(هەموو بۆچوونەكان بەو ئاراستەیەن كە هاووڵاتیانی باشووری سودان دەنگ بۆ سەربەخۆیی بدەن، واتە بۆ دابەشكردنی گەورەترین دەوڵەت لە ئەفریقا و جیهانی عەرەبی بۆ دوو دەوڵەت، ئامانجی ئەم ریفراندۆمە ئەوەیە كە پرۆسەی ئاشتی سەربخات و كۆتایی بەو كێشەیەی نێوان باكوور و باشوور بهێنێت كە دەیان ساڵە درێژەی هەیە، بەڵام مەترسی ئەوەش هەیە ئەو گرژیانەی دەمێننەوە بگۆڕدرێن بۆ توندوتیژی)
مارینا ئۆتاوا


ریفراندۆمی باشووری سودان كە هەموو بۆچوونەكان بەو ئاراستەیەن بە دابەشبوونی گەورەترین دەوڵەت لە ئەفریقیا و جیهانی عەرەبی و لە دایكبوونی دەوڵەتی ژمارە 193 لەجیهاندا كۆتایی پێبێت، راستیەكمان پیشاندەدات، كە وڵاتێك ئامادەباشی تێدانەبوو بۆ دیموكراتی و تێگەیشتن لەمانای پێكەوە ژیان و هاوبەشیكردنی راستەقینەی پێكهاتە جیاوازەكان لە هەڵسوڕاندنی كاروباری دەوڵەتدا، ئەوا چارەنووسی هەمان چارەنووسی سودان دەبێت، هاووڵاتیانی باشووری سودان رۆژێك لە رۆژان شەڕخواز نەبوون و دەستپێشخەر نەبوون لە هەڵایسانی شەڕی ناوخۆ، بەڵكو هەموو جارێك حكومەتی خەرتووم بەبیانووی سەپاندنی دەسەڵاتی خۆی و بەعەرەبكردنی خەڵكە غەیرە عەەربیەكەی باشووری سودان دەست پێشخەربووە، هەر بۆیە ئەو كاتەی سودان دەوڵەتێكی كۆلۆنیاڵی بوو، باشوورییەكان تاراددەیەك دەیانتوانی كاروباری خۆیان بەڕێوەبەرن و جۆرە سەربەخۆییەكی ئیداریان هەبوو، بۆیە گرژی و ئاڵۆزی نێوان باكوور و باشووریش بێدەنگ بوو، بەڵام دوای ئەوەی لە ساڵی 1956 سودان سەربەخۆ بوو، ئەوا باشوور لەگەڵ باكوور تێكەڵكرایەوەو حكومەتی خەرتووم هەوڵیدا هەموو ئازادییەكانی باشوور زەوت بكات، ئەمەش دروست وەك ئێمەی كورد كەدوای ساڵی 1958 حكومەتی قاسم لە بەڵێنەكانی خۆی پاشگەزبووە و لە 11ی ئەیلوولی 1961 شۆڕش دەستی پێكرد، باشوورییەكانیش بەهەمان شێوە لە ساڵی 1958ـەوە كەوتنە ئامادەباشی بۆ ئەوەی لەبەرامبەر هەوڵەكانی حكومەتی خەرتووم بەدەنگ بێن و داوای سەربەخۆیی باشوور بكەن و لەساڵی 1963 بۆ بەدیهێنانی ئەم داوایە كەوتنە خەباتی چەكداری، بەڵام وەك پیشەی حكومەتەكانی عێراق بەرامبەر بە شۆڕشی كوردستان، حكومەتی خەرتوومیش لە ساڵی 1965 داوای دانوستاندنی لەگەڵ باشوورییەكان كرد و ئەم دانوستاندنە بەردەوام بوو هەتا لەساڵی 1972 رێككەوتنی ئەدیس ئەبابای لێكەوتەوە و بەپێی ئەم رێككەوتنە مافی ئۆتۆنۆمی درایە باشووری سودان، هەروەك چۆن حكومەتی بەغدا لەساڵی 1970 رێككەوتنی ئاداری لەگەڵ سەركردایەتی شۆڕشی ئەیلوول ئیمزاكرد و بەپێی ئەو رێككەوتنە ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستانی عێراق دیاریكرا، لەگەڵ ئەوەی ماوەی رێككەوتنی ئاداری ساڵی 1970ی شۆڕشی ئەیلوول لەگەڵ حكومەتی عێراق تەنیا 4 ساڵ بوو جارێكی دیكە شەڕ دەستی پێكردووە، بەهەمان شێوە ماوەی رێككەوتنی ئەدیس ئەبابا كە 10 ساڵی خایاند سەرەنجام بە هاتنی جەعفەر نمێری بۆ سەرۆك كۆماری سودان لەهەموو رێككەوتنەكە پاشگەزبووەو چەندین خاڵی نێو رێككەوتنەكەی پێشێلكرد و كردیە رێككەوتنێكی بێ ناوەرۆك، هەروەك چۆن حكومەتی بەعس لە ساڵی 1974 رێككەوتنی ئاداری بێ ناوەڕۆك كرد و ئۆتۆنومی راستەقینەی كوردستانی گۆڕی بۆ ئۆتۆنۆمیەكی كارتۆنی، پاشان قبوڵنەكراو شەڕ دەستی پێكردەوە، بەهەمان شێوە باشوورییەكانیش لەساڵی 1982 پێشێلكارییەكانی جەعفەر نمێریان قبوڵنەكرد و شەڕ دەستی پێكردەوە، بەڵام شەڕی ئەمجارە خوێناویتر لە پێشان و بووە هۆكاری ئەوەی كە زیاتر لە یەك ملیۆن كەس لە هەردوولا بكوژرێن، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا بزووتنەوەكەی باشووری سودان لەپێناوی ئەوەی سودان دابەشبكرێت شۆڕشیان كرد یان مەبەستیان ئەوەبوو كە سودان وڵاتێكی دیموكراتی و فیدراڵی بێت و هەموو هاووڵاتیانی سودان بە عەرەب و غەیرە عەرەب و بە موسڵمان و كریستیانەوە بێ جیاوازی تێدا بژین، بەڵام كاتێك هیچ رێگەیەك ناهێڵرێتەوە دەسەڵاتی ناوەند ئامادە نابێت كە بەرێگەی ئاشتی و دیالۆگ كێشەكان چارەسەر بكرێن و ئامادە نابن كە وڵاتێكی كاولكراوی دوای شەڕ ئاوەدانبكرێتەوە و لە هەموو روویەكەوە پشتگوێ بخرێت، ئەوا ناچار دەبن كە پەنا بۆ سەربەخۆیی ببەن و بڕیاربدەن كە پێكەوەژیان بەو لۆژیكەی كە حكومەتی ناوەندی خەرتووم دەیەوێت ئەوە پێكەوە ژیان نییە و دواكردنی كۆیلایەتییە، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر لەرای گشتییەوە سەیری ئاكامی ریفراندۆمەكە بكەین، پێش ئەوەی دەنگدەران چووبنە بەردەم سندوقەكانی دەنگدان، هەموو كەسێك هەست بەو راستیە دەكات كە هەرگیز هاووڵاتیانی باشووری سودان دەنگ بۆ مانەوە لە چوارچێوەی سودان نادەن و هەموویان دەنگ بۆ جیابوونەوە و سەربەخۆیی دەدەن.


لە وڵاتێكدا دیموكراتی بوونی نەبێت
رێككەوتنەكانی ئاشتی تەنیا ئاگربەستە

ئەزموون و مێژووی شۆڕشەكانی كوردستان فێری كردوین كە رێككەوتن لەگەڵ دەسەڵاتی ناوەندی بۆ بونیادنانی ئاشتی و پێكەوەژیانی ئارەزوومەندان، بێجگە لە ئاگربەستێكی كاتی و خۆئامادەكرن بۆ شەڕێكی دیكە، شتێكی تر نییە، بە خوێندنەوەی پێوەندییەكانی نێوان حكومەتی سودان و بزووتنەوەكانی باشووری سودانیش دەگەینە ئەوەی كە هەموو ئەو رێككەوتنانەی بە مەبەستی ئاشتی لەنێوان حكومەتی خەرتووم و باشووری سودان ئیمزا كراون، بێجگە لە ئاگربەستێك كە حكومەتی خەرتووم پێویستی پێی بووە و وەك خۆ ئامادەكردنێك بۆ شەڕێكی دیكە و تۆڵەسەندنەوە لە باشوورییەكان شتێكی دیكە نەبووە، ئەم راستیە پێمان دەڵێت، كاتێك رێككەوتنی ئاشتی بووە ئاگربەستی كاتی و خۆئامادەكردن بۆ شەڕێكی دیكە، ئەوا واقیع دەیسەپێنێت كە پێویستە رەگ و ریشەی ئەو هێزە شاراوەیەی شەڕ دەربهێنرێت بۆ ئەوەی ئاشتیەكی هەمیشەیی بێتە ئاراوە، هەربۆیە ئێستا كە باشوورییەكان بڕیاری سەربەخۆیی دەدەن، بڕیارەكەیان بۆ هەڵكێشانی ریشەی ئەو شەڕەی كەماوەی زیاتر لە پەنجا ساڵە باشوور و باكووری سودانی كاولكردووە، سەبارەت بەوەی ئەم ریفراندۆمە تاچەند دەبێتە هۆكارێك بۆ لەریشە هەڵكێشانی رەگ و ریشەی ئەو شەڕە بێزراوە، پرۆفیسۆر كلایتۆن تاین ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كینتاكی و تایبەتمەند لە دیراساتی ئەفریقی و شەڕی ناوخۆی سودان بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەم ریفراندۆمە لەبەر چەند هۆكارێكی جیاواز زۆر گرنگە، گرنگترینیان ئەوەیە ئەگەر سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێتە دوا بزمار لە تابووتی دڕندانەترین شەڕی ناوخۆ دەرێت، كە لە ماوەی پەنجا ساڵی رابردوودا روویدابێت، كەواتە لەم رووە گرنگیەكی لە راددەبەدەری هەیە، ئەویش بریتییە لە هێنانەدی ئاشتی لەم ناوچەیەدا، لەلایەكی دیكەوە ئاكامی بەرفراوانتری لێدەكەوێتەوە، لەبەر ئەوەی لە سەرتاسەری جیهاندا چەندین بزووتنەوە هەیە دروشمی مافی چارەی خۆنووسینی بەرزكردۆتەوە. واتە ئەگەر مافی چارەی خۆنووسین بە سەركەوتوویی پیادە بكرێت، ئەگەر جیبابوونەوەكە بە سەركەوتوویی رووبدات، ئەوا گرنگی خۆی دەبێت بۆ سۆماڵ، بۆ كوردستان، واتە ئەگەر ئەم پرۆسەیە بە سەركەتویی رووبدات، ئەوا ناڵێم دەبێتەهۆی ئەوەی ئەم ناوچانە پشتئەستوور بن بۆ گرتنەبەری هەمان هەنگاو، بەڵام دەبێتەهۆی ئەوەی سەرسەختانەتر كار بكەن بۆ ئەوەی بەو شێوەیە بیربكەنەوە كە ئەوانیش دەتوانن هەمان سەربەخۆیی بەدەست بهێنن. هەربۆیە دووبارەی دەكەمەوە ئەگەر بە سەركەوتوویی و بە ئاشتیانە بەڕێوەبچێت، ئەوا دەبێتە پێشینەیەك، بەڵام ئەگەر ئێمە لەم رووەوە لە كێشەیەكی وەك كێشەی سۆماڵ بڕوانین، ئەوا حكومەتێكی بەهێز لە پایتەختدا بەدی ناكەین كە بتوانرێت گفتوگۆی لەگەڵدا بكرێت، لە كاتێكدا لە خەرتوم حكومەتێكی بەهێز دەسەڵاتی بەدەستەوەیە. ئەوەی پەیوەست بێت بە كوردەكانەوە، ئەوا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كوردەكان بەسەر سێ وڵاتدا دابەش بوونە و كوردەكانیش لە بزووتنەوەیەكی یەكگرتوودا كۆنەبوونەتەوە بە چەشنی باشووری سودان، واتە جیاوازی بنەڕەتی هەیە، هەروەها پێموایە كوردەكانی عێراق پتر پێداگیری لەسەر ئۆتۆنۆمی دەكەنەوە نەك سەربەخۆیی، واتە ئامادەنین شەڕی سەربەخۆیی بكەن، لەبەر ئەوەی پێیانوایە ئۆتۆنۆی بەسە)).
سەبارەت بە جیابوونەوەی باشوور بەشێوەیەكی ئاشتیانە لە باكووری سودان و پێشنیەی مێژووی لەم بوارەدا، پرۆفیسۆر سكۆت گەیتس بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی شەڕی ناوخۆ (cscw) لە نەرویج و پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر شەڕی ناوخۆیی دارفۆر و سودان و باشوور و باكووری سودان، بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەم مەسەلەیە هەمیشە كێشەیەكی ئاڵۆزبووە، لەبەرئەوەی چەندین پرسیار دێتە ئاراوە لەبارەی ئەگەر و چۆنیەتی دابەشبوونی وڵاتان و كە ئایا بەشێوەیەكی ئاشتییانە دابەش دەبێت یا نا. شانەنشینی «سوید و نەرویج» هەبوو، لە «نەرویج» ریفڕاندۆمێك ئەنجامدرا بۆ جیابوونەوەی «نەرویج» لە «سوید»، لە «سوید» جۆرە ناڕەزاییەك سەریهەڵدا، بەڵام لەكۆتاییدا «نەرویج» بە ئاشتییانە جیابۆوە و «سوید»یش لەو بارەیەوە هیچ كێشەیەكی نەخوڵقاند. نموونەیەكی تر، دابەشبوونی «چێكسلۆڤاكیا»، كاتێك كە رێگە بە «سلۆڤاكیا» درا جیابێتەوە و هیچ كێشەیەك رووینەدا. بەڵام چەندین نموونەی تر هەیە كە تیایدا گرووپ و نەتەوە و ناوچە هەبوون داوای جیابوونەوەیان كردبوو و داواكارییەكانیان رەتكرایەوە و لەئاكامدا چەندین شەڕی ناوخۆیی بەرپابوو. وەك پێشتریش ئاماژەم بە ئەزموونی نەرویج و سوید و چیك و سلۆفاكیا كرد، كە بەشێوەیەكی ئاشتییانە كۆتاییان هات، بەڵام زۆربەی كێشەكان بەشێوەیەكی ئاشتییانە ناگاتە چارەسەر. ئەویش لەبەرئەوەی بێجگە لە پرسی نەتەوەیی، كێشەی دیكەش دێتە پێشێ وەك كێشە لەسەر سەرچاوەی داهاتەكان وەك بیترۆل كە دەكەونە ناو ئەو ناوچانەی جیادەبنەوە، هەروەها «عێراق»یش، كە ئەویش لەخۆیدا گرفتی گەورەی هەیە لەبارەی سامانەكان و دەستنیشانكردنی سنوورەكان و كێشەی یەكپارچەیی وڵاتەكە و كێشەكانی تر).


پابەند بوون بە ئاكامی ریفراندۆمەكە و
جێبەجێكردنی بەڵێنەكانی بەشیر

زۆر لە چاودێرانی بارودۆخی سیاسیی سودان و ئەفریقیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش، لەگەڵ ئەوەی لەوە دڵنیان كە هاووڵاتیانی باشووری سودان دەنگ بۆ سەربەخۆیی دەدەن، بەڵام لەهەمانكاتدا ئەو مەترسیەش ناشارنەوە كە ترسی ئەوەیان هەیە كە گرژی و ئاڵۆزییەكانی دوای بڕیاردانی سەربەخۆیی جۆرێك لە توندوتیژی لێبكەوێتەوە، لە هەمانكاتدا عومەر بەشیری سەرۆكی سودانیش لە میانەی سەردانەكەی بۆ جۆبای پایتەختی باشووری سودان، بەوەی بەڵێنیدا پابەند بێت بە ئاكامی ریفراندۆمەكە و ئەگەر هاووڵاتیانی باشووری سودان دەنگیان بۆ سەربەخۆییدا، ئەوا پیرۆزباییان لێدەكات، بەڵام ئەو پرسیارەی لێرەدا سەرهەڵدەدات، ئەوەیە ئایا تاچەند عومەر بەشیر بە بەڵێنەكانی خۆی پاپەند دەبێت و تاچەند بەڵێنەكانی بەشیر رێگە لە توندوتیژی دەگرێت؟ ئەمەیان مەسەلەیەكە دوای راگەیاندنی ئاكامی دەنگدانەكە دەردەكەوێت، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و سەبارەت بەوەی چۆن عومەر بەشیر ئەم لێدوانانەی داوە و چۆن سەرۆكی یەكێك لە دەوڵەتانی عەرەبی توانی ئەو جورئەتە بەخۆی بدات؟ پرۆفیسۆر بێرن یۆت ئوستادی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا لە زانكۆی بێروت بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ریفڕاندۆم بۆ هاووڵاتیانی باشووری سودان زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی هێمایەكە بۆ ئەو شتەی كە ئەوان هەڵبژاردنیان هەیە، هەروەها دەرفەتێكیان پێ دەبەخشێت بۆئەوەی داخوازییەكانیان دەربڕن بۆ داهاتوویان. چەندین ساڵ لەباری جەنگدا بوونە و ئێستا كاتی ئەوە هاتووە كۆتایی بە ساتە سەختەكەیان بێنن. هەربۆیە، ئەمە شتێكی زۆر گرنگە و من لەگەڵ ئەو بۆچوونە هاوڕام كە دەستنیشانكردنی مافی چارەنووس مافێكە بۆ ئەو خەڵكە، بەڵام سەبارەت بە بەڵێنەكانی عومەر بەشیری سەرۆكی سودان، ئەوە لەبەرئەوەبوو كە هیچ چارەیەكی تری لەبەردەمدا نەمابۆوە، بێجگە لەوەی كە دەبوو هەر پاڵپشتی لە ماف و ئیرادەی هاووڵاتیانی باشووری سودان بكات، ئەگەرنا ئەوە هیچ وڵاتێك لە جیهان پشتگیری ناكات. ئەم بەروارە لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی 2005 دیاریكرا، كاتێك كە رێككەوتنی ئاشتی واژۆكرا، هەموو جیهانیش پشتگیری دەكەن لە مافەكانی باشووری سودان. هەربۆیە، سەرۆك ناچارە پشتگیری لە ئەنجامەكانی ریفڕاندۆمەكە بكات، لەبەرئەوەی بە پێچەوانەوە لە گۆشەیەك بەتەنیا دەمێنێتەوە و هیچ وڵاتێك پشتگریی ناكات، نە وڵاتانی رۆژئاوا و نە وڵاتانی دراوسێش. لەلایەكەوە، جیهانی عەرەبی و بەتایبەتی حكومەتی سودانی خوازیارن باشووری سودان لەچوارچێوەی سودان بمێنێتەوە، ئەویش بەهۆی سەرچاوە سرووشتییەكان و نەوتی باشووری سودان. لەلایەنێكی ترەوە، ئەوان چاوەڕوانن كاریگەرییان لەسەر باشووری سودان بمێنێت بۆئەوەی فشار بخەنە سەریان و لەئاكامدا ناچاریان بكەن ئایینەكەیان بگۆڕن و ببن بە موسڵمان. بەڵام ئەمڕۆ هاووڵاتیانی باشووری سودان داواكارن لەسەر ئەستۆی خۆیان بمێننەوە و لەوێشدا ئازادییەكی بەرچاو هەیە لە پیادەكردنی نەریتەكانی ئایینی ئیسلام. بەڵام چەندین ساڵە ناوچەكەیان فەرامۆشكراوە لەڕووی پەرەپێدان و پێشكەوتن و ئەمڕۆ لەسەر دەستی خۆیان ئەو شتانە وەدیهێنراوە و خۆیان بڕیاردەرن لەسەر داهاتووی وڵاتەكەیان. هەربۆیە، بەڕای من «بەشیر» هیچ دەسەڵاتێكی لەسەر باشوور نەماوە، لەبەرئەوەی ئێستا بڕیار لەدەستی خۆیانە بۆ دەستنیشانكردنی داهاتوویان، لەهەمان كاتیشدا پێویستە ئەو شتە لەیاد نەكەین كە ئەمڕۆ باشوور لەڕووی سەربازییەوە بەهێزە و ئەگەر بێت و باكوور پاپەند نەبێت بە ئەنجامەكانی ریفڕاندۆمەكە، ئەوكات جەنگ بەرپادەبێت و هەڵبەتە ئەمەیان وەكو جەنگەكانی پێشوو نابێت)).

بەڵام پرۆفیسۆر كلایتۆن تاین كە شارەزایی لەسەر سیاسەتی ناوخۆیی سودان هەیە سەبارەت بەهەمان پرسی بەڵێنەكانی بەشیر رایەكی پێچەوانەی هەیە و بەمجۆرە ئەو رایەی خۆی بۆ گوڵان ئاشكرا كردو وتی: (پێموایە سەرۆكی سودان راستگۆ نییە، لەو باوەڕەدانیم باكووری سوودان رێگەبدات باشووری وڵاتەكە بە شێوەیەكی ئاشتیانە جیاببێتەوە، هۆكاری سەرەكی بوونی نەوتە لەو ناوچەیەدا، لەبەر ئەوەی ئەوكاتە دەبێت باكووری سوودان دەست لە چەندین سەرچاوەی نەوتی هەڵبگرێت، كەواتە ئەوە تەنیا كارێكی سیاسی بوو، كارێك بوو كە ناچار بوو بیكات، دەتوانین بڵێین زیاتر كارێكی رووكەشیانە بوو. نازانم بۆچی دەبێت متمانە بە بەشیر بكرێت؟ لەبەر ئەوەی ئەو سەركردەیەكە بە تاوانی جەنگ ئیدانە كراوە، ئەو سەرۆكێكە لەلایەن دادگای تاوانی نێودەوڵەتییەوە داواكراوە، متمانە بەو لێدوانەی ناكەم، متمانەی پێناكەم تاوەكو جیابوونەوەكە بە فیعلی نەبینم، هەروەها بۆ من مایەی تاسانە ئەگەر رووبدات. لە راستیدا ئەوەی راستی قسەكانی دەسەلمێنێت كردەوەیە، مەبەستم ئەوەیە دەبێت چاوەڕێی ئەوە بكەین چۆن ئەم سەركردەیە كە جینۆسایدی ئەنجامداوە، مامەڵە لەگەڵ ئەنجامی راپرسیەكەدا دەكات ئەگەر دەنگ لەبەرژەوەندی سەربەخۆیی بدەن، بۆ من مایەی تاسان دەبێت ئەگەر رێگەبدات باشووری سودان بە شێوەیەكی ئاشتیانە لە وڵاتەكە جیاببێتەوە. لەوە تێناگەم چۆن دەتوانیت لەدەستدانی نیوەی وڵاتەكەت بە پاراستنی یەكپارچەیی وڵاتەكەت لێكبدەیتەوە! پرسیارەكە ئەوەیە لە باشووری سوداندا چەندین سەرچاوەی نەوت هەیە، لەكاتی جیابوونەوەی ئەو بەشە لە وڵاتەكە چۆن حكومەتی باكوور دەتوانێت سوود لەو سەرچاوانە وەربگرێت؟ پێموایە ئەمە تەنگژە گەورەكەیە)).


باشووری سودان وەك دەوڵەتێكی
حەوزی نیل و بەشێك لە شەڕی ئاو

باشووری سودان لەگەڵ ئەوەی تائێستا ناوێكی بۆ دانەنراوە، بەڵام لە چەند مانگی رابردوو لە میانەی راپۆرتێكدا كە سایتی (تەقریری واشنتۆن) بڵاویكردبۆوە، ئاماژەی بەوەكردووە كە یەكێك لەو ناوانەی پێشنیار دەكرێت ببێتە ناوی فەرمی بۆ دەوڵەتە تازەكەی باشووری سودان، دەوڵەتی نیلە ئەمە لەبەر ئەوە بەشێكی رووباری نیل بەو وڵاتەدا تێدەپەڕێت، ئەم رووبارە دەشێت ببێتە سەرچاوەیەك بۆ سەقامگیری و پێوەندییە نێودەوڵەتی و ئیقلیمییەكانی دەوڵەتی باشووری سودان، بەڵام لەهەمانكاتدا مەرترسی ئەوەشی لێدەكرێت كە دەوڵەتە تازە ببێت بەبەشێك لە شەڕی ئەو ئاوەی كە مەزندەدەكرێت لە داهاتوو رووبدات، سەبارەت بە بایەخی نیل بۆ دەوڵەتی باشووری سودان، پرۆفیسۆر سكۆت گەیتس، بەمجۆرە بۆچوونەكانی خۆی بۆ گوڵان راگەیاند و وتی: (بەدرێژایی مێژوو سەلمێندراوە كە «رێككەوتنەكانی ئاو» جێگیر و سەقامگیر دەمێنێت. «هیندستان» و «پاكستان» 4 جەنگیان هەبوو، بەڵام رێككەوتنی «دۆڵی هیندستان» پارێزرا. هیندییەكان هەرگیز سەرپێچییان لەو رێككەوتنە نەكرد، لەكاتێكدا كە گرژییەكی زۆر و فراوان لەنێوان هیندستانییەكان و پاكستانییەكان هەبوو. خودی «پاكستان» دابەشبوو، كە «بەنگلادیش» درووستبوو رۆژهەڵاتی «پاكستان» لە رۆژئاوای «پاكستان» جیابۆوە. جەنگێكی خوێناوی لەئارادا هەبوو، بەڵام هاوكات رێككەوتنی ئاو پارێزرا. ئەمڕۆش مشتومڕێكی زۆر لەسەر رێككەوتنی «نیل» هەیە و پاراستنی ئەم رێككەوتنە كەوتۆتە ژێر پرسیارەوە كە ئایا پاش پێكهێنانی دەوڵەتێك رێككەوتنی «ئاوی نیل» دەپارێزرێت یان نا. بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، دەبێت رێككەوتنەكانی ئاو جێگیر و سەقامگیر بێت، تەنانەت گەر لە ساتی جەنگیشدا بێت).

كەواتە رێككەوتن لەسەر ئاوی نیل دەبێت پارێزراو بێت، هەر ئەمەش پێدەچێت هۆكاری ئەوەبێت میسر دامەزراندنی دەوڵەتی باشووری سودان بۆ سەربەخۆیی بەمەترسی نەزانێت، بۆ جەختكردنەوە لەسەر ئەم مەسەلە گرنگە پرۆفیسۆر بێرن یۆت لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بەم پرسە وتی: (پێویست بە سەرهەڵدانی كێشە و گرفت ناكات. پێویستە هەموو وڵاتەكان قایلبن بە بارودۆخەكە و پێكەوە دانیشن و رێككەون لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی سەرچاوەكان، بەپێی ئەو رێككەوتنەی كە لەساڵانی 1900ـەكاندا واژۆكراوە، كە دان نراوە بە خاوەندارێتیی «میسر» لەسەر هەموو سەرچاوەكانی رووباری «نیل». بەڵام بەتێپەڕبوونی كات هەموو وڵاتانی رووباری «نیل» پێكەوە دانیشتن و رێككەوتن لەسەر چۆنیەتی دابەشكردنی سامانەكانی رووباری «نیل» بەشێوەیەكی یەكسان بەتایبەتی ئاوەكەی. هەربۆیە، هیوادارم هیچ كێشەیەك لەم بارەیەوە روونەدات، لەبەرئەوەی ئەو وڵاتانە هەموویان خاوەنی رووباری «نیل»ن و پێویستە فێربن لەسەر چۆنیەتی هاوبەشكردنی. هەربۆیە لە دوماهیدا دەڵێم بەڕای من پشتگیریكردن لە مافەكانی مرۆڤ باشترین رێگەچارەیە. پێویستە دەرفەت بە خەڵكی چەوساوە بدرێت بۆ دەربڕینی را و بۆچوون و خواستەكانیان لە سەندووقەكەكانی دەنگدان. لەبەرئەوەی جگە لەخۆیان هیچ كەسێكی تر نازانێت چی بۆ ئەوان باشترە. منیش لێرەوە خوازیارم رێزنواندن هەبێت بۆ بڕیاڕی دانیشتوانی باشووری سودان)).


دروستبوونی دەوڵەتی باشووری سودان
سەرەتای كۆتایی سایكس بیكۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا

پلانی سایكس بیكۆ بۆ دابەشكردنی وڵاتان، تەنیا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیای نەگرتۆتەوە، بەڵكو نەخشەی سیاسیی ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپاش بەشێك بوو لەو پلانی دابەشكردنی وڵاتان كە بەنەخشەی سایكس بیكۆ ناسراوە، لە ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو نەخشەی سایكس بیكۆ دەسكاری كرا و ژمارەیەكی زۆر لەو نەتەوانەی بەپێی نەخشەكەی سایكس بیكۆ بە وڵاتانی دیكەوە لكێنرابوون، سەربەخۆیی خۆیان وەرگرتوو جیابوونەوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی لەسەرەتای نەوەدەكان دەوڵەتانی گەورەی جیهان لە پێش هەموویانەوە ئەمریكا لەوە دەترسا كە دەسكاری كردنی سایكس بیكۆ ببێتە هۆكاری ئەوەی سەقامگیری ئەوروپا تێكبچێت، بەڵام بەپێچەوانەوە دروستكردنی ئاستەنگ لەبەردەم گۆڕینی نەخشەی سایكس بێكۆ هۆكاری ئەوەبوو كە شەڕە ئیتنیە خوێناوییەكان بەردەوام بێت، هەروەك لە یوگسلافیای پێشوو بینمان و سەرەنجام رێگەی ئاشتی و پێكەوە ژیان لە بواردان بەمافی سەربەخۆیی ئەو نەتەوانە دۆزرایەوە، ئێستا كە باشووری سودانیش ئەم بڕیارە دەدا، بێگومان پێشینەكی ئیجابی بۆ دەسپێكی هەڵوەشانەوەی سایكس بیكۆ لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا دێتە ئاراوە، پاش سەربەخۆبوونی باشووری سودان ئەو ترسە لای وڵاتانی گەورەی جیهانی بەتایبەتی ئەمریكا دەڕەوێتەوە، كە دەسكاری كردنی سنوور بواردان بە لەدایكبوونی دەوڵەتی نوێ، نەخشەی رێگەیە بۆ چەسپاندی ئاشتی و ئاسایشی هەرێمی و جیهانی و چیدیكە بە بیانووی راگرتنی سەقامگیرییەوە نەتەوە بێ دەوڵەتەكان لە مافی دروستكردنی دەوڵەت بێبەش ناكەن.