كاتێك دەوڵەت گەرەنتی ئازادی و گەیشتن بەسەرچاوەی زانیاری بۆ رۆژنامەنووسان دابین دەكات، ئەمە ئیمتیازێك نییە دەوڵەت بە رۆژنامەنووسانی دەبەخشێت، بەڵكو ئەمە نیشانەی پابەندبوونی دەوڵەتە بۆ ئەوەی ئازادی بەشێوەیەكی بەرپرسیارانە بەكاربهێنرێت بۆ پێشكەوتنی دیموكراتی و كۆمەڵگەی مەدەنی، هەربۆیە كاتێك ئەم مافانە بۆ رۆژنامەنووسان فەراهەمدەكرێت، گرنگە رۆژنامەنووسانیش لە چوارچێوەی بەها مۆڕاڵییەكانی كاری رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ مامەڵە لەگەڵ ئازادی و سەرچاوەی زانیارییەكان بكەن، كەواتە چۆن فەراهەمكردنی ئازادی و ئازادكردنی سەرچاوەكانی زانیاری ئیمتیازێك نییە دەسەڵات بیداتە رۆژنامەنووسان، بەهەمان شێوە پابەندبوونی رۆژنامەنووسانیش بە مۆڕال و رەفتاری رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵەوە دەبێتە ئەركێك لەسەر شانی رۆژنامەنووسی بەرپرسیار بۆ ئەوەی ژینگەی بەرەو پێشەچوونی دیموكراتی و كۆمەڵگەی مەدەنی لەو كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووانەدا نەگۆڕدرێت بۆ ژینگەیەك كە سەرەنجام بە سلبی بۆ پرۆسە دیموكراتیەكە بشكێتەوە، خاتوو ئپ لەیوك ‏(Epp Lauk) ئوستادی رۆژنامەگەری لە زانكۆی یوفاسكولا (Jyväskylä) لە فینلنەدا و تۆژەر لە ئامۆژگای رۆژنامەگەری و پێوەندییەكان لە زانكۆی تارتۆی ئیستۆنیا، لەدیراسەتێكدا بەناونیشانی ‏(ئازادی بۆ هۆیەكانی راگەیاندن: ئەخلاقی رۆژنامەگەری لە ئیستۆنیا - Freedom for the media? Issues of journalism ethics in Estonia) راشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات دەوڵەتە تازەكانی پۆست كۆمونیست ئەزموونێكی كەمیان لەگەڵ میدیای ئازاد و بازاڕی ئازادی ئابووری و حكومڕانی دیموكراتی هەیە، هەر بۆیە پەرەپێدانی میدیاش لەم وڵاتانە رێگەی جیاوازی گرتۆتە بەر، بەڵام ئەوەی پرۆفیسۆر لەیوك لە باسەكەیدا زیاتر جەختی لەسەر دەكاتەوە كە ئەو دەوڵەتانەی بەشێك بوون لە یەكێتی سوڤێیەتی پێشان و دوای هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت دروست بوون وەك ‏(مۆڵداڤیا، بیلاروس، روسیای فیدرالی، ئۆكرانیا) لەم وڵاتانە میدیای ئازاد گەشەی تەواوی بەخۆیەوە نەبینیووە، بەڵام ئەو دەوڵەتانەی كە پۆست كۆمونیستن و بەشێك نەبوون لە كۆمارەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو وەك ‏(پۆڵەندا و رۆمانیا و كۆماری چیك و بولگاریا) لەم وڵاتانە تاراددەیەكی فراوان ئازادی رۆژنامەگەری پەرەی سەندووە، بەڵام لەبەر ئەوەی ئەزموونی ئەم دەوڵەتانەش لەگەڵ میدیای ئازاد و دیموكراتی باش كامڵنەبووە، دەبینن میدیا بە ئاستێكی بەرپرسیارانە و لە چوارچێوەی مۆراڵی پرۆفیشناڵی رۆژنامەگەری مامەڵەی لەگەڵ ئەو ئازادییە فراوانە نەكردووە، بۆیە زۆر جار دەوڵەت ناچار بووە پەنا بۆ دادگا بەرێت، بەڵام لە هەندێك دەوڵەتی دیكەی پۆست كۆمونیست، كە پرۆسەی دیموكراتی هەنگاوی باشتری هەڵگرتووە و نزیك بۆتەوە لەكامڵبوون، دەبینین میدیاش گەیشتۆتە ئەو ئاستەی كە بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ دامەزراوە دیموكراتییەكان بكات، وەك دەوڵەتەكانی (سلۆفاكیا، ئیستۆنیا، لیتوانیا)، لەم وڵاتانە هۆیەكانی راگەیاندن تاراددەیەكی زۆر باش توانیویانە خۆیان لە هێزە سیاسییەكان و حكومەتیش دوور بكەنەوە و وەك میدیای رۆژئاوا رۆڵی چاودێری سیاسیش لە كۆمەڵگەدا بگێڕن، هەربۆیە پرۆفیسۆر لەیوك كاتێك باسی فەراهەمكردنی ئازادی رادەربڕین دەكات وەك هۆكارێك بۆ پەرەپێدان و كامڵبوونی میدیا لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان وڵاتانی پۆست كۆمونیست كە هەتا ئێستا لە قۆناغی ئینتیقالین، زۆر بەراشكاوی جەخت لەسەر ئەوەدەكاتەوە كە بەتەنیا ئازادی رادەربڕین بۆ ریفۆرم و پەرەپێدانی میدیا بەس نییە، بەڵكو لەمە گرنگتر ئەوەیە چۆن مامەڵە لەگەڵ ئازادی رادەربڕین دەكرێت، ئایا ئازادی رادەربڕین وەك ئازادییەكی رەها بەكاردەهێنرێت بەبێ ئەوەی هیچ شتێك لەبەرچاوبگیرێت، چی دەڵێین و چۆن دەیڵێن، یان دەبێت چوارچێوەیەك هەبێت بۆ ئەوەی رۆژنامەنووس بەرپرسیارانە مامەڵە لەگەڵ ئازادی رادەربڕین بكات و بزانێت چی دەنووسێت و چۆن دەینووسێت، لەمەش گرنگتر ئەوەیە رۆژنامەنووس وەك رۆژنامەنووسێكی پرۆفیشناڵ لەوەش هۆشیار بێت بەچ ئامانجێك دەینووسێت، بێگومان پرۆفیسۆر لەیوك لە دیراسەكەیدا لەوە خافڵگیر نەبووە، كە پێویستە مۆڕاڵی پرۆفیشناڵی رۆژنامەگەری ببێتە چوارچێوەیەك بۆ ئەوەی مامەڵەیەكی تەندروست لەگەڵ ئازادی رادەربڕین و زانیارییەكان بكرێت، بەڵكو ئاماژە بەوە دەكات، زۆرجار رۆژنامەنووسان بە پراكتیكی مۆراڵ و سلوكی كاری پرۆفیشناڵی پێشێلدەكەن، بۆیە لەو وڵاتانە پێویستە یاسایەك هەبێت بۆ ئەوەی ئەو پێشلكارییانە رێگەی لێبگیرێت.
لێرەوە موناقەشەكە لەو بازنەیە دێتە دەرەوە بەرگری لە دەوڵەت بكرێت بۆ دانانەوەی سانسۆر لەسەر ئازادی رۆژنامەگەری و ئازادی رادەربڕین، یان موناقەشەكە لەوە دێتە دەرەوە مەودای ئازادی رادەربڕین تەسكبكرێتەوە، نەخێر مەسەلەكە ئاراستەیەكی دیكە دەگرێت كە دەكرێت بە دووخاڵ ئاماژەیان پێبكەین:
1- رێزگرتن لە ئازادی رۆژنامەگەری و ئازادی رادەربڕین و پیادەكردنی بەشێوەیەكی تەندروست.
2- رێزگرتن لە مۆڕاڵ و سلوكی كاری رۆژنامەگەری پرۆفیشیناڵ و رێگەنەدان بە پێشێلكردنی ئەو مۆرال و سلوكە لەلایەن رۆژنامەنووسانەوە.


كاریگەری میدیا لەسەر دامەزراوە دیموكراتییەكان
تۆماس جیفرسۆن سەرۆكی سێهەمی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا سەبارەت بە میدیای ئازاد دەڵێت ((ئەگەر سەرپشك بكرێم لەنێوان میدیای ئازاد و پەرلەمانی ئازاددا یەكێكیان هەڵبژێرم، ئەوا میدیای ئازاد هەڵدەبژێرم). پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا مەبەست لە میدیای ئازاد چییە؟ بێگومان مەبەست لە میدیای ئازاد پیادەكردنی ئەو ئازادییە كە لە بەیانی سەربەخۆیی ئەمریكادا خودی جیفرسۆن نووسیوییەتی و، ئیلهامی لە سەردەمی رۆشنگەری ئەوروپا وەرگرتووە و ئازادی بەمانای لیبرالیزم بەكارهێناوە بەوەی مرۆڤ تا ئەو ئاستە ئازادە، ئازادی خەڵكانی دیكە پێشێل نەكات، راشكاوانەتر واتە ئەو ئازادییەی كە یاساكانی دەستووری لیبرالی رێكیان دەخات و دەیان پارێزێت، بەو مانایەی ئەبراهام نكۆلن بەكاری هێناوە، كە ئازادی مانای ئازادبوونی سپی پێستەكانی ئەمریكا نییە لەژێر دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا، بەڵكو ئازادی مانای ئەوەیە كە ئەمریكییەكان بە رەش و سپییەوە ئازاد بن، ئازادی بەو مانایەی كە وۆردرۆ ویلسۆن بەكاری هێناوە و پێیوابووە بەبێ ئازادی ئاشتی و ئاسایش لە جیهاندا دروست نابێت و هەر لەسەر ئەم بنەمایەش پێشنیاری دروستكردنی كۆمەڵەی گەلانی پێشكەشی كۆنگرێس كرد و خەڵاتی نۆبڵی ئازادی لەساڵی 1919 پێبەخشرا، بەڵام ئەگەر بپرسین ئایا جیفرسۆن بۆچی میدیای ئازاد لە پەرلەمانێكی ئازاد بە گرنگتر دەزانێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە لەبەر ئەوەی میدیای ئازاد چاوی ئێشكگرە بۆ پاراستنی ئەو ئازادییەی كە سیستمی لیبرالیزمی ئەمریكای لەسەر بونیاد نراوە، هەربۆیە ئەگەر سیستمی لیبرالی پارێزراو بێت، كۆمەڵگە پێویستی بە پەرلەمان نابێت، یان ئەگەر نەشبێت میدیای ئازاد دەتوانێت دروستی بكات، كەواتە هەموو ئەو یاسایانەی لە پەرلەمانی دەوڵەتانی لیبرالییەوە دەردەچن، بۆ پاراستنی سیستمە لیبرالییەكەیە، بەڵام ئەگەر دیسان پرسیار بكەینەوە، ئایا سیستمی لیبرالی بێ كەموكورتیە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە كارل پۆپەر دەڵێت ئەمە سیستمێكی باش نییە، بەڵام بەهەموو ئەو كەموكورتیانەشی كەهەیەتی هەتا ئێستا مرۆڤایەتی لەم سیستمەی باشتر بۆ حكومڕانی و پاراستنی ئازادییەكانی تاك لەناو كۆمەڵگە بەرهەم نەهێناوە، بەمانایەكی دیكە واتە سیستمی لیبرالی بوار بە ئاستێك بە رەخنە دەدات هەموو پیرۆزییەكانی دەسەڵات دەخاتە ژێر پرسیارەوە، لێرەدا ئەگەر بپرسینەوە، ئایا رۆژنامەنووسانی ئەمریكا توانیان رۆژنامەگەری وەك ئەو ئاستەی جیفرسۆن ئومێدی بۆ دەخواست، پیادەبكەن و سیستمی لیبرالی ئەمریكا بپارێزن؟ بێگومان دەتوانین بڵێین نەخێر، لەبەر ئەوەی رۆژنامەنووسانی ئەمریكاش بەهەمان شێوەی رۆژنامەنووسانی ئێستای دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست و دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو، ئەو ئازادییەیان خراپ بەكارهێنا و رۆژنامەگەری لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەم و سەرەتاكانی سەدەی بیستەم گەیشتە ئەو ئاستەی كە جۆن پۆلیتز خاوەنی رۆژنامەی نیویۆرك وۆرڵد، ئەمریكییەكان لە مەترسییەكانی داهاتووی كۆماری ئەمریكا ئاگادار بكاتەوە، بەوەی رۆژنامەنووسان تەنیا ئەو كەسانە نین كە دەستەكانیان بەمەرەكەبی چاپخانەكان پیس دەبێت و هەرچی بەردەستیان دەكەوێت بڵاوی بكەنەوە، بەڵكو جەختی لەسەر ئەوە كردەوە كاری رۆژنامەگەری زانست و هونەرە، دەبێت رۆژنامەگەری بەشێوەیەكی زانستی و هونەریانە رۆڵی خۆی لە كۆمەڵگە ئەدا بكات و رۆژنامەگەری باش گەلێكی ئازاد بەرهەم دەهێنێت و رۆژنامەگەری خراپ گەلێكی خراپ بەرهەمدەهێنێت، هەربۆیە پێشنیاری بۆ زانكۆی كۆلۆمبیا كرد كە ئامادەیە هەموو سەروەت و سامانی خۆی تەرخانبكات لەپێناوی ئەوەی زانكۆی كۆلۆمبیا كۆلێژی رۆژنامەگەری بكاتەوە، هەربۆیە ئێستاش لەسەر خەڵاتی پۆلیتز كەساڵانە دەردێتە باشترین كاری رۆژنامەوانی نووسراوە، (داهاتووی كۆمارەكەمان لەگەڵ داهاتووی رۆژنامەگەریمان هاو چارەنووسن و داهاتوومان لەبەر دەستی نەوە رۆژنامەنووسە بوێرەكانی داهاتوومانەوەیە)، ئەم باكگراوندە گرنگ بوو بۆ ئەوەی بتوانین راشكاوانە لەسەر مامەڵەكردن لەگەڵ ئازادی لە بواری كاری رۆژنامەگەری هەڵبسەنگێنین، هەروەها بۆ ئەوەی بەرچاومان روون بێت، كە مەبەست لەم هەڵسەنگاندنە سەركۆنەكردن، یان بێ بایەخكردنی رۆڵی میدیا نییە، بەڵكو مەبست پیشاندانی رۆڵ و كاریگەری میدیایە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی و جەختكرنە لەسەر ئەوەی لە وڵاتێكدا ئازادی رادەربڕین و ئازادی رۆژنامەگەری نەبێت، لەو وڵاتەدا دیموكراتیش نییە. كەواتە ئەم راپۆرتە هەنگاوێكە بۆ دەسنیشانكردنی هەڵەكان و رێزگرتن لە مۆرلی كاری پرۆفیشناڵی رۆژنامەگەری، بۆ ئەوەیە كاتێك دەستنیشانی هەڵە و كەموكورتییەكانی باری رۆژنامەگەری خۆمان دەكەین، هەست بكەین كە لەو كاتەوەی میدیا وەك دەسەڵاتی چوارەم هاتۆتە ناو كایەی ژیانی هاووڵاتییان لە سیستمە لیبرالیەكاندا، چۆن سیستمە لیبرالیەكان بێ كەموكورتی نەبوون، بەهەمان شێوە پێكهاتەكانی دیكەی ناو ئەو سیستمەش، وەك (پارتە سیاسییەكان، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، بزنسمان و خاوەن كۆمپانیاكان، رۆژنامەگەری و رێكخراوە ناحكومییەكان) هەموویان بەشی خۆیان كەموكورتیان هەبووە و تەنانەت سیستمی لیبرالیزم هەتا تەواو كامڵبوو و توانی دیموكراتی لیبرالی بەرێگەی دامەزراوەكان پیادە بكات، چەند سەدەیەكی پێویست بووە و ئێستاش بووەتە ئەو سیستمەی مرۆڤایەتی شانازی پێوەدەكات و وەك پارێزەری ئازادییەكان سەیری دەكات، كەواتە دیسان گرنگە چوارچێوەیەك بۆ پێناسەی ئازادی و ئازادی رۆژنامەگەری دیاری بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین موناقەشەیەكی هاوسەنگ بكەین، ئەو چوارچێوەیەش بە میتۆدی ئەم راپۆرتە چەسپاندن و پابەند بوونە بە بنەماكانی لیبرالیزم، نەك خۆ فریودان بە لاساییكردنەوەی لیبرال دیموكراتی، ئەو جیاوازییە ئەم راپۆتە لە نێوان لیبرالیزم و لیبرال دیموكراتی دروستی دەكات، دژایەتیكردن یان پیشاندانی خراپی لیبرال دیموكراتی نییە، بەڵكو گەیشتنە بەو قەناعەتەی كە وەك فەرید زەكەریا سەرنووسەری نیوزویك لە كتێبی داهاتووی ئازادی راشكاوانە ئاماژەی پێكردووە، ئەوەیە دەبێت دەوڵەت خاوەنی دەستوورێكی مەدەنی لیبرالی بێت، ئەوجا دەتوانێت هەنگاو بۆ لیبرال دیموكراتی هەڵبگرێت، ئەمەش واتە لە لیبرالیزمەوە هەنگاو هەڵدەگیرێت بۆ بونیادی لیبرال دیموكراتی، نەك لە پیادەكردنی دیموكراتی و هەڵبژاردنی ئازادەوە بنەماكانی لیبرالیزم بچەسپێنین، ئەم دیاردەیە راشكاوانە لە جیاوازی ئاستی پێشكەوتنی دیموكراتی لە وڵاتانی پۆست كۆمونیست هەستی پێدەكرێت‏(وەك لە دێرەكانی پێشتری ئەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكرد) جیاوازی لیتوانیا و مۆڵداڤیا ئەوەیە لە لیتوانیا بنەماكانی لیبرالیزم بوونی هەبووە، بەڵام لە بیلاروس و روسیا و مۆڵداڤیا بوونی نەبووە، گەڕانەوە بۆ بنەماكانی لیبرالیزم ئەو سنوورەمان بۆ دادەنێت كە شەڕە بۆكس و تێكبەربوونی ئەندامانی پەرلەمانەكانی ژاپۆن یان مەكسیك یان ئەرژەنتین، بە ئازادی و دیموكراتی بۆ هاووڵاتی خۆمان تەرجەمە نەكەین و گرنگە ئاماژە بەوە بكەین ئەو شەڕە بۆكس و تێكبەربوونەی پەرلەمانتارانی ئەو وڵاتانە نیشانەی ئەوەیە هێشتا ئەو دەوڵەتانە نەگەیشتوونە ئەو ئاستەی پێیان بگوترێت لیبرال دیموكراتی و هەتا ئێستاش لەو وڵاتانە نە حزبەكانی حكومڕانی بە شێوەیەكی راست دیموكراتی پیادە دەكەن نە حزبەكانی ئۆپۆزسیۆنیش بە شێوەیەكی راست بەرنامەی بەدیل پێشكەشی هاووڵاتیان و دەنگدەران دەكەن، ئەگەر وانییە، با رۆژێك ئەو شەڕە بۆكس و تێكبەربوونە لە پەرلەمانێك رووبدات كە سەلماندویەتی دەتوانێت بنەماكانی لیبرالیزم و دیموكراتی پێكەوە گرێبداتەوە، وەك پەرلەمانەكانی ‏(هۆڵەندا، ئەڵمانیا، بەریتانیا، ئەمریكا...تاد)، ئەوجا ئەگەر لێرەوە بێینە سەر كاریگەری میدیا لەپتەوكردن و رێزگرتنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی، ئەوا وەك هەردوو پرۆفیسۆر (كریستۆفەر كۆین لە زانكۆی ڤیرجینیا و پیتەر لیسۆن لە زانكۆی جۆرج ماسۆن) لەدیراسەتێكی هاوبەشدا بەناونیشانی (میدیا وەك میكانیزمێك بۆ گۆڕینی دامەزراوەكان و پشتگیری كردنی - Media as a Mechanism of Institutional Change and Reinforcement) ئاماژەیان پێكردووە و بۆ ئەم دیراسەتە نموونەی پۆڵەندا و رووسیا وەرگیراوان، ئەمەش بەو مانایەی هەردوو پرۆفیسۆر دەیانەوێت ئەو جیاوازیانە بخەنە روو كە كاریگەری میدیا لەسەر دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی لە رووسیا بەو ئاستە كاریگەر نەبووە، بەڵام لە پۆڵەندا سەركەتووتر بووە، لەم چوارچێوەیەدا كاریگەری میدیا بەسەر سێ تەوەردا دەسنیشان دەكەن:
1- میدیا دەتوانێت بە شێوەیەكی تەدریجی دامەزراوەكان بگۆڕێت، ئەمەش بەرێگەی ئەوەی بیری تازە، مانای تازە، بەدیلی تازە بخاتە بەردەستی تاكەكانی ناو دامەزراوەكان، ئەمە بەشێوەیەكی گەوهەری دامەزراوەكان ناگۆڕێت، بەڵكو پەراوێزێك لەریفۆرم دروست دەكات، ئەمەش واتە گۆڕینی تەدریجی.‏(gradual effect)
2- میدیا دەتوانێت گۆڕانكاری ریشەیی خێرا لە دامەزراوەكاندا بكات، بەرێگەی بواردان بە میدیا بۆ ئەوەی خاڵە موحریجەكان دەستنیشان بكرێن بۆ ئەوەی گۆڕانكارییەكی كۆمەڵایەتی سەرەكی رووبدات، ئەمە پێی دەگوترێت كاریگەری میدیا لەدەستنیشانكردنی خاڵەكان، (punctuation effect)
3- كاتێك دامەزراوەی نوێ دێتە ئاراوە میدیا پشتگیری دامەزراوە نوێیەكە دەكات و هەوڵدەدات دامەزراوە تازەكە بەهێز بێت، ئەمجۆرە میدیایەش پێی دەگوترێت كاریگەری میدیا بۆ پشتگیری دامەزراوەكانی دیموكراتی (reinforcement effect).
هەردوو پرۆفیسۆر لیسۆن و كۆین لەم پۆلێنكردنەیان بۆ رۆڵی میدیا لە وڵاتانی پۆست كۆمونیست، هەوڵێكە بۆ چارەسەركردنی ئیشكالیەتی پێوەندی نێوان دامەزراوەكان و كاریگەری میدیا، ئەمە بەو مانایەی كە گرنگە میدكاران لەو راستیە تێبگەن، دیموكراتی واتە سیستمی دامەزراوەیی، ئامانج لە رەخنەكانی میدیا بەهێزكردن و پڕكردنەوەی كەموكورتییەكانی دامەزراوەكانە بۆ ئەوەی دامەزراوەكان پتەو و بەهێز بن، هەروەها ئەم دیراسەتە بەو مانایەیە كە گرنگە بەرپرسانی پۆستە گشتیەكانیش لەو راستیە تێبگەن بەبێ چاودێری میدیا ناتوانرێت دامەزراوەكان بەهێز و پتەو بن، كەواتە لەم باسەدا ئیشكالیەتی نێوان ماس میدیا و دامەزراوەكان چارەسەر دەكات و ئامانجی بونیادی دامەزراوەی پتەو و بەهێز دەكاتە ئامانجی میدیاكاران و بەرپرسانی پۆستە گشتییەكان، لەمبارەوە بەدەق لە دیراسەكەدا هاتووە: ‏(ئەم دیراسەتەی ئێمە ئەو پێوەندییە هاودژەییەی نێوان ماس میدیا و دامەزراوەكان دیاری دەكات، كە تیایدا میدیا لە هەردوو گۆڕانكەریەكە‏(تەدریجی و ریشەیی) رۆڵی خۆی دەگێڕێت و لەهەمانكاتدا پشتگیری دامەزاروەكانیش دەكات، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی ئەوئیشكالیەتەی نێوان دامەزارەوەكان و میدیا چارەسەر بێت، واتە دامەزراوەكان پتەو و بەهێز دەبن و میدیاش رۆڵی چاودێر دەگێڕێت. بۆ تیشك خستەسەر ئەم باسە، باسی ئەزموونی پۆلەندا و رووسیا دەكەین، لە هەردوو حاڵەتەكەدا گۆڕانكارییەكان بەرێگەی میدیای تەدریجی بووە، پاشان خێراو ریشەیی بووە، ئەمەش بەرێگەی وروژاندنی خاڵە موحریجەكانیان و سەرەنجامیش هاوسەنگی لەنێوان دامەزراوە دروست بۆتەوەو، میدیاش پشتگیری لێكردووە، هەر بۆیە ئەم باسە بایەخێكی تایبەتی بەو هۆكارانە دەدات كە كاریگەری لەسەر توانای میدیا هەبووە لەسەر گۆڕین و پشتگیری دامەزراوەكان).
ئەگەر سەرنج لە هەردوو توێژینەوەكە بدەین كە لەم راپۆرتە ئاماژەمان پێكردوون، دەبینین:
1- دووحاڵەت لەیەكتری جیاكراونەتەوە، كە بریتین لە میدیای بەرپرسیار كە پابەندە بە مۆڕال و سلوكی كاری پرۆفیشناڵی رۆژنامەگەرییەوە و هەروەها ئەو میدیاكارانەی مۆڕاڵ و سلوكی پرۆفیشناڵی پێشیل دەكەن.
2- میدیا و دامەزراوەكان یەك ئامانجیان هەیە، ئەو بەهێزی دامەزراوەكانی سیستمی دیموكراتیە، بۆیە كاتێك دامەزراوەكان لاوازبن سەرەتا میدیا بۆچوونی تازە و فیكرەی بەدیل دەخاتە بەردەستی بەرپرسانی پۆستە گشتییەكان بۆ ئەوەی بیركردنەوەی خۆیان بۆ هەڵسوڕاندنی دامەزراوەكان بگۆڕن، پاشان خاڵە موحریجەكان دەوروژێنێت، بۆ ئەوەی دامەزراوەكان لە دامەزراوەی لاوازەوە بگۆڕێن بۆ دامەزراوەی بەهێز.
تێگەیشتن لەم دووخاڵە لەلایەن بەرپرسانی پۆستە گشتییەكان و میدیاكاران و رۆژنامەنووسانەوە، ئیشكالیەت و بوونی هەستیاری لەنێوان كاری رۆژنامەگەری و دامەزراوەكان هێور دەكاتەوە، بێگومان بۆ ئەو دەوڵەتانەی كەوەك ئێستای هەرێمی كوردستان لە قۆناغی ئینتیقالین بۆ گەیشتن بە پرۆسەیەكی دیموكراتی كامڵ، ئامانجی هەموو لایەك لەو ئاراستەیە چڕدەبێتەوە كە ئەو ئاستەنگانە لابەرین كە دەبنە رێگر لەبەردەم گەیشتن بە دیموكراتیەكی شایشتە، هەربۆیە لەم چوارچێوەیەدا ئەركی میدیا لەهەموو دامەزراوە و پێكهاتەكانی دەوڵەتی دیموكراتی قورستر دەبێت و داهاتووی پرۆسە دیموكراتیەكە و داهاتووی ئازادی لەكوردستان، وەك جۆن پۆلیزتر پیش زیاتر لە 100 ئاماژەی پێكردووە دەكەوێتە سەرشانی نەوەی ئێستا و نەوەكانی داهاتووی رۆژنامەنووسانی بوێری كوردستانەوە، بێگومان بوێری رۆژنامەنووسانیش بەو مانایەی كە خودی رۆژنامەنووسان بوار نەدەن مۆڕالی كاری پرۆفیشناڵی رۆژنامەگەری پێشێلبكرێت، ئەم مەسەلەیە وەك هەر مەسەلەیەكی دیكەی گرنگی كۆمەڵگە لەبەرچاو بگرن، كە رۆژنامەگەری ئەو كاتە كاریگەر و بوێر دەبێت، كە بتوانێت لەچوارچێوەی مۆڕاڵ و سلوكی پرۆفیشناڵیەوە چاودێری دەسەڵات و خۆشی وەك دەسەڵاتی چوارەم لە كۆمەڵگەدا بسەلمێنێت.

میدیا یەكێكە لەو فاكتەرە گرنگانەی كۆمەڵگەی دیموكراتی كە رۆڵێكی بەرچاو و دیاری هەیە، بۆ قسەكردن لەسەر گرنگی میدیا لە قۆناغی ئینتیقالی پرسیارمان لە رۆژنامەنووس خاتوو بۆنی براولی پرۆفیسۆر لە بواری رۆژنامەگەری لە زانكۆی ئیندیانا كرد و بەڕێزی بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە: ‏(پێویستە میدیا لەهەموو قۆناغێكدا رۆڵی خۆی بگێڕێت لە دابینكردنی زانیاریی راستگۆ و دروست بەشێوازێكی لۆژیك و دوور لە رێگەچارەی زیانبەخش بۆ هاووڵاتیان و رای گشتی. ئەركی میدیا بریتییە لە بە دەستهێنانی متمانە لەناو هاووڵاتیاندا. بەڕای من میدیاكاران ناتوانن بەتەنیا رۆڵی خۆیان بگێڕن، هەربۆیە پێویستە قەناعەتێك لەنێو دەسەڵاتدارەكانی حكومەت هەبێت لەو بارەیەی كە میدیای كراوە لە بەرژەوەندیی كۆمەڵگەدایە. من دەزانم كە قسە لە ئەنجامدان ئاسانترە، بەڵام میدیا بەشێكە لە كۆمەڵگە، نەك بەشێكی لێكترازاو. هەربۆیە پێویستە ببێتە رەنگدانەوەیەك بۆ كۆمەڵگە)).
لەبەشێكی دیكە قسەكانیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بەوەی بۆچی هەندێك جار لە قۆناغی ئینتیقالیدا میدیا رێچكەی خۆی وندەكات؟ بەمجۆرە وەڵامی داینەوە و وتی: (میدیا لەهەموو وڵاتێكدا، بە وڵاتەكەی خۆشمەوە، ‏(مەبەستی ئەمریكایە) لەوانەیە هەندێك جار رێچكەی خۆی ونبكات. لە وڵاتەكەمدا، زۆر كەس دەڵێن میدیا بۆتە خزمەتكاری خاوەنەكانیان (بەشێوەیەكی گشتی بزنسە گەورەكان). ئێمە وتەیەكمان هەیە دەڵێت: «لەحاڵەتی میدیا، ئەو كەسانەی كە باج و پارەی پسوولەكان دەدەن، بۆیان هەیە بڕیار لەسەر ناوەڕۆكەكە بدەن». هەرچەندە ئەمە بەشێوەیەكی رەها ناكەوێتە چوارچێوەی ئەم حاڵەتە، بەڵام هەندێك جار مشتومڕ هەیە لەو بارەیەی كە سەربەخۆیی میدیا دەكەوێتە باری سازشكردن كاتێك كە رۆژنامەنووسان رێگە بە لایەنی بزنس دەدەن كە هێزەكانی گەورەتر بێت. هەڵبەتە لەوانەیە فاكتەری تر هەبن كە كاریگەرییان لەسەر میدیا هەبێت. ئەمڕۆ لە وڵاتی «مەكسیك» كارتێلەكانی ماددە هۆشبەرەكان دزەیان كردۆتە ناو هەموو لایەنەكانی كۆمەڵگە بەشێوەیەك كە میدیا چیتر ناتوانێت بە ئازادانە و كراوەیی شت بنووسێت و بڵاوبكاتەوە. لە وڵاتانی تردا، لەوانەیە حكومەتە ئۆتۆكراتەكان تەحەددا بخەنە بەردەم سەربەخۆیی میدیا و لەوانەشە هەر بەهیچ شێوەیەك رێگەی پێنەدەن سەربەخۆ بێت. هەربۆیە من وەكو كەسێك كە بۆ نزیكەی 30 ساڵ لە كۆلێژی راگەیاندن وانەم وتۆتەوە، پێموایە پەروەردەی رۆژنامەنووسی هەردووك لە لایەنەكانی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤی هەیە. من زیاتر بەرەو ئاڕاستەكانی رۆژنامەگەریی پڕۆفێشناڵ دەڕۆم. لەبەر یەك هۆ، قوتابیانی رۆژنامەگەری فێرە مێژوو دەبن. فێرە ئەدەب دەبن. فێری زانست و بیركاری دەبن. هەروەها لە بەشێك لە خوێندنەكەیاندا جەخت دەكەنە سەر لایەنەكانی مومارەسەكردنی رۆژنامەگەری (مومارەسەی رۆژنامەگەری لە وڵاتانی خۆیان و وڵاتانی تر). هەڵبەتە بەشێك لەو خوێندنە بریتییە لە لێهاتووییەكانی رۆژنامەنووسی (بڵاوكردنەوەی زانیاری، نووسینەوە، نووسین «تحریر»، كاری تەلەفزیۆنی،...تاد). بەڵام بێگومان بەشێك لەو خوێندنە بریتییە لە یاسا و ئاكار. هەربۆیە، قوتابیان دەرفەتێكیان پێدەدرێت بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشەكانی واقیع. پێموایە ئەم هەموو شتانە بناغەیەكی پتەو دابین دەكات. لەلایەنێكی ترەوە، پێموایە كە مەرج نییە تەنیا ئەو كەسانەی كە ئەم جۆرە مەشق و راهێنانەیان وەرگرتووە رێگەیان پێبدرێت ببنە رۆژنامەنووس. جیهان پڕە لە كەسانێكی ژیر و لێهاتوو كە زۆر شتیان هەیە بە رۆژنامەگەریی ببەخشن)).
سەبارەت بەو لایەنەی خاتوو بۆنی دەربارەی تەمویلی ماس مییدیا ئاماژەی پێكرد، پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئایا تاچەند ئەو تەمویلە مەرجدارە و دەبێتە هۆكاری زیان گەیاند بە خەڵك و كاریگەری رۆژنامەگەری لەكۆمەڵگەدا؟ لەوەڵامدا بەجۆرە ئەم لایەنەی بۆ روونكردینەوەو وتی: (ئەمە مەسەلەیەكی تێكهەڵكێشە ئێوە وروژاندووتانە. لەم بارەیەوە چەند پرسیارێك دێتەئاراوە: ئایا رۆژنامەنووسان تاچەند دەرفەتیان هەیە بۆ تاوتۆكردن و گفتوگۆكردنی مەرجەكانی پارەدان (تەمویل)؟ هەروەها، ئایا ئەو مەرجانە چین؟ ئایا ئەم رێككەوتنانە لەو جۆرە مامەڵانەیە كە دەتوانرێت بوترێتەوە؟ ئایا هیچ بابەتێكی دیاریكراو هەیە كە سنووری بەزاندبێت؟
من بیر لەو ئەگەرە دەكەمەوە كە ئایا رۆژنامەنووسان ئەو توانایەیان تێدا هەیە بەپێی مەرج و رێنمایی كاربكەن و لەهەمان كاتیشدا بەشێوەیەكی رەها شەفاف بن لەگەڵ خوێنەر و بینەرەكانیان لەبارەی ئەو مەرجانە. ئایا میدیا – بۆ نموونە رۆژنامەیەك – ئایا دەتوانێت رۆژانە گۆشەیەك تەرخانبكات بۆ روونكردنەوە لەبارەی سەرچاوەی تەمویل و مەرجەكانی رۆژانە بۆ خوێنەرەكانی؟ ئەگەر بێت و بتوانن ئەو شتە بكەن، ئەوكات هاووڵاتیان بەئاگا دەبن لەبارەی سنوور و هێڵەكان، هاوكات لەو بڕوایەدانیم كە خەڵك رێز بۆ میدیا بنوێنێت بەهۆی هەوڵدانی بۆ كرانەوە و راشكاوەیی.
دەكرێ كەسێك لە ستافەكە دەستنیشانبكرێت بۆ گوێگرتن لە وتە و قسەی هاووڵاتیان و لەگەڵ كێشە و گرفتەكانیان و هەفتانە لە ستوونێكدا راپۆرتێك ئامادەبكات و قسە و وتەی هاووڵاتیانی تیا بڵاوبكاتەوە لەبارەی كێشە و گرفتەكانیان. (نیویۆرك تایمز، لەنێو هەندێك لە رۆژنامەی تر لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئەم جۆرە هەڵوێستانەی هەیە. «نووسەری گشتی» لە رۆژنامەكەدا تەشهیر بەناوی هیچ كەسێك ناكات، بەڵكو لێدوان و سكاڵای هاووڵاتیان وەردەگرێت و جەخت لەسەر لایەنێكی تایبەت دەكات و پاشان هەوڵدەدات وەڵامەكان لە نووسەرەكانی رۆژنامەكە وەرگرێت و دواتر هەموو رۆژانی یەك شەم دەرئەنجامەكانی بڵاودەكاتەوە).
ستراتیژییەتێكی تر بۆ رۆژنامەنووسان لەوانەیە بریتی بێت لەوەی كە هەڵستن بە بەكارهێنانی رۆژنامەنووسانی تری وڵاتانی تر، كەسانێك لە وڵاتانی تر كە زۆر سەرسامی میدیاكەیان بوونە و ئاڵوگۆڕی بۆچوون و گفتوگۆ ئەنجامبدەن لەگەڵ ئەوان و مومەویلەكانی رێكخراوە ناحكومییەكان بۆ دۆزینەوەی باشترین شێواز بۆ پارەدان (تەمویل) لەپێناو بەرەوپێشەوەچوون. هەروەها لەوانەیە بتوانن هەماهەنگی لەگەڵ كەسانی بیانی بكەن بەتایبەتی ئەو كەسانەی كە خەسڵەتی بوێری و جەرائەتیان هەیە و كە بە كراوە و راستگۆیی كاری رۆژنامەوانی دەكەن، لە وانەبێژ و سیاسەتوان و هاووڵاتیانی ئاسایی. ئەگەربێت و گرووپێك لە هاووڵاتیانی لۆكاڵ بە دەنگێكی بەرز بدوێن لەبارەی پێداویستییەكانی رۆژنامەوانی، لەوانەیە ئەم شتە كاریگەرییەكی بەهێزی هەبێت.
لەڕاستیدا وتنەوەی ئەم شتانە بۆ من زۆر ئاسانە و لەوەش دڵنیام كە جێبەجێكردنی بەو ئاسانییە نییە. بەڵام پێموایە گرووپە پارەدەرەكان، بەتایبەتی ئەوانەی كۆمەڵگە كراوەكان، زۆر بە وردی تێدەگەن لە كێشەكانتان. ئەوان خۆیان بۆ سیستەمێكی كراوە دەگەڕێنەوە، هەربۆیە لەوە دڵنیام كە ئەوان زۆر خۆشحاڵ دەبن بە بیستنی رۆژنامەنووسەكان كە بدوێن لەبارەی بایەخەكانی كرانەوە، تەنانەت گەر هەڵستن بە ئەنجامدانی رێككەوتنیش لەسەر مەرج و ستراتیژییەتی دووقۆڵی بۆ وەدیهێنانی ئەو جۆرە ئامانجانە)).
پرۆفیسۆر دیڤید بۆنیك ئوستادی رۆژنامەوانییە لە زانكۆی ئیندیانا و پسپۆر و تایبەتمەندە لە ئیتكی رۆژنامەوانی و كاری نووسین‏(تحریر) لە رۆژنامەدا، لە ئاخاوتنێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان پرۆفیسۆر بۆینك بەمجۆرە باسی گرنگی میدیای لە كۆمەڵگەی دیموكراتی كرد: ( خۆم ئوستادی راگەیاندنم و وانە دەڵێمەوە، پێموایە بەشێوەیەكی میسالی، میدیا دەتوانێت رۆڵێكی گرنگ بگێڕێت لە بڵاوكردنەوەی زانیارییەكان. ئەگەر بێت و میدیایەكی تاراددەیەك سەربەخۆ و بەهێز بوونی هەبێت، ئەوە ئەو میدیایە كە دەتوانێت زانیاری بۆ هاووڵاتیان دابین بكات، بەڵام گرنگترین شت ئەوەیە كە ئەو میدیایە لەژێر كۆنتڕۆڵی پارتە سیاسی و ئایدیۆلۆژییەكاندا نەبێت. لەم چوارچێوەیەدا پێموایە میدیا لە قۆناغەكانی گواستنەوەدا پێویستیی بەوە هەیە كە پاڵپشتیی دارایی و جەماوەریی هەبێت. ئێمە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نموونەیەكی ئابووریمان هەیە كە هەڵدەستێت بە دابینكردنی سەرچاوە بۆ بەرهەمهێنانی هەواڵەكان بۆ ئەو میدیایانەی كە سەربەخۆن لە پارتە سیاسییەكان و تاراددەیەك بێلایەنن. هەربۆیە، ئەو شتەی كە پێویستە هەبێت بریتییە لە ژێرخانێكی ئابووری و بەكارهێنانی وەك بناغەیەك بۆ بونیادنانی رۆژنامەگەریی سەربەخۆ. بەڵام پێموایە وەدیهێنانی ئەو شتە لە كۆمەڵگەیەكی تازەپێگەیشتوودا كارێكی زۆر زەحمەتە. بەڵام ئەگەر بێت و كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت لەبەردەست هەبێت، ئەوكات دەتوانرێت سوود وەربگیرێت لە سەرچاوە ئەلیكترۆنییەكان، كە ئەویش بوارێكی فراوانە و هاوكات بڕی تێچوونی كەمتری تێدەچێت، بەڵام ئەگەر كۆمپیوتەر و ئینتەرنێت نەڕەخسا، ئەوەیان دەبێتە كێشەیەكی گەورە. ئەوجا لێرەوە ئەگەر بێینە سەر ئاكاری میدیا لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، ئەوا دەتوانم بڵێم، پرەنسیپی سەرەكی لە ئاكاری كاری رۆژنامەگەری بریتییە لە بەدواداچوونی راستییەكان. بەشێوەیەك كە هەڵستێت بە دابینكردنی زانیاریی ورد و دروست و بڵاوكردنەوەی بۆ خەڵك بۆئەوەی هاووڵاتیان بەئاگابن لە رووداوەكان، هەربۆیە پێویستە هەموومان لەو راستیە تێبگەین كە لەڕووی واقیعییەوە، هەموو كەسێك ئەگەری تێدا هەیە ببێتە رۆژنامەنووس، كەواتە مەسەلەكە بۆ هاووڵاتیان دەمێنێتەوە كە بڕیاربدەن لەسەر ئەوەی كە كام میدیا بەرپرسیارە و كامیان بەرپرسیارنییە. لەبەرئەوەی تەنیا هاووڵاتیان دەتوانن لەم بارەیەوە بڕیاربدەن. لەوانەیە هەندێك میدیا بوونی هەبێت كە لەژێر كاریگەری جۆرە دەسەڵاتێك بن و ئەو لایەنە خاوەن جۆرە تێڕوانینێك بێت بەرامبەر كۆمەڵگە یان حكومەت یان وڵات یان جیهان، بەڵام تاكە شت كە هیوای بۆ بخوازین ئەوەیە كە هاووڵاتیان خوازیاربن بۆ سەرچاوەیەكی سەربەخۆ بۆ دابینكردنی زانیارییەكان و تەنیا پشت بە سەرچاوە بێلایەنەكان ببەستن. ئەمەیە ئەو شتەی كە لە رۆژئاوادا روودەدات. پێویستە باوەڕمان بەو سەرچاوانە هەبێت كە باشترین زانیاریمان پێ دەبەخشێت و كە خەڵكی بتوانن متمانەیان پێ بكەن. لەهەمان كاتیشدا پێموایە كە ئەم شتە هەموو شوێنێك دەگرێتەوە)).
لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بە رەچاونەكردنی بنەما پرۆفیشناڵییەكان لە برای رۆژنامەگەری وڵاتانی تازە پێگەیشتوو یان ئەوانەی پێیان دەگوترێت جیهانی سێهەم، پرۆفیسۆر بۆنیك وەك مەترسیەك ئەم حاڵەی پێناسەكرد و وتی: (نەبوونی رۆژنامەگەری پرۆفیشناڵ، قەیرانە. لەبەرئەوەی لەلایەنێكەوە، تۆ دەتەوێ میدیا زانیاریی دروست بۆ خەڵك دابین بكات، بەڵام ئایا كێ ئەو دەسەڵاتەی هەیە كە ئەو شتە وەدیبێنێت؟ ئایا حكومەت؟ یان پارتی سیاسی؟ هەربۆیە، دەبێت كاربكەین بۆ رێكخستنی میدیا بۆئەوەی ئەو مەبەستە وەدی بێنین، پاشان پێویستە بیربكەینەوە بزانین كێ باشە میدیا ناچاربكات ئەو كارە بكات و بزانین كە ئایا ئەجێندای كارەكانی چین. ئەوەشتان لەیاد نەچێت كە لەساڵانی رابردوودا، زۆربەی رۆژنامەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خاوەن ئاڕاستەیەكی سیاسی بوون، كە دروستكراوی دەستی پارتە سیاسییەكان بوون، بەڵام بەتێپەڕبوونی كات دەستمان بە كاركرد بۆ دروستكردنی میدیای سەربەخۆ لە پارتە سیاسییەكان. خۆزگە وەڵامێكی كورت و دروستم لا هەبێت لەبارەی ئەنجامدانی كاری پێویست. بەڵام پێموایە كە لەكۆتاییدا هاووڵاتیان بەخۆیان متمانەیان دەخەنە سەر سەرچاوەیەكی سەربەخۆ بۆ وەرگرتنی زانیارییەكان كە زانیاریی ورد و دروستیان پێ ببەخشێت، مەسەلەكەش تەنیا كاتە و بەتێپەڕبوونی كات ئەو جۆرە سەرچاوانە دروست دەبێت. هەربۆیە لە كۆتاییدا دەڵیم، بەڕای من، چیتر پێویست ناكات لەوە زیاتر باس لەسەر میدیا بكەین. ئێستا كاتی ئەوە هاتووە زیاتر جەخت بكەینە شێوە جیاوازەكانی دامەزراوەكانی میدیا، هەر یەك لەم دامەزراوانە خاوەن بۆچوون و ئەجێندای كاری جیاوازن و هەر یەكێكیان خاوەن شێوازێكی جیاوازە لە دروستكردنی هەواڵەكان. لەنێو ئەو هەموو دامەزراوە جیاوازانەی میدیادا، خەڵك خۆیان بڕیاردەدەن كام میدیا باشە و كامەیان خراپە)).