركەوتنی شۆرشی فەرەنسا كۆتایی مێژوو رابگەیەنێت، ئەم بۆچوونەی هیگل بۆ كۆتایی مێژوو واتە گەیشتنی مرۆڤە بەو سیستمی لیبرالیەی كە دەتوانێت بەرێگەی بونیادی دامەزراوەكان ئازادی رێكبخات، ئەمە هەمان بۆچوونی ماكس ڤێبەر بوو كە راشكاوانە رایگەیاند هەموو لە دەسەڵاتی كەنیسە نائومێد بووین و دەبێت بەدوای سیستەمێكی دیكە بگەرێن، كەوەك لە كتێبی گیانی سەرمایەداری و ئاكاری پرۆتستانی ئاماژەی پێكردووە، پێویستە دامەزراوەكان ببنە هاندەر بۆ بەگەرخستنی تواناكانی مرۆڤ و ئاكاری ئایینی پرۆتستانی تیكەڵاوی گیانی سەرمایەداری بكرێـت بۆ ئەوەی لە میانەی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە هەنگاوەكانی پەرەپێدان بەدەوام بێت، گەرانەوە بۆ ئەم پاشخانە مێژووییە، دەمانباتەوە بۆ ئەو قسەیەی كارل پۆپەر كە سەبارەت بە سیستمی لیبرال دیموكراتی ئاماژەی پێكردووەو بەوەی وێرای هەموو ئەو كەموكورتیانەی لە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتی هەیە و هەموو شتێك لە كۆمەڵگەی لیبرال دیموكراتیدا دەكەوێتە خوار رەخنەوە، بەڵام هەتا ئێستا مرۆڤایەتی لەم سیتمە باشتری بەرهەم نەهێناوە، ئەكەویش دەوڵەتی موئەسەساتی یە یان دەوڵەتی لیبرال دیموكراتیە.
دیموكراتی بەبێ دامەزراوەی بەهێز بوونی نییە
هەتا پێش رووخانی دیواری بەرلین هەموو هەوڵەكانی رۆژئاوا بۆ ئەوەبوو سنووری خۆی بەرامبەر بلۆكی سۆشیالیستی فراوان بكات و هەوڵبدات هەر چۆنیك دەبێت لەوڵاتانی بلۆكی سۆشیالیستی و جیهانی سێهەم هەڵبژاردن بكرێت، ئەم هیوایەی رۆژئاوا دوای رووخانی دیواری بەرلین هاتە دی و شەپۆلی دیموكراتی هەموو یان زۆربەی دەوڵەتانی بلۆكی سۆشیالیستی و جیهانی سێهەمی (بێجگە لە دەوڵەتە عەرەبیەكان) گرتەوە، بەڵام دوای تێپەڕبوونی نزیكەی 20 ساڵ بەسەر ئەم وەرچەرخانە، دەبین ئەو دەوڵەتانەی هەنگاویان بۆ دیموكراتی هەڵگرتووە رووبەڕووی تەحدییەكانی حكومرانی دیموكراتی بوونەتەوە، زاڵبوونی ئەو تەحدیانە بەسەر پرۆسە دیموكراتیەكە بۆتە هۆكاری بڵاو بوونەوەی گەندەڵی و كەمبوونەوەی متمانەی حزب لەناو جەماوەر و بەسیاسیی كردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و كۆنترۆڵ كردنی بازاڕ لەلایەن هێزە سیاسیەكانەوە، دەركەوتنی ئەم دیاردانە لەگەڵ ئەوەی هۆكاری سەرەكی دەگەرێتەوە بۆ كەم ئەزموونی كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكان لەگەڵ پیادەكردنی لیبرالیزم و چۆنیەتی رێكخستنی ئازادییەكان و ئازادی بازار لەناو چوارچێوەی یاسادا، بەڵام بەدیوێكی دیكە بۆتە هۆكاری دەركەوتنی هەندێك هێز كە دەبنە بەشێك لە پرۆسە دیموكراتیەكە و سەرتاپای دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی( پارتە سیاسیەكان، پەرلەمان، حكومەت، دەسەڵاتی دادوەری، ئابوری بازار ..تاد) رەتدەكەنەوە و هەوڵدەدەن لەبری رێكخستنەوە و بەهێزكردنی دامەزراوەكان،هەندێك سەركردەی سیاسیی دەردەكەون كە راستەوخۆ لەسەر ئەو دەرهاویشتە خراپانە كاردەكات كە تەحدییەكانی حكومرانی دیموكراتی بەرهەمیان هێناوە،لەبری ئەوەی هۆكارێك بێت بۆ چاككردنی دامەزراوەكان و بەهێزكردنیان، راستەوخۆ هانی خەڵكی دەدات كە ئەو دامەزراوانە بێ كەڵكن و پێویستە لە دژیان رابوەستنەوە، زۆربەی ئەو پرۆفسیۆر و تۆژە ئەكادیمیانەی هەڵوەستە لەسەر پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لە جیهانی سێهەم و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست دەكەن، ئاماژە بەوە دەكەن،كاتێك دامەزراوەكانی دیموكراتی لاواز دەبن و ناتوانن لەئاستی پێویستدا بن بۆ وەڵامدانەوەی خواستی خەڵكی، ئەوا ئەم حاڵەتە لەلایەن سەركردە پۆپۆلیستیەكانەوە دەقۆزرێتەوە و هەوڵدەدەن ئەم بۆشاییانە بكەن هۆكارێك بۆ كۆكردنەوەی دەنگ و دەرچوونیان لە هەڵبژاردنەكاندا، كەواتە لەم حاڵەتەدا پرۆسەی دیموكراتیەكە خۆی دەبێتە هۆكارێك بۆ پوكانەوە و نەمانی دیموكراتی، لەبەر ئەوەی ئەو سەركردە پۆپۆلیستیانەی بەرێگەی سندوقەكانی دەنگدان دەبنە بەشێك لە پرۆسە سیاسیەكە یان زۆر جار وەك لەوڵاتانی ئەمریكای لاتینی روویانداوە دەگەنە دەسەڵات، ئەوا هەموو هەوڵیان بۆ ئەوە دەبێت دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی بێ متمانە بكەن و دەسەڵاتی حكومەت لەسەر حسابی دەسەڵاتەكانی دیكە زیاد بكەن و هەموو دەسەڵاتەكانی حكومەتیش لەدەستی سەركردە پۆپۆلیستیەكە چڕ بكرێتەوە و خۆی وەك سەركردەیەكی كاریزمایی پیشانبدات، بەڵام پسپۆران و تۆژەرانی بونیادی دیموكراتی لە ئەمریكای لاتینی كە لەسەر ئەو روانگەیە هەڵوەستەیان كردووە، كە زۆربەی سەركردە پۆپۆلیستیەكان چەپن( ماركسی بوون) زیاتر لەسەر بنەمای چینایەتی بانگێشەكانی خۆیان چڕدەكەنەوە و دەیانەوێت وەك فریاد رەسی چینە هەژارەكانی كۆمەڵگە خۆیان پیشانبدەن، بەڵام ئەو جیاوازییەی كە لەنێوان پۆپۆلیستی تەقلیدی و نیوپۆلیست ئاماژەی پێدەكەن ئەوەیە، پۆپۆلیستی تەقلیدی بەرێگەی كودەتای سەربازی دەسەڵاتی گرتۆتە دەست و نیوپۆپۆلیزم بەرێگەی سندوقەكانی دەنگدان، بەهەرحاڵ پۆپۆلیزم وەك پۆپۆلیزمی تەقلیدی یان وەك نیو پۆپۆلیزم پێناسەبكرێت، یەك ئامانجیان هەیە ئەویش بەكارهێنانی خواست و نەهەماتیەكانی خەڵكە وەك توخمێك لەو ئایدلۆژیەتەی كە خۆی هەیەتی و بڕوای پێیەتی و لەبەر ئەوەشی ئایدلۆژیەتەكەی خۆی وەك شتێكی پیرۆز سەیر دەكات، ئەوا دژی هەموو ئەو دامەزراوانە رادەوەستێتەوە كە دەسەڵاتەكانی سنورداردەكاتەوە.
گرنگی دامەزراوەكان
لە دەسپێكە پرۆسەی دیموكراتیدا
گرنگی دامەزراوەكان لەو خاڵەوە سەرچاوە دەگرێت كە وەك پرۆفیسۆر دوگلاس نۆرس ئاماژەی پێكردووە، كارلێكی نێوان هەرسێ بواری سیاسیی و ئابوری وكۆمەڵایەتی رێكدەخات، ملكەچی ئەو سنوردانانە دەبێت كە هەندكیان لەدەرەوەی یاسا و دەستوورەكان و پەیوەندی بە تایبەتمەندی كۆمەڵگەوە هەیە، بۆیە ئەو سنوردانانە بۆ هەڵسوراوانی ناو دامەزراوەكان دەبێتە هۆكاری ئەوەی بەرپرس لە ناو دەمەزراوەكە خۆی جێگەی دامەزراوە نەگرێتەوە، بەڵكو بەرپرس لەناو دەمەزاروەكانە دەسەڵاتی بەشێوەیەك سنوردار بكرێت كە دامەزراوەكە دیاری دەكات، سەبارەت بەم پرسە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كرستیان گلێدتچ ئوستادی حكومەت لەزانكۆی ئیكسس لە بەریتانیا كرد، ئایا تاچەند ئەم دامەزراوانە بۆ ئەو كۆمەڵگایەنە گرنگن كە لەدەسپێكی پرۆسەی دیموكراتیدان؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان راگەیاند و گووتی: (بونیادنانی سیستەمی دامەزراوەیی بۆ پڕۆسەی بەدیموكراتیزەكردن بۆ قۆناغەكانی گواستنەوە بەرەو دیموكراسیەت جۆرە گرنگییەكی هەیە. بۆ نمونە باشووری ئەفریقیا، لەبەرئەوەی خاوەن پەرلەمان و سیستەمی دادوەریی بوو، بۆیە كارەكانیان ئاسانتر بوو بۆ هەنگاونان بەرەو حوكمڕانییەكی دیموكراسییانە، لەبەرئەوەی كرانەوەیەكی بەرچاو روویداوە لە بەشداریكردن لە ژیانی سیاسی. هەڵبەتە گەورەترین تەحەددا لەهەموو ئەو وڵاتانەی كە بە قۆناغەكانی گواستنەوەدا تێدەپەڕن بریتیە لەوەی كە پێویستە ئەو وڵاتانە هەموو دامەزراوەكان لە سفر-ەوە بونیادبنێن. پێموایە كاتێك كە دامەزراوەكان لاوازبن ئەوكات هیچ میكانیزمێك بوونی نابێت بۆ شەففافیەت و لەئاكامدا دەرفەت دەڕەخسێت بۆ سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی. هەربۆیە، هۆكارەكان بۆ سستی و لاوازی سیستەمی بیروكراسییەت و دامەزراوەكان دەگەڕێتەوە.))
ئەوەی لێرەدا مەبەستە ئەوەیە كە باسەكەی ئێمە لەو چوارچێوەیەدایە كە كۆمەڵگە لە قۆناخێكی وەرچەرخاندایە و لەگەڵ دەسپێكی ئەم وەرچەرخانە هەنگاوی بۆ بونیادی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی هەڵگرتووە، بۆیە لەوانەیە بوونی دامەزراوە لەوڵاتانی دیكە كە پێشتر بوونی هەبووە، پرۆسەی بونیادی دیموكراتی ئاسانتر بكات، هەربۆنموونە ئێستا لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بنەمایەكی پتەوی دەوڵەتی دامەزراوەیی بوونی هەیە، بەڵام هێشتا ناتوانین پێیان بڵێن گەیشتوونە ئەو قۆناخەی كە پێی دەڵێن لیبرال دیموكراتی، سەبارەت بەم حاڵەتەی لە رۆژهەڵاتی ئاسیا بوونی هەیە، پرۆفیسۆر كریستیان گلێدتچ لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ ئەم راپۆرتە گووتە: (دەتوانین بڵێین كە زۆربەی ئەو وڵاتانە دامەزراوەیان بونیادناوە و كە دیموكراسی نین. بەڕای من، ئەگەر سەیرێكی چەند وڵاتێك بكەین، بۆ نمونە تایوان و كۆریای باشوور، دەبینین جولانەوە هەیە بۆ هەنگاونان بەرەو دیموكراسیەت، هەربۆیە من پێموایە كە مەسەلەكە تەنها پەیوەستە بە كات و لەمەودایەكی دووردا هەنگاوی بەرچاو دەهاوێشرێت بەرەو چاكسازی سیاسی و بەدیموكراتیزەكردن .هەر بۆیە پێموایە لەمەودایەكی دووردا لەڕێگەی حوكمڕانییەكی باش دەكرێت گۆڕانكاری بەرچاو ئەنجامبدرێت و بارەكە فەراهەمبكرێت بۆ هەنگاونان بەرەو ئاڕاستەكانی بونیادی دیموكراتی)).
خاڵی گرنگ لەبوونی دامەزراوە یان سیستمی دامەزراوە راهاتنە لەگەڵ چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو سنوربەندییەی كە دامەزراوەكان بۆ هەڵسوراندنی كاروباری رۆژانەی هاوڵاتیان دای دەنێت، هەربۆیە ئەو وڵاتانەی كە پێشتر ئەم هەنگاوەیان هەڵگرتووە، پرۆسەی بڕینی قۆناخی ئینتیقالیان ئاسانترە، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر جۆرج جۆنز لە زانكۆی لەندەن و یەكێكە لە شرۆڤەوانە بەناوبانگەكانی بەریتانیا سەبارەت بە حكومەت و حكومرانی، سەبارەت بەم پرسە و لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی بۆ دەربرین و گووتی : (لە هەر سێ لە جۆرەكانی دیموكراسیەت: نوێنەرایەتی و پلورالیزم و پۆپۆلیزم، تەنها جۆری یەكەم و دامەزراوەكانی ( دیموكراتی نوێنەرایەتی ) ئومێدێك دەبەخشن بۆ حكومەتێكی سەقامگیر، هەروەها لەپێناو سەركەوتنی دیموكراسییەتی نوێنەرایەتی، كولتورێك پێویستە كە كۆمەڵگەی مەدەنی كە متمانەی بە نوێنەرەكانی هەبێت لەبارەی سازشكردن و كاری پێویست لەپێناو وەدەستهێنانی پشتگیریی جەماوەری لەبەرامبەر ئەو سیاسەتانەی كە لەمەودایەكی دووردا لە بەرژەوەندیی گشتیدایە، كولتورێك كە رێگە بە نوێنەرەكان بدات بۆ گوزارشتكردن لە بۆچوونەكانی هاوڵاتیان و بڕیاردان لەسەر ئەولەوییاتەكان لەنێو بۆچوونە جیاوازەكان لەگەڵ دانانی میكانیزمێكی كار لە كارگێڕی لەپێناو گەیاندنی ئەو بەڕنامانەی كە هاوڵاتیان مەبەستیانە .كەواتە دیموكراسییەت پێویستیی بە دامەزراوەكان هەیە بۆ وەدیهێنانی ئاواتەكانی هاوڵاتیان لە دەربڕین و چارەسەركردنی پێكدادانەكانی نێوان بۆچوونەكانیان و هەروەها هەنگاونان بۆ گەیاندنی خواست و داواكارییەكانی هاوڵاتیان.))
پرۆفیسۆر جۆنز دیموكراتیەتی نوێنەرایەتی بە سەركەوترین شێوازی دیموكراتی پیشاندا، بەڵام لە دیموكراتی نوێنەرایەتیشدا زۆر جار تەنگژەی نوێنەرایەتی دێتە ئاراوەو، سەبارەت بە تەنگژەی نوێنەرایەتی لە سیتمە دیموكراتیەكاندا، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر ماریانۆ تۆركال لە زانكۆی پۆمپیۆ فابرای ئیسپانی و تایبەتمەند لەسەر پرسی بەشداری هاوڵاتیان و نوێنەرایەتی لە سیستمی دیموكراتیدا لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ ئەم راپۆرتە گووتی: (لە دیموكراسییەتە نوێیەكاندا، دەبینین زۆربەی هاوڵاتیان بەشداری لە یەكەمین پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان دەكەن، بەڵام بۆ پڕۆسەكانی تر كەمتر بەشداری دەكەن، لێرەشدا مەبەستم لە هەموو وڵاتەكان نیە، بەڵكو هەندێك لە دیموكراسییەتە نوێیەكان، دەبینین هاوڵاتیان زۆر رانەهاتوونە لەسەر بەشداریكردن لە پڕۆسەكانی هەڵبژاردن، ئەویش لەبەرئەوەیە كە ئاستەكانی پەروەردەییان بەرەو ئەو ئاڕاستانە نەبووە. بەشدارینەكردن كێشەیە. بەڵام زیاتر كێشەیە لە وڵاتانی تازەپێگەیشتوو، لەبەرئەوەی بەشدارینەكردن زۆر ئاساییە لەو وڵاتانەی كە تیایدا كۆمەڵگەی مەدەنی رێكخراوە لەگەڵ هەبوونی دامەزراوەكان و پارتی سیاسی، لەم حاڵەتەدا ئاساییە و هیچ زیانێك بە كۆمەڵگە ناگەیەنێت. پێموایە بەشدارینەكردنی هاوڵاتیان لە پڕۆسەی سیاسی بۆ هەندێك هۆكار دەگەڕێتەوە بۆ نموونە لەو حاڵەتانەدایە كاتێك هاوڵاتیان متمانەیان بە نوێنەرەكانیان نەبێت و هەست بەوە بكەن كە دەنگیان بیستراو نیە و سیستەمی حكومڕانی وەڵامدانەوەی نەبێت بۆ دەنگ و داواكارییەكانیان. پێویستە هاوڵاتیان هەست بەوە بكەن كە نوێنەرەكانیان بەڕاستی نوێنەرایەتیی هاوڵاتیان دەكەن و هاوكات هەست بكەن كە دەنگیان بیستراوە لەلایەن پارتە سیاسیەكان و دەسەڵات، تەنها لەو حاڵەتەدا ئاستی بەشداریكردن روو لە زیادبوون دەكات. هەربۆیە، دیموكراسییەت و شەفاففیەت و هاندانی سیاسی لەلایەن پارتە سیاسیەكانەوە بریتین لە 3 میكانیزمی گرنگن لە قۆناغەكانی دەسپێكی پڕۆسەی سیاسی. هەربۆیە پێویستە پارتە سیاسیەكان هانی هاوڵاتیان و دەنگدەرەكان لە كۆمەڵگەی مەدەنیدا بدەن بۆئەوەی ببنە بەشێك لە پڕۆسەی سیاسی، مەبەستم ئەوەیە كە پارتە سیاسیەكان هۆشیاری لەناو هاوڵاتیان و تاكەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا بڵاوبكەنەوە لەبارەی گرنگیی بەشداری سیاسی و هاوڵاتیان بانگهێشت بكەن بۆئەوەی ببنە بەشێك لە پڕۆسەی سیاسی.لەبەر ئەوەی هاوڵاتیان دەنگ بە پارتە سیاسیەكان دەدەن، پارتە سیاسیەكانیش هەڵدەستن بە پێكهێنانی پەرلەمان و حكومەت، لێرەدا پێویستە لەسەر پارتە سیاسیەكان پەیوەندی لەگەڵ كۆمەڵگەی مەدەنی و رێكخراوە كۆمەڵایەتییەكان ببەستن. لەڕاستیدا سەرچاوەی دروستبونی پارتە سیاسیەكان بۆ رێكخراوە كۆمەڵایەتیەكاندا دەگەڕێتەوە، بۆ نمونە پارتی سۆشیالیست و پارتی سۆسیالیستی دیموكراتی لە ئەوروپا لەلایەن كۆمەڵە و سەندیكا-وە درووستبوون، لەكاتێكدا پارتی كرستیانی دیموكرات لەلایەن رێكخراوەكانی كاتۆلیكی و كرستیانەكانەوە درووست بوونە ...وهتد لە پارتە سیاسیەكانی تر. هەربۆیە، ئەم پەیوەندییەی نێوان پارتە سیاسیەكان و كۆمەڵگەی مەدەنی زۆر گرنگە و پێویستە لەسەر پارتە سیاسیەكان بەردەوامبون بەو پەیوەندییانە ببەخشن بۆئەوەی بتوانن نوێنەرایەتیی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگە بكەن.))
چارەسەركردنی تەنگژەی نوێنەرایەتی وەك پرۆفیسۆر تۆركاڵ جەختی لەسەر دەكاتەوە بۆ وڵاتانی هاوشێوەی هەرێمی كوردستان كاریگەری سلبی دەكاتە سەر ئەوەی ئاستی بەشداری هاوڵاتیان لە پرۆسەی دەنگدان و دواتریش لە پرۆسە دیموكراتیەكە كەمبكاتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆكارێك كە پرۆسەكە رووبەرووی بارێكی خراپ بكاتەوە، سەبارەت بەوەی ئایا ئەم دیاردەیە، دیاردەیەكە تایبەتە بە دیموكراتیە تازەكان یان لە دیموكراتیە پێشكەوتووەكانیشدا بوونی هەیە، پرۆفیسۆر ساندی مەیسڵ ئوستادی حكومەت لەزانكۆی كۆلۆمبیا لەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی گوڵانی دایەوەو گووتی : (بەڕای من، سەرچاوەی كێشەكە تەنها بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كە پارتە سیاسیەكان نوێنەرایەتی ناكەن، بەڵكو زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ ئاستە نزمەكەی بەشداریكردنی هاوڵاتیان لە دەنگدان. هەربۆیە، پێموایە سەرەكیترین فاكتەر بۆ شەرعییەت بریتیە لە كرانەوە لە پڕۆسەكانی دەنگدان، پاشان مەسەلەكە پەیوەست بە پارتە سیاسییەكان دەبێت لەو بارەیەی كە نوێنەرایەتی چی بكەن. لە زۆربەی دیموكراسییەتە تازەكاندا دەستەبژێری سیاسی بریتین لە كەسانێكی شیاو و شارەزا لە بوارەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و سیاسی و پێموایە كەسانی شیاو باشترین كەسن بۆ بەڕێوەبردنی وڵات. لە بیركردنەوەم لەبارەی مێژووی پارتە سیاسیەكانی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا-دا، دەمەوێ ئاماژە بەوە بدەم كە ئەگەر بێت و سەیرێكی 50 ساڵی یەكەمینی مێژووی ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بكەین، دەبینین پارتە سیاسیەكان و تەنانەت رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی-ش لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا نوێنەرایەتییان نەبوە. لەبەرئەوەی هەنگاونان بەرەو ئاڕاستەی نوێنەرایەتیكردنێكی كارا پێویستیی بە كاتێكی زۆر هەیە. هەربۆیە، وەكو نمونەیەكی دیار، لە ماوەی 50 ساڵی یەكەمدا لە مێژووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەو كەسانەی كە مافی دەنگدانیان هەبوو و دەیانتوانی بەشداری لە حكومەت و پڕۆسەی سیاسی بكەن تەنها تایبەت بوو بە توێژی دەوڵەمەند، ئەوانیش رێژەیەكی زۆر كەم بوون لە ژمارەی هاوڵاتیانی ئەمریكا. ئەمڕۆ لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا بزاوێكی زۆر گەورە هەیە كە پێی دەگووترێت «شەپۆلی سێیەم» لەبەرئەوەی هەردووك لە پارتەكانی كۆماری و دیموكراتەكان بەرژەوەندیی گشتی رەچاو ناكەن، هەڵبەتە ئەمەش كێشەیەكی گەورەیە، لەبەرئەوەی دەبێتە هۆی ناسەقامگیری و نەبوونی چارەسەر بۆ كێشەكان لە ویلایەتە یەكگرتوەكانی ئەمریكا. لەلایەنێكی ترەوە، پێموایە دابەشبوونێكی كەلتوری فراوان لە عێراق-دا هەیە و كە ئەم دیاردەیەش دەبینرێت لە رەنگدانەوەكانی پارتە سیاسیەكانی عێراق. پێموایە حكومەتی عێراقی لە هەوڵدانە بۆ دەستنیشانكردنی بەرژەوەندیە گشتیەكان و پێناسەكردنی ئەو شتانەی كە باشترین شتە بۆ عێراق. بەڕای من دروستبوونی دیموكراسیەت لەو وڵاتانەدا زۆر زەحمەتە كە دابەشبوون لەنێو كۆمەڵگەكەیدا هەیە، لەڕاستیدا ئەم شتە زۆر زەحمەتە لەو وڵاتانەی كە خاوەن مێژوویەكی درێژ نین، ئەم مەسەلەیە پێویستیی بە كاتێكی زۆر هەیە.)).