لێبوردەیی مانای سازش و نەهێشتنی جیاوازییەكان نییە، بەڵكو مانای پێكەوە ژیانی ئاشتیانەی نێوان ئایین و نەتەوە جیاوازەكانە، مانای رێز و تەقدیرە بۆ هەمەڕەنگی رۆشنبیری و شێوازی دەربڕین و ئەو شێوە ژیانەی خەڵك بۆ خۆی هەڵیدەبژێرێت، كەواتە مانای لێبوردەیی بۆ ئەو وڵاتانەی لە ئایین و نەتەوەی جیاواز پێكهاتوون، واتە داننانە بە مافەكانی مرۆڤ و بە ئازادییە بنەڕەتییەكانی هەموو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانە و رێزگرتنە لە داب و نەریت و پێڕەوكردنی نەریتە نیشتمانی و نەتەوەیی و ئایینەكانی هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە، جیاوازی نێوان پێكهاتەكانی كۆمەڵگە جیاوازی دەستكرد نین، بەڵكو سرووشت و خواوەند ئەو جیاوازیانەی خوڵقاندووە و رێزگرتن لەو جیاوازیانە رێزگرتنە لە داب و نەریت و پیرۆزییەكانی كۆمەڵگە و بەها بەرزەكانی مرۆڤ، مێژووی نەتەوەكانی جیهان ئەو راستیەیان سەلماندووە نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان ناتوانن لە وڵاتێكدا پێكەوە بژین ئەگەر پێكهاتە جیاوازەكان نەتوانن جیاوازییەكانی یەكتری قبوڵ بكەن، ئەمەش پێمان دەڵێت تەنیا لێبورەدەیی توانای ئەوەی هەیە گەرەنتی مانەوەی كۆمەڵگە تێكەڵاوەكان بكات، ئەوجا ئەو كۆمەڵگەیە لە هەركوێیەكی جیهاندا بێت.


پێكەوەژیانی هەرێمی كوردستان بەرهەمی تێگەیشتنە لە مانای لێبوردەیی

كاتێك لە فەرهەنگی رێنیسانسی ئەوروپای رۆژئاوادا بۆ مانای لێبوردەیی و پێكەوە ژیان دەگەڕێین، هەست دەكەین دوای مێژوویەكی خوێناوی و قوربانیدانێكی زۆر و بێتاقەت بوون و كۆڵدان لە توندوتیژی مانای لێبوردەیی بەرجەستە دەكات، جۆن لۆك فەیلەسوفی بەناوبانگی سەردەمی ئینگلیزی لە (كتێبی نامەیەك لە لێبوردەیی) كاتێك دەیەوێت ئەم نامەیە پێشكەشی خوێنەرانی بكات، بە پرسیارێكی سەرسوڕمان ئاسا رووبەڕووی خوێنەر دەبێتەوە و دەڵێت: (كاتێك دەتەوێت پرسیار سەبارەت بە بۆچوونی تایبەتی من بكەیت سەبارەت بە لێبوردەیی، دڵنیام هەست بەسەرسوڕمان دەكەیت، لەبەر ئەوەی من بەبێ هیچ تەحەفوزێك دەڵێم ئایینی كریستیان وەك نیشانەیەكی بەرزی لێبوردەیی دەبینم)، مەبەستی لۆك لەوەی خەڵكی بەم وەڵامەی سەرسام دەبن ئەوەیە، لەبەر ئەوەی كاتێك لۆك داوای جیاكردنەوەی دەوڵەت و ئایینی دەكرد پێیانوابوو، لۆك مەبەستێتی لە بەها بەرزەكانی ئایین كەمبكاتەوە یان مەبەست ئەوەبێت، یان مەبەستی ئەوەبێت كومەڵگە ئایینی نەبێت، بەڵام وەك لە دێڕەكانی دواتری پێشەكییەیدا دەردەكەوێت، دەبینین مەبەستی جۆن لۆك تەواو تەواو پێچەوانەی ئەو بۆچوونەیە، بۆیە هەر لەسەرەتاوە خەڵك لەوە ئاگادار دەكاتەوە كە بیروبۆچوونەكانی ئەوت زانی دووچاری سەرسوڕمان دەبیت، لەبەر ئەوەی جۆن لۆك دەیەوێت ئایین رزگار بكات و جیاوازییە مەزهەبییەكانی نێوان یەك ئایین و ئایینە جیاوازەكانیش نەبنە ململانێی و كێشمە كێشی سیاسیی، هەربۆیە لە پێناسەكەی لۆك بۆ ئایین دەگەینە ئەو راستیەی كە مەبەستی لۆك بۆ جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت بۆ بەرز راگرتنی ئایینە و دوورخستنەوەیەتی لە گەندەڵی دەوڵەت، وەك ئەوەی لە سەدەكانی ناوەڕاستدا دەسەڵاتی كەنیسە ئایینی كریستیانی ناشرین كردبوو، هەربۆیە بەمشێوەیە باسی ئایین دەكات و دەڵێت: (هەندێك لە پێڕەوانی ئایینی كریستیان خۆیان بە شوێن و نازناوەكانیان دەردەخەن، هەندێك بە گەورەیی تقووسەكانیان، هەندێكی دیكە بە چاكی ئیمانەكەی، لەهەمانكاتدا هەمووشیان لەو بڕوایەدان كە باوەڕیان هەقە و باوەڕی ئەوان لەهی ئەوانی دیكە باشترە، هەموو ئەمانە نیشانەی ئارەزووەكانی مرۆڤە كە حەزدەكەن هەریەكەیان بەسەر ئەوی دیكەدا باڵادەست بێت. نەك خۆشەویستی كریستیان بۆ خوا. ئایینی راستی بۆ ئەوە نییە كە تقووسەكان پیادەبكرێت یان لە پێناوی ئەوە بێت كەنیسە دەسەڵات وەربگرێت، یان زوڵم پیادە بكات، بەڵكو لەپێناوی رێكخستنی ژیانی مرۆڤ لەسەر بنەمای فەزیلە و خواپەرستی، بۆیە هەر مرۆڤێك دروشمی مەسیح بەرز بكاتەوە پێویستە لەسەری پێش هەموو شت شەڕێك لەدژی ئارەزووەكانی و خراپەكانی خۆی بەرپا بكات، ئەمەش لەبەر ئەوەیە مەسیحیبوونی تۆ بێهودەیە بەبێ ئەوەی ژیانت پیرۆز بێت و رەفتارت پاك نەبێت...من پرسیار لە ویژدانی ئەو كەسانە دەكەم كە بە بیانووی پارێزگاری كردن لە ئایینەوە خەڵك دەچەوسێننەوە و خەڵك ئازار دەدەن و كاولدەكەن و دەكوژن، ئایا هەموو ئەو كارەی دەیكەن لە دڵێكەوە سەرچاوەی گرتووە كە پڕە لە دۆستایەتی و راستگۆیی؟))، كەواتە تێگەیشتن لە لێبوردەیی دەرخستنی بەهای پیرۆزی ئایینە پیرۆزەكانە، هەموو ئایینە ئاسمانییەكان لەسەر بنەمای لێبوردەیی و بەخشندەیی خوا بۆ بەندەكانی خۆی ناردۆتەوە خوارەوە، بەداخەوە مێژووی مرۆڤایەتی پێمان دەڵێت، مرۆڤایەتی درەنگ و دوای شەڕ و كاولكارییەكی زۆر و پاكتاوی یەكتری لە مانای بەرزی لێبوردەیی تێگەیشتن، گەڕانەوە بۆ ئەم باكگراوەندە پێویست بوو، ئەمەش لەبەر ئەوەی كاتێك ئێمەش باسی لێبوردەیی و پێكەوە ژیان لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی و كوردستان بەهەموو پارچەكانییەوە دەكەین، لەوانەیە تۆژەرێك، یان سیاستمەدار یان دیپلۆماتێكی دەرەوەی كوردستان كە لێمان ببیستێت، لێبوردەیی لە هەرێمی كوردستاندا بەرهەمی تێگەیشتنی رێبەرانی دامەزرێنەری بزاوتی كوردایەتی و شۆڕشی رزگاریخوازی كوردستانە، تووشی سەرسوڕمان بن لەبەر ئەوەی ئەمە لە جیهاندا بێ وێنەیە، هەروەها كاتێك بەم تێگەیشتنە قووڵە لەهزری رێبەرانی دامەزرێنەری كوردایەتی رۆدەچین، هەست دەكەین تێگەیشتن لەمانای لێبوردەیی تەنیا، پیادەكردنی لێبوردنی ئایینی نییە لەنێوان ئایینە جیاوازەكانی كوردستاندا، بەڵكو ئیعترافكردنی ئارەزوومەندایە لەلایەن رێبەرانی كوردایەتیەوە بە هەموو جیاوازییەكانی بەرامبەر بە ئایین و زمان و نەتەوەو نەریت و هەموو پیرۆزییەكانیانەوە، ئەوجا ئەم تێگەیشتنەش تەنیا لە سنووری كوردستاندا نەبووە، بەڵكو رێبەرانی كوردایەتی هەوڵیاندا هەر لەسەر ئەم بنەمایە مامەڵە لەگەڵ ئەو نەتەوانەش بكەن كە رژێمەكانیان دروشمی لەناوبردن و پاكتاوی نەتەوەی كورد و كوردستانییەكانی بەرز كردۆتەوە، ئەمە بۆ ئێمە وەك كورد و كوردستانی لەوانەیە زۆر جێگەی سەرسوڕمان نەبێت، بەڵام دیسان بۆ بیانییەك یان هاووڵاتیەكی غەیرە كوردستانی زۆر جێگەی سەرسوڕمانە كاتێك دەڵێن (لەشەڕی جیهانی دووهەمدا لەو كاتەی هەموو جیهان وەك گەل و نەتەوە لەشەڕدا بوون دژی یەكتری، مستەفا بارزانی لەساڵی 1943 نامەیەكی بۆ عەبدولرەحمان عەزام پاشا نووسی كە پاشتر بووە سەرۆكی كۆمكاری عەرەبی، بەوەی شەڕی شۆڕشەكانی كوردستان دژی نەتەوەی عەرەب نییە و شۆڕشی كوردستان بۆ گۆڕێنی ئەو رژێمەیە كە كورد و كوردستانی و عەرەبەكانیش پێكەوە دەچەوسێنێتەوە) ئەمە مانای ئەوەیە كاتێك دەمانەوێت لەمانای بەهای بەرزی لێبوردەیی تێبگەین، دوای ئەوەی هەموو فەرهەنگی جیهان دەگەڕێین دەبێت بگەڕێینەوە بۆ رێبازی رێبەرانمان لە شێخ عەبدولسەلامی بارزانەوە تا دەگاتە مستەفا بارزانی و ئێستاش سەرۆك مسعود بارزانی كە درێژەپێدەری هەمان رێباز و پرانسیپە كە مانای لێبوردەیی كردە یەكێك لە خەسڵەتەكانی شۆڕشەكانی كوردستان و ئێستا بۆتە هەوێنی حكومڕانی لەكوردستاندا، ئێمە بۆ ئەم راپۆرتە راوبۆچوونی چەند پرۆفیسۆرێكی فەلسەفە و مێژووی ئایینەكانمان وەرگرتووە، بەڵام هاوكاتیش راوبۆچوونی سەرجەم پێكهاتە جیاوازەكانی كوردستانمان وەرگرتووە، بۆ ئەوەی خوێنەر خۆی سەرپشك بێت و بزانێت نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی كوردستان چۆن باسی لێبوردەیی دەكەن و پرۆفیسۆرەكانی فەلسەفە و مێژووی ئایینە جیاوازەكانیش چۆن باسی دەكەن.




رۆڵی مامۆستایانی ئایینی ئیسلام لە پاراستنی ئەو ژینگە ئارامەی كە بۆتە بنەمایەك بۆ پێكەوەژیان و تەساموح، دیار و لەبەرچاوە. سەبارەت بە رۆڵی سەركردایەتی سیاسی كوردستان لە دابینكردنی ئەو ژینگەیە، مامۆستا عەبدوڵڵا مەلا سەعید سەرۆكی یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلامی لە كوردستان لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گۆڵان وتی:((ئایینی پیرۆزی ئیسلام بایەخێكی زۆر بەو پێكەوەژیانە دەدات، خۆشبەختانە گەلی كورد بەهەموو شێوەیەك هەوڵی داوە پارێزگاری لەهەموو تاكێكی ناو كۆمەڵگە، بێ جیاوازی بكات. لە ساڵی 1991ـەوە تاكو ئەمڕۆ هەست بە پێكەوە ژیانێكی باش بەبێ جیاوازی لەنێوان ئایینزاكان هەیەو بەراددەیەك هەست بەجیاوازی ناكرێت، ماف و رێز لەسەرجەم ئایینەكان لە هەرێمی كوردستان كراوەو هیچ كێشەیەك لەنێوان ئایینزاكاندا نییە، هەر بۆیە هەموومان ناسنامەی كوردستانیمان هەیەو پێكەوە كار بۆ پاراستنی ئەزموون و ئاشتی و پێكەوەژیان دەكەین. كاتێك سەرنج لە ئایینە جیاجیاكان بدەی لە كوردستاندا، دەبینیت موسڵمانەكان رێز لەسەرجەم رێوڕەسمە ئایینییەكان دەگرن بێ جیاوازی، ئەمەش هەمووی بۆ پاراستنی پێكەوە ژیانە، تۆ سەیر بكە لە هەرشوێنێك كەمینەیەكی ئایینی لەم هەرێمەدا هەبێت، زیاتر ئەو كەمینەیە مافی دەپارێزرێت و رێز لە ئازادییەكانی دەگیرێت، بۆ نموونە لە شوێنێكدا كە موسڵمان زۆر بێت زیاتر رێز بۆ مەسیحییەكان دەگیرێت واتە زۆرینەی بوونی ئایینزایەك لە گووندو شارۆچكەو شارێكدا نەبۆتە هۆی پێشێلكردنی ئایینزاكانی تر كە كەمینەن، گەر بێتوو لەهەر شوێنێكدا كەسانێك لە ناتێگەیشتنیانەوە هەڵەیەك بكات، ئەوا هەرزوو وەزارەتی ئەوقاف رێگری لەو حاڵەتە دەكات، ئەم ناتێگەیشتن و ناحاڵیبوونانە كە هەندێك جار روویداوە لە رێگەی گفتوگۆ و وتووێژەوە چارەسەری بنەڕەتی بۆ دۆزراوەتەوە. بەشانازییەوە دەڵێم ئەو پێكەوەژیان و رێزگرتنەی لە كەمینە ئایینی و نەتەوەییەكان لەكوردستاندا هەیە، لە زۆر وڵاتی دنیا بوونی نییە و بەدەست دەیان كێشەی ئیتنی و ئایینی و نەتەوەییەوە گیرۆدە بوونە، ئەو رێژە مەسیحی و ئێزدی و كاكەیی و سابیئەی مەندائی هەیە هیچ كێشەیان نییەو لە پرسەو بۆنەكانیاندا بەشداریین و لە خۆشی و ناخۆشییەكانیانیشدا بەشدارین، هەروەكو چۆن لە خەباتی كوردستانییەت پێكەوە خوێنی شەهیدەكانمان بۆتە فیدای نیشتمان و ئازادییەكان.
موسڵمان و مەسیحی و ئێزدی و كاكەیی پێكەوە خەباتیان كردووەو قوربانییان داوەو لە دەستكەوت و ئازادییەكانیشدا پێكەوە بەشدارین، لێرەدا نابێت رۆڵی سەرۆكی هەرێمی كوردستان باس نەكەین، چونكە جەنابی سەرۆكی كوردستان رۆڵی بەرچاوی هەبووە لە پتەوكردنی ئەو رۆحییەتەی كە بۆتە بنەمای پێكەوەژیان و لێبووردەیی نێوان ئایینزاو نەتەوەكانی كوردستان، چونكە بەڕێزیان كە سەرۆكی هەرێمی كوردستانە تەنیا سەرۆكی موسڵمانان نییەو سەرۆكی مەسیحی و ئایینەكانی تریشەو بەهەموو شێوەیەك خۆی كردۆتە خاوەنی چارەسەركردنی هەر گرفت و كێشەیەك گەر بچووكیش بێت بۆ ئەوەی چارەسەری بكات.
پێمباشە لە ساڵی داهاتوو زیاتر گرنگی بەو گفتوگۆو پێوەندییانە بدەین كە لەنێوان یەكێتی زانایانی ئایینی ئیسلام و ئایینەكانی تر هەیە، لەساڵی داهاتوو كار بۆ ئەوە دەكەین كۆنگرەی پتەوكردنی پێكەوەژیان لە نێوان سەرجەم ئایینزاكان بكەین و زیاتر بایەخ بەو دیالۆگ و گفتوگۆیانە بدەین كە سەرۆكی هەرێمی كوردستان تەئكیدی لەسەر دەكاتەوە، ئێمە وەكو زانایانی ئایینی ئیسلام دەستخۆشی و پێشوازی لەو هەڵوێستەی سەرۆكی كوردستان دەكەین كە لەكاتی كارەساتی كەنیسەی سەیدەت نەجات نواندی و دەرگای نەخۆشخانەكانی بۆ واڵاكردن و رێكخراوەكانی هاندا كە هاوكارییان بكەن، هەر ئەوكات پێشوازیمان لە قەشەكانیان كردوو پێمان راگەیاندن:(كوردستان شوێنی پێكەوەژیانی هەموو نەتەوەو ئایینزاكانەو موسڵمانانیش ئاشتیخوازن و رێز لە هەموو ئایینزاكان دەنێن).




هەر سەبارەت بە پێكەوەژیان و رێزگرتن لە ئایینە جیاوازەكان مەتران بەشار مەتی وەردە سەرۆكی ئەساقفەی ئەبارشیەی كلدانی لە هەولێر بۆ ئەم راپۆرتە لە لێدوانێكی تایبەتیدا وتی:((لەهەرێمی كوردستان پێكەوەژیان و لێبوردەیی مێژوویەكی كۆنی هەیەو بەرهەمی لۆژیكی سەركردایەتی سیاسی كوردستانە، هەر بۆیە هەموو ئایینزاو نەتەوەكان رێز و تێكەڵاوییەكی رۆشنبیری و كولتووریی لەنێوانیاندا هەیە، لەم چەند ساڵەی رابردووشدا گەرچی بارودۆخەكە لەعێراق تێكچووەو مەسیحییەكان كرانە ئامانجی تیرۆریستان، بەڵام لە هەرێمی كوردستان بارودۆخەكە پێچەوانە بوو، لێرە رێز لە ئایینزاكان و نەتەوە جیاجیاكان دەگیرێت، هەربۆیە پێموایە قسەكردن لەسەر پێكەوەژیان و لێبوردەیی ئایینی لە هەرێمی كوردستان لە ئاستێكی بەرزدایە و هەنگاوی زۆر گەورەی بڕیوە. قسەكردن لەسەر ئەم باسە زیاتر لەو وڵات و هەرێمانەیە كە كێشەو گرفتیان هەیە نەك لە هەرێمێكدا كە لەباوو پاپیرانمانەوە بیستوومانە هەموو پێكەوە كار و خەبات و خوێندنیان كردووە، لەم بۆنەیەش دا داوامان لە مەسیحییەكانی عێراق كرد تاكو بێنە هەرێمی كوردستان و بەچاوی خۆیان ببینن چۆن هەموو ئایینزاو نەتەوەكانی هەرێمی كوردستان لەخۆشی و ناخۆشیدا هاوبەشن و رێز لەیەكتر دەگرن، هەربۆیە كاتێك بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان ئەو دەستپێشخەرییە گەوەرەیەی كردو ئامادەباشی پیشاندا كوردستان ئامادەیە پێشوازی لە براكانمان بكات لە بەغداو ناوچەكانی دیكەی عێراق، بە جوانترین هەڵوێست و نموونە بۆ پێكەوەژیان و رێزگرتن لە مرۆڤایەتی لە هەرێمی كوردستن لە قەڵەمدرا، ئەمەش لەبەر ئەوەبوو بەڕێز مسعود بارزانی بینی گرفت و كێشەیەكی گەورە لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق و شاری موسڵ روبەڕووی مەسیحییەكان بۆتەوە و بوونەتە ئامانجی تیرۆریستان، هەر زوو لە دەستپێشخەرییەكی خێرادا ئامادەیی هەرێمی دەربڕی بۆ پێشوازیكردنیان و پاراستنی سەرو ماڵی مەسیحییەكان. ئەمەش بۆ رەسەنایەتی و بەرزی هەڵوێستی سەرۆكی كوردستان دەگەڕێتەوە، كە رەنگدانەوەی هەڵوێست بەرزی نەتەوەی كوردە، ئەو نەتەوەیەی كاتێك نەتەوەیەكی تر دەبینێت زوڵمی لێدەكرێت بێدەنگ نابێت. پاڵپشتی لە دەستپێشخەرییەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەكەین. ئێستاكەش كار بۆ زیاتر بەهێزبوونی دەستپێشخەرییەكەو پێشخستنی لیژنەو كار و بەرنامەكان دەكرێت).
سەبارەت بەمافی مەسیحییەكان لە هەرێمی كوردستان سەرۆكی ئەساقفەی ئەبارشیەی كلدانی لە هەولێر وتی: گەشبینم بە بارودۆخی كوردستان بەتایبەت ئەو گۆڕانكارییە باشەی كە بەسەر بیرو هزری دانیشتووانی ئیقلیمەكەدا هاتووەو بەرزی هەڵوێستیان بەرامبەر نەتەوەكانی تر و ئایینزاكان، كە جێی دڵخۆشییە سەركردایەتی سیاسی كوردستانیش پاڵپشتی ئەو ئاراستەیە دەكات، هەر كەسێكیش بێتە هەرێمی كوردستان ئەو راستییەی بۆ دەردەكەوێت كە باشبوونی رەوشی بارودۆخی ژیان و بەرەوپێشچوونی ئابووری و پەرەپێدان لە هەرێمەكەدا بە تواناو دڵسۆزی هەموو تاكێكی كوردستانی بەدیهاتووەو دەزگا ئەمنییەكانیش دەستی باڵایان لەو دەستكەوتانە هەیەكە بۆ گەلی كوردستان بەدیهاتووە.
لەكۆتاییدا مەتران بەشار مەتی وتی: پێویستە هەمووان هەر یەكەو لە پێگەو شوێنی خۆیەوە كار بكات لەپێناو پێكەوەژیان و رێزگرتن لە مافی مرۆڤ و یاسا و پاراستنی سەروەرییەكان، تاوەكو بتوانین بەهەموو لایەك كوردستان بكەینە نموونەی بەرزی پێكەوەژیان و پێشكەوتن لە ناوچەكەدا)).





پرۆفیسۆر كیڵی جەیمس كلارك ئوستادی فەلسەفەی ئایین و فەلسەفەی (چینی)یە لە زانكۆی كالڤین و تایبەتمەندە لەسەر ماناكانی ژیان و مانای ژیان لەناو ئایینەكاندا و پێكەوەژیان لە پێگەیەكی جوگرافیدا، بۆ قسەكردن لەسەر لێبوردەیی ئایینی و لێبوردەیی نێوان نەتەوە جیاوازەكان، پرۆفیسۆر كلارك لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و وتی: (زۆر زەحمەتە لێبوردەیی ئایینی لە لێبوردەیی ئیتنی جیابكرێتەوە، لەبەرئەوەی ئەم دوو لایەنە زۆر لەیەكتر نزیكن. واقیعێك هەیە، ئەگەر بێت و بۆ نموونە تۆ لەدایكبوونی «گراند راپد – میشیگان» بیت، ئەوكات یەكسەر بە كرستیانێكی ئەوروپی نەژاد لە قەڵەم دەدرێیت، لەهەمان كاتیشدا ئەگەر تۆ لەدایكبووی عێراق بیت، ئەوكات یەكسەر بە موسڵمان ناو دەنرێیت. پێویستە سووكایەتیكردن بە نەتەوەكانی تر و بەكارهێنانی فاكتەرەكانی سۆسیو-كولتوور مایەی شەرمەزاری بێت نەك سەربەرزی. هەربۆیە پێویستە ئایین رێپیشاندەر بێت بۆ ئاشتی، نەك رێپیشاندەر بۆ توندوتیژی. پێویستە ئایین ببێتە مایەی مانادان بە مرۆڤایەتیمان، بەشێوەیەك كە هەستە مرۆڤایەتییەكانمان لا بخوڵقێنێت وەكو خۆشەویستی و بایەخدان و ئاشتیخوازی. بەڵام لەبری ئەوە، دەبینین زۆرجار هەستەكانی رق و كینە و توڕەیی و توندوتیژی دەخوڵقێنێت. هەروەها پێویستە ئایین یاریدەدەرمان بێت بۆ ئەو كەسانەشی لەگەڵمان نەیارن بە شێوەیەكی مرۆڤایەتی وەك دروستكراوێكی خودا سەیری یەكتری بكەن، هەر بۆیە لێرەوە بۆ ئەم باسە زاراوەی «لێبوردەیی» لە زمانی لاتینی-ەوە وەردەگرم بەواتای خۆڕاگری، ئەمەش مانای لێبوردەیی دەكاتە قبووڵكردن و تەحەمولكردنی بیروبۆچوون و باوەڕ و پیادەكردنی ئایینی جیاوازی بەرامبەر، هەربۆیە دەبینین لێبوردەیی تەنیا بازنەی ئایین ناگرێتەوە، بەڵكو هەموو ئەو شتانەی دیكەش دەگرێتەوە كە مرۆڤەكان بە قوڵی گرنگی پێدەن، بۆیە زۆرجار ئەو مەسەلانەی مرۆڤ بە قوڵی بایەخی پێدەدات بیر و باوەڕی ئایینیش دەگرێتەوە، بەڵام نەك بەو شێوەیەی لێبوردەیی تایبەت بێت بە ئایین و بەس، بۆ نموونە، لەوانەیە حەزبكەم لە بۆنەیەكی فەرمیدا بۆینباخ ببەستم و لەوانەیە ئەم شتە لای بەرامبەر پەسەند نەبێت، لەوانەیە كەسی بەرامبەر پەسەندم نەكات لەبەرئەوەی ئەو حەز لە بەستنی بۆینباخ ناكات، بەڵام دەبێت باوەڕی ئایینیم پەسەند بكات ئەگەر ئایینەكەشم لە بەرامبەرم جیاواز بێت، بۆ ئەوەی خەڵكی بە هەڵە تەفسیری ئەم بۆچوونەم بۆ لێبوردەیی نەكەن، دەڵێم زۆر زەحمەتە بتوانین مامەڵە لەگەڵ ئەو كەسانە بكەین، كە بەرامبەر وەك مرۆڤ و هاووڵاتی تەواو سەیر ناكەن، هەر كاتێكیش ئەو كەسە، بەرامبەری وەك مرۆڤێكی تەواو سەیر نەكات و لەسەر بنەمای ئەو پرانسیپە مامەڵەی لەگەڵ كرد، كە خۆی لە بەرامبەر زیاترە، ئەوا زۆر بەئاسانی بیر لە كوشتنی بەرامبەر دەكاتە. هەربۆیە تەنیا لەو حاڵەتەدا ژیان مانای دەبێت كە رێز لە بەرامبەر بگریت وەك مرۆڤ و مرۆڤێك، لەم حاڵەتەدا لێبوردەیی بەرهەم دێت و دەتوانێت بەشێوەیەكی ئاشتییانە پێكەوە بژین و هەر كەس دەتوانێت لە چوارچێوەی ئەو بیروباوەڕەی خۆی خوداپەرستی بكات و پیادەی نەریت و بیروبۆچوونەكانی خۆی بكات. ئەوجا لێرەوە كەباسی جیاكردنەوەی ئایین لەدەوڵەت دەكرێت وەك هەنگاوێك بۆ بونیادی لێبوردەیی، پێموایە مەرج نییە وەك مەرج كە پێویستە ئایین لە دەوڵەت جیابكرێتەوە، بەڵام لەباری پراكتیكیدا، كاتێك پیاوانی ئایینی دەگەنە دەسەڵات، دەسەڵاتەكان لەدژی ئەو كەسانە بەكاردێنن كە لەگەڵیاندا نەیارن. ئەمە فەرزی دەكات جۆرە جیاكردنەوەیەك لەنێوان ئایین و دەوڵەت هەبێت باشترە، بۆ ئەوەی ئەركەكە بەتەواوەتی بكەوێتە سەر دەوڵەت بۆ ئەوەی زەمینەیەكی گونجاو بڕەخسێنێت هەتا خەڵك بتوانن بەجیاوازی ئایین و نەتەوەو بیروباوەڕیانەوە بە ئاشتی بژین، ئەمەش دیالۆگ لەهەموو هەلومەرجێكدا مەسەلەیەكی گرنك و پێداویستیەكە بۆ هەموو سەردەمێك)).



بابەشێخ خرتۆ حاجی ئیسماعیل مەرجەعی گشتی ئایینی ئێزدیان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن و وتی:(كوردستان هەموو كاتێك شوێنی پێكەوە ژیان و لێبوردەیی بووە، بەڵام پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی سیاسی كوردستان زیاتر ئاگاداری بارودۆخی ئاسایشی هەرێم و داخوازییەكانی خەڵكی بێ، هەموو ئەو داواكاری و پێداویستییانەی لەلایەن خەڵكەوە دەخرێنەڕوو یا باس دەكرێن، دەبێت بەسنگێكی فراوانەوە وەریبگیرێت و حسابی بۆ بكەن. پێموایە لێرەوە ئەركی جەنابی سەرۆكی هەرێمی كوردستان قورس دەبێت، بەتایبەتی كە ئەمڕۆ لەسایەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان پێگەی هەرێمی كوردستان بەهێز بووە، سەرۆك بارزانی بەجددی كار بۆ ئەو تەبایی و لێبوردەییە دەكات كە بۆ بەهێزبوونی هەرێمی كوردستان پێویستە، ئەمەش وایكردووە هەموو پێكهاتەكانی كوردستان بەتایبەتی لەناوچەی شێخان و سنجارو قەرەقۆش. بەبێ گرفت و وەكو برا لەگەڵ یەكتردا بژین و لەخۆشی و ناخۆشی یەكتر بەشدار بن. ئەوەی جێگەی خۆشحاڵییە لێبوردەیی لەم ناوچەیە لە ئاستێكدایە كە لەجەژن و بۆنەكانی ئێمە وەك ئێزدی، مامۆستایانی ئایینی ئیسلام و مەلای مزگەوتەكان سەردانمان دەكەن، ئێمەش بەهەمان شێوەو لە بۆنەكانی ئەواندا بەشداری دەكەین و لەناو شار و گەڕەكەكان هەست بەجیاوازی ناكەین و نازانین ئەوە مەسیحییە یا ئێزدییە یا موسڵمانە. ئێزدییەكان كوردی رەسەنن و دوعاو كولتوور و نەتەوەمان كوردییە و گومانمان لە كوردایەتی خۆمان نییە. بەدرێژایی مێژوو لە شۆڕشەكان دژ بە دوژمنانی كوردستان لەسەنگەر بووین و خۆمان بە كورد زانیوە، لەعێراق بەپێچەوانەوە ژیان بۆ ئێمە زەحمەت و پڕ لەهەڕەشەو فەرامۆشكردن بووە، بەتایبەتی لەموسڵ بارودۆخەكە زۆر ئاڵۆز و قورس بووە لەسەرمان هەر لەبەرئەوەی كوردین، بەو شێوەیە غەدرمان لێدەكرێت، هەر ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی ئێزدیی ناوچەكانی دیكەش كۆچ بۆ كوردستان بكەن، زۆربەی خەڵكی ئێمە لەناوچە دابڕاوەكانی هەرێمی كوردستان نیشتەجێن و بارودۆخی بژێوی ژیان و خزمەتگوزارییان باش نییە. لێرەدا دووبارە دەڵێمەوە پێویستە دەسەڵاتی سیاسی كوردستان زیاتر بایەخ بەم ناوچانە بدات و خزمەتگوزاری بگەیەنێتە ئەو ناوچانەو چاوەڕوانی ئیدارەی موسڵ نەكات، چونكە لە واقیعدا زۆربەی ئەم ناوچانە لە ئیدارەی موسڵ دابڕاون و خزمەتگوزاری ناگاتە هاووڵاتییان.
مەرجەعی ئایینی گشتی ئێزدیان سەبارەت بە پێكەوەژیانی ئێزدییەكان لەگەڵ ئایینزاكانی تر وتی: هەموو پێكهاتەو ئایینزاكانی كوردستان لەخۆشی و ناخۆشی دا یەكن و یەك چارەنووس و داهاتوویان هەیە، لەدێر زەمانیشەوە بەیەكەوە لەسەر ئەو خاكە دەژین و هیچ جیاوازییەك نەبووە، لێبووردەیی و پێكەوەژیان لەهەرێمی كوردستان بۆتە كولتوور و كەس ناتوانێت تێكی بدات، دەسەڵاتی سیاسی كوردستانیش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوەو دەیەوێت باشتر و رێكوپێكتر بێت و یاسا سەروەر بێت و لەسەروو هەموو كەسێكەوە بێت، كەواتە لەساڵی 2011 پێویست بەوە دەكات لەئەرزی واقیعدا كاری زیاتری بۆ بكرێت و رێگە بەهیچ توندڕەوو كەسێكی خراپ نەدرێت ئەم حاڵەتە تێكبدات، هەروەكو چۆن لەموسڵ و بەغداو ناوچەكانی تری عێراق روویداوەو تووشی پاشا گەردانی بوون.
ئێمە لەهەرێمی كوردستان ئازادانە مومارەسەی ئایینی خۆمان دەكەین و خوێندن و بەشی رۆشنبیری خۆمان هەیە، بەڵام پێویستمان بەگەڕانەوەی دەڤەری ئێزدییەكان هەیە بۆ سەر هەرێمی كوردستان، ئەمەش داواكاری هەموو ئێزدییەكانە، چونكە پێوەندی كۆمەڵایەتی و ئایینیمان لەگەڵ برا موسڵمانەكان زۆر باشە)).




سابیئەی مەندائی لەگەڵ ئەوەی بەشی زۆریان لەناوچەكانی ناوەڕاستی عێراق دەژین، بەڵام ئارامی و سەقامگیری كوردستان بۆتە جوگرافیایەك بۆ ئەوەی ئەم تائیفە بچووكەش بتوانن لەهەرێمی كوردستاندا داب و نەریت و كولتوور و رۆشنبیری ئایینی خۆیان پیادە بكەن، سەبارەت بە پێكەوەژیانی هەرێمی كوردستان، بەڕێز حامید سەحن گەروم بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (تێكچوونی رەوشی ئەمنی و زیادبوونی هێرشە تیرۆریستییەكان و دووركەوتنەوە لەخەسڵەتی مرۆڤایەتی و پێكەوەژیانی نەتەوەو ئایینزاكان لە بەشەكانی دیكەی عێراق، تەنیا كریستانەكانی نەگرتۆتەوە، بەڵكو ئایینزاكانی تریش دووچاری ئەم كارە توندوتیژی و قێزەونانە بوونەتەوە، ئەوەتا ئایینزاكانی سابیئەی مەندائیش لەخواروو ناوەڕاستی عێراق كۆچیان دەست پێكردووەو روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە، ئێستاكە بوونەتە خاوەنی پەرستگای تایبەت بەخۆیان)).
سەبارەت بەپاڵپشتیكردن و داواكاری سابیئەی مەندائی لەلایەن هەرێمی كوردستانەوە، حامید سەحن گەروم سەرۆكی كاروباری ئەنجومەنی سابیئەی مەندائی وتی: (لەساڵی2007ـەوە لەئاكامی ئەو كارە تیرۆریستییانەی كە لەشارەكانی عێراق ئەنجام دەدرا، چەند خێزانێكی سابیئەی مەندائی روویان لە هەرێمی كوردستان كردو لەشاری هەولێر نیشتەجێبوون، ژمارەی ئەم خێزانانە رۆژ لەدوای رۆژ زیادیكرد تاوەكو گەیشتە 150 خێزان، كارە تیرۆریستییەكان دژ بە ئایینزای سابیئەی مەندائی بەراددەیەك بوو گەیشتە ڕفاندنی منداڵ و پەلاماردانی خێزانەكانیان و تاڵانكردنی دوكانەكانیان، لەگەڵ هاتنمان بۆ هەرێمی كوردستان حكومەتی هەرێمی كوردستان و دەسەڵاتی سیاسی پێشوازیی لێكردین و لەچەندین بوارو لایەن پاڵپشتییان كردین، بەراددەیەك سەرۆك بارزانی لەگەڵمان دانیشت و ئامادەباشیی و هاوكاری خۆی دەربڕی، لە روانگەی سەرۆكی هەرێمەوە گەیشتینە ئەو باوەڕەی كە كوردستان نەتەوەو گەلانێكی ئاشتیخوازی لێیەو پێكهاتە نەتەوەیی و ئایینییەكانی بەدادپەروەری دەژین و رێز لە یاسا دەگرن و ئێستا هەموو ئایینزایەكی سابیئە دەتوانێت لە هەرێمی كوردستان كەفالەتی ماڵ و براكانمان بكەین، ئەوانەی دێنە كوردستان و دەتوانین مومارەسەی كارو پیشەی خۆمان بێ هیچ ئاستەنگ و بەربەستێك بكەین، هەر بۆیە زۆر لەو خێزانانەی هاتوونەتە هەولێر دەستیكردووە بەئەنجامدانی كارو پیشەی خۆی، لەبەر ئەوەی سەرۆك بارزانی رایگەیاندووە كە كەس لەیاسا گەورەتر نییەو دەبێت رێزمان لێبگیرێت، لەلای سەرۆكی هەرێم رێزو یەكسانی لەنێوان هەموو پێكهاتەو ئایینزاكان هەیە، ئەمەش شتێكی سرووشتی و ئاسایییە، چونكە سەرۆكی هەرێم سەرۆكی هەموو كەسێكە بەهەموو پێكهاتەو ئایین و نەتەوەو چین و توێژەوە.
بەڵام ئێمە داواكاری زیاترمان هەیە بەتایبەتی بۆ پێشوازیكردنی ئەو هەموو خێزانە، ئێمە پێویستیمان بەپاڵپشتی و یارمەتی دارایی و مشور خواردنی كرێی خانوو یاخوود شوێنی نیشتەجێبوونمان دەوێت، ئومێدەوارم لە رێگەی حكومەتەوە مشورێكی ئەو حاڵەتەمان بۆ بخورێت. یەكێك لەبنەماكانی بەهێزی هەرێمەكە رێزگرتنە لەمیوان و نەتەوەو ئایینزاكان، بەمەش ئەوەندەی تر هەرێمەكەتان لەرووی لێبوردەیی و پێكەوە ژیانەوە دەوڵەمەند بووە)).




پرۆفیسۆر پیتەر گۆتشاك ئوستادی بەراوردكاری ئایینەكانە لەزانكۆی ویسلیان، پسپۆر و تایبەتمەندە لەسەر ئایینەكان و ناسنامەی نەتەوەیی پێڕەوانی ئایینەكان، بۆ قسەكردن لەسەر چەمكی لێبوردەیی و پێوەندی ئەم چەمكە بەسەركەوتنی ئەو بزووتنەوانەی لەسەر بنەمای ئاشتی و لێبوردەیی سەركەوتنیان بەدەست هێناوە، پرۆفیسۆر گۆتشاك بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (زاراوەی لێبوردەیی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە دوو شێواز بەكار دەهێنرێت. هەندێك كەس ئەم زاراوەیە بەكاردێنن وەك گوزارشتكردنێك بۆ قبوڵكردنی تاكەكان و گرووپە جیاوازەكان. لەكاتێكدا كەسانێكی تر لەو بڕوایەدان كە «لێبوردەیی» شتێكی زۆر جیاوازە لەگەڵ «قبوڵكردن» و ناكرێ لەگەڵ ئەو واتایە تێكەڵ بكرێت. ئەمانە لەو بڕوایەدان كە «لێبوردەیی» مانای یەكلاكردنەوەیە لەگەڵ كەسانی تر، بەشێوەیەك كە رێگەیان پێبدەن بەردەوام بن لە بەڕێوەبردنی ژیانی خۆیان، بەڵام قبوڵیان ناكەن و باوەشیان بۆ ناكەنەوە. ئەوان لەو بڕوایەدان كە لێبوردەیی بەس نییە، لەبەرئەوەی تەنیا تێگەیشتنی دوو لایەنە و قبوڵكردن دەتوانێت ئاشتی و عەدالەتی هەمیشەیی بخوڵقێنێت. منیش لەگەڵ ئەوان هاوڕام. هەربۆیە زۆربەی نەتەوەكانی رۆژئاوا كە داوای جیاكردنەوەی دەوڵەت لە ئایین دەكەن، لەپێناوی رێگرتنە لە دووبارەبوونەوەی مێژوو و كارەساتەكانی توندوتیژیی ئایینی كە لەلایەن وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا پیادە دەكرا. ئایین بەشێوەیەكی رەها لە دەوڵەت جیا ناكرێتەوە، لەبەرئەوەی دەوڵەت چەندین جۆری خەڵكی تێدا هەیە كە بڕیار و شێوازی ژیانیان پەیوەستە بە پاپەندبوونە ئایینییەكانیان (یانیش پاپەندبوونی نائایینی). وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا تاكو ئەمڕۆش جیاوازی دەكەن لەگەڵ كەمینە ئایینییەكان. بەرهەحاڵ، لەڕێگەی پڕۆسەیەك لە عەدالەت و هەڵە لە سكاڵای هاووڵاتیان و گۆڕانكارییەكانی دەوڵەت، ئەمڕۆ لێبوردەیی لە جاران باشتر پیادە دەكرێت لە وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا. بەڵام ئەم پرسیارە وەڵامێكی روون و رەهای نییە. بەپێی ئەزموونی شەخسی خۆم، زۆرجار پێكدادان لەنێوان كۆمەڵگە ئایینییەكاندا بەرپا دەبێت كە لەگەڵ یەكتریدا هاوشێوەن و مەزهەبیان جیاوازە، یاخود لەنێوان ئەو ئایینانەی كە بەشێوەیەكی بەرچاو لە یەكتری جیاوازن. ئەم دیاردەیەش دەبێتە مایەی هەڕەشە بۆسەر تاكەكانی كۆمەڵگە. بەو شێوەیەی كە من تێیدەگەم، دیالۆگ بە باشترین شێوە سەركەوتوو دەبێت لە ئاڕاستەكردنی هۆكارە سەرەكییەكان لەبارەی جیاوازییەكان و سەرچاوەكانی لێك تێنەگەیشتن. بەڵام جەختكردنەوە لەسەر لێكچوونە تەمومژییەكان بەتەنیا بەس نییە. تەنیا لەرێگەی گفتوگۆ و گەیشتن بە رێگەچارەیەكی هاوبەش بۆ لێبوردەیی، یاخود قبوڵكردنی هاوبەش، واتایەكی راستەقینەی دەبێت و دەبێتە مایەی بونیادنانی پردەكانی دیالۆگ. هەروەها زۆرجار باس لەپێكدادانی شارستانییەتە جیاوازەكان دەكرێت، بەشێوەیەك كە هەر دەڵێی باس لە شتێكی زۆر جیاواز دەكەن، وەك ئەوەی پۆلێنی گیانداران بكەن. بۆنموونە كە پۆلێنی ماسی دەكەین لەگەڵ باڵندە، جیاوازییەكە ئەوەیە باڵندە دەفڕێت و ماسی لەناو ئاودا دەژی، بەڵام سروشتی مرۆڤایەتی زۆر لەمە قووڵتر و ئاڵۆزترە. بەڕای من زاراوەی «شارستانییەت» زۆرجار بەكاردەهێنرێت وەك پاساوێك بۆ تەفزیڵكردنی گرووپێكی زۆرینە و بەرزڕاگرتنی لەسەر حسابی گرووپەكانی تر، بەڵام ئایا توركیا و عێراق و ئەندەنۆسیا لەڕووی كولتووری ئایینییەوە خاڵی هاوبەش لەنێوانیاندا هەیە؟ بێگومان هەیە، بەڵام لەهەمان كاتیشدا تایبەتمەندیی ئایینی دیكەشیان هەیە، كە جیاوازی لەنێوانیاندا دەخوڵقێنێت. لەبەر ئەوەی توركیا هەندێ سیما و تایبەتمەندیی هەیە كە هاوشێوەیە لەگەڵ ئەوروپا، بەڵام «ئەندەنۆسیا» هەندێ خەسڵەت و تایبەتمەندیی هاوشێوەی لەگەڵ وڵاتی هیندستان هەیە، هاوكات كریستیانەكانی عێراق خاوەن كولتووری هاوشێوەن لەگەڵ موسڵمانەكانی عێراقدا. لێرەدا كرستیانییەت و ئیسلام هۆكاری پێكدادانی شارستانییەتەكان نییە، بەڵكو مەسەلەكە پەیوەستە بە ئەقڵییەتی ئەو موسڵمان و كرستیانانەی كە شەرعییەت دەدەن بە سەرهەڵدانی توندوتیژی و پێكدادان لەدژی یەكتری. مێژوو سەلماندوویەتی كە كرستیان و موسڵمانەكان چیتر لە 2 جیهانی جیاوازدا ناژین، لەبەرئەوەی ئەمڕۆ كرستیان و موسڵمان هەیە كە لەهەمان كۆمەڵگەدا دەژین، هەر بۆیە هیچ جیاوازییەك نادۆزمەوە لەنێوان لێبوردەیی ئایین و لێبوردەیی ئیتنی. لەهەردووك حاڵەتەكاندا، ئەگەر هات و هەر گرووپێك لەگەڵ گرووپی تر جیاواز بوو، ئەوكات پێویستە لەسەر لایەنە جیاوازەكان تێگەیشتنیان هەبێت لەبارەی بنەماكان و بۆچوونە جیاوازەكان و دۆزینەوەی هۆكارەكانی پشت بەرهەڵستكاری لایەنی بەرامبەر بۆئەوەی بتوانن لەسەر ئەو بنەمایە رەفتار و جووڵانەوەكانیان ئەنجام بدەن. وەك رای شەخسی خۆم بەو دیمەنی پێشوازی گەرمەی بەریتانییەكان بۆ «مەهاتما گاندی» سەرسامم، ئەمە بەڵگەیەكە لەسەر ئەوەی كە دەكرێت لێبوردەیی لەڕێگەی میتۆدی ئاشتییانە دروست بكرێت. «گاندی» بەهێزترین دوژمنی ئیمپڕاتۆڕییەتی بەڕیتانی بوو، بەڵام زۆربەی بەڕیتانییەكان بە گەرمییەوە پێشوازییان لێكرد بۆ نێو خاك و نەتەوەكەیان. هۆكاری ئەم پشتگیری كردنە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە(گاندی) ستراتیژییەتی توندوتیژی بەكارنەهێنا بۆ بەرهەڵستكاریكردنی بەڕیتانیا، بەڵكو بەشێوەیەكی ئاشتیانە توانی سەركەوتووانە دژایەتیی بەڕیتانیا بكات، لەبەر ئەوەی گاندی توانیی ستەمدار و ناعەدالەتی بەڕیتانیا لەدژی هیندستان بخاتەڕوو. بەهەمان شێوەی گاندی، مارتن لوسەر كینگیش بە شێوازێكی مەدەنی هەمان شتی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەنجامدا، ئەویش لەڕێگەی قەناعەتپێهێنانی سپی پێستەكان كە رەشپێست بكوژ و تاوانبار نییە و ئەو كەسە نییە كە سپی پێستەكان بیری لێ دەكەنەوە.







پۆڵس شەمعون ئیسحاق سەرۆكی كۆمەڵەی رۆشنبیری كلدان پێیوایە كریستانەكان لەهەرێمی كوردستان هیچ كێشەیەكیان نییەو هەزارەها ساڵە گشت مەسیحییەكانی (كلدان، سریانی، ئاشووری) لەگەڵ برا موسڵمانە كوردەكان و سابیئەو ئێزدی و كاكەیی پێكەوە دەژین، دەربارەی ئەم واقیعە پۆڵس شەمعون بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی: (گرفت و كێشەكانی مەسیحییەكان لەناوچەكانی دەرەوەی ژێردەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بەتایبەتی لە شارەكانی موسڵ و بەغداو بەسرا، كە بەدڕندەترین شێوە لەلایەن گرووپ و تاقمە تیرۆریستەكانەوە هێرش كرایە سەر مەسیحییەكان، بەراددەیەك بەردەوام خەڵكانی سیڤل لەو ناوچانەدا كەوتوونەتە بەردەم هێرش و هەڕەشەی تیرۆریستان. بەڵام لە هەرێمی كوردستان و لەژێر سایەی سەركردایەتی سیاسی كورد بەتایبەتی لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستان رێزدار مسعود بارزانی-یەوە بارودۆخێك فەراهەمكراوە، هەروەكو چۆن چاوەڕوانكراو بوو كە لەلایەن سەرۆكی هەرێمی كوردستانەوە بڕیاری پێشوازیكردنی خێزانە مەسیحییەكان دەرچوو، هەرواش بەڕێزیان بەوپەڕی دڵسۆزی و مرۆڤایەتییەوە پاڵپشتی و هاوكاری جددی ئەو مەسیحییانەی كرد كە كۆچیان بۆ هەرێمی كوردستان كردووە، ئەوەتا لەم جەژنەدا و لە رێوڕەسمێكی زۆر بەرفراوان و گەورەدا جەژن بۆ مەسیحییەكان رێكخرا، بەراددەیەك ئەو مەسیحییانەی كە لە هەولێر و دەوروبەری دەژیان هەستیان بە ئاسوودەیی كرد، پێموایە ئەم بارودۆخە مۆزایكێكی دەوڵەمەندو مرۆڤایەتییە، كە لەئاكامی ئەو بارودۆخەوە كەوتۆتەوە كە سەركردایەتی سیاسی كوردستان دابینی كردووە بۆ گشت پێكهاتەو نەتەوەو ئایینە جیاوازەكانی كوردستان، هەربۆیە پێشبینیمان بۆ ساڵی 2011 زۆر رۆشن و پڕ ئومێدترە، ئەم گەشبینییەی ئێمەش لەو واقیعەی كوردستانەوە هاتووە، كە هەر لەكۆنەوە كوردستان هەرێمێكی دەوڵەمەند بووە لە پێكهاتەو ئایینی جیاواز، بەراددەیەك هەرێمی كوردستان لە ناوچەكەدا بۆتە پێگەیەك بۆ تەبایی و پێكەوەژیانی هەموو نەتەوەو ئایین و ئایینزاكان، لە رێوڕەسمە كۆمەڵایەتییەكان لە دێر زەمانەوە تێكەڵاوی و رێزو پێوەندی دۆستانە هەبووە، بارودۆخەكە لە عێراقدا بەتەواوەتی پێچەوانەیە، لەوێ هێرش دەكرێتە سەر مەسیحییەكان لەبەرچاوی حكومەت و بێئەوەی ئەوانەی ئیدعای پاراستنی ئەمنییەت و بەرز راگرتنی یاسا دەكەن، هەڵوێستێكیان هەبێت. هەر بۆیە بەلێشاو خێزانێكی زۆری مەسیحی روویان لە هەرێمی كوردستان كردووە، هەرێمێك سەرۆكەكەیی و هاووڵاتییانی رێز لە مرۆڤ و پێكەوەژیان و ئاسوودەیی و ئارامی دەگرن)).


مامۆستا هەیاس مەحمود كاكەیی سەرۆكی رێكخراوی مەكۆ برایی و كەسایەتی رۆشنبیری كاكەیی سەبارەت بە مۆزایكی كۆبوونەوەی سەرجەم ئایینزاكان لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ گوڵان وتی:((لەكوردستان لەنێوان هەموو ئایین و مەزهەبەكان پێكەوە ژیانێكی باش هەیە، تا ئێستا هیچ گرفتێكی وا رووی نەداوە كە شایەنی باسكردن بێت. ئەمەش بۆ دەسەڵاتی سیاسی هەرێمەكە دەگەڕێتەوە بەتایبەتی رۆڵی سەرۆكی هەرێم لە پاراستنی هەموو نەتەوەو ئایینزاكان و مەزهەبەكان و ئاراستەكردنیان بەرەو لوتكەی پێكەوەژیان، تاوەكو لەو رێگەیەوە هەموو تواناكانی كوردستان رەنگاوڕەنگترو جوانتر و پێشكەوتووتر بێت و ئاراستەی ئەوە بكرێت كە خۆشگوزەرانی و پەرەپێدانی ئابووری بۆ گەلی كوردستان بهێنن. لەساڵی داهاتوو ئومێدم زۆرە كوردستان لە ناوچەكەدا زیاتر ببێتە پێگەیەكی پێكەوەژیان و لێك نزیكبوونەوەی هەموو ئایینزاكانی ناوچەكە، لەم روانگەیەوە پێویستە هانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش بدرێت تاوەكو ئەم خاڵە بكرێتە لایەنی بەهێز بۆ پتەوكردنی زیاتری كیانی هەرێمەكەمان، چونكە لە زۆر وڵاتانی دنیا كە خۆیان بەپێشكەوتووش دادەنێن، كەچی جیاوازی و ناعەدالەتی و كێشەی نێوان ئایین و نەتەوەكان هەر ماوە)).
بەڕێزی سەبارەت بەو هێرش و كارە تیرۆریستییانەی كە پێش ماوەیەك لە ناوچەكانی دەرەوەی دەسەڵاتی حكومەتی هەرێمی كوردستان كە كرابووە سەر كاكەییەكان وتی:(لە عێراق بەراددەیەك زۆر كاكەیی تووشی ترس و تۆقاندن بووەو تاكو ئێستاش متمانە لەناوچەكانی ژێر دەسەڵاتی عێراقدا نییە، چونكە ئەو تاقم و گرووپە تیرۆریستییانەی كە ئیدعای ئایین دەكەن راست ناكەن و ئایین و مەزهەبەكانیان بۆ فریودان و ئازاردانی هاووڵاتییانی سیڤل بەكارهێناوە، هەموو ئایینەكان لە جیهاندا تەئكید لەسەر پێكەوەژیان و تەساموح دەكەنەوەو دوورە لە ئازاردان و كوشتنی مرۆڤەكان، لە ئایینی كاكەیی دا زۆر تەئكید لە پێكەوەژیان و تەساموح كراوە، ئێمە كوردی رەسەنین و هەڵگری كولتووری راستەقینەی كوردەوارین)).




پرۆفیسۆر مانشێم فیش ئوستادی مێژوو و زانستی فەلسەفەیە لە زانكۆی تەلئەبیب و پسپۆر و تایبەتمەندە لەمێژووی ئایینەكاندا، سەبارەت بە چەمكی لێبوردەیی وەك چەمكێكی فەلسەفی بۆ پێكەوەژیانی نێوان نەتەوەو ئایینە جیاوازەكان و سەبارەت بەبایەخی ئەم چەمكە لە مێژووی مرۆڤایەتیدا پرۆفیسۆر مانشێم فیش لە لێدوانێكی تایبەت بە گوڵاندا بەمجۆرە هاتە ئاخاوتن: (لێبوردەیی زۆر زۆر گرنگە، بەڵام لێبوردەیی بە تەنیا بەس نییە. بە زمانەكانی ئینگلیزی و لاتینی و عیبری، لێبوردەیی بەواتای قبوڵكردنی كەسانی بەرامبەر كە لەگەڵیان ناكۆكین، دێت. بەلای منەوە لێبوردەیی بریتییە لە قبوڵكردنی كەسی بەرامبەر كە پێكەوە لەسەر یەك خاك بژین و رێگەی پێبدەم مومارەسەی نەریت و كولتوورەكانی بكات بەبێ ئەوەی دەستێوەردانی ژیانی بكەم. هەڵبەتە ئەم شتە زۆر زۆر گرنگە، بەڵام خودی لێبوردەیی گرەنتی ئەوە ناكات كە كەسی بەرامبەر بایەخی بۆم دەبێت یان نە، بەهیچ شێوەیەك گرەنتیی ئەوە ناكات كە بتوانم سوودی لێ وەرگرم. ئەوەی كە پێویستە وەدیی بێنین تەنیا لێبوردەیی نییە بۆ كەسی بەرامبەر، بەڵكو شتی زیاتر. ئەوەی كە پێویستە بەهاو بایەخی كەسانی بەرامبەر لەبەرچاوبگرین. هەربۆیە پێموایە كە لێبوردەیی فاكتەرێكی سەرەكیە بۆ ئاشتی، بەڵام بەڕای من پێوەندیی ئاشتیانە زۆر گرنگترە لە دانپێنان بە مافەكانی كەسانی بەرامبەر لەڕووی مومارەسەكردنی نەریت و كولتوور و ئایین و شێوازی بەڕێوەچوونی ژیانیان. پێویستە بەها و بایەخی كەسی بەرامبەر لەبەرچاوبگرین و گرنگییان پێبدەین و مافەكانیان پێببەخشین لەبارەی چۆنییەتی بەڕێوەبردنی ژیانیان. بەڕای من ئەو شتەی كە من دەتوانم بە خەڵكی ببەخشم، یان ئەو شتەی كە خەڵك پێمانی دەبەخشن، هەمان ئەو شتە نییە كە بۆ خۆمانی ئەنجام دەدەین. بەواتایەكی تر، كاتێك لە ژیانی خۆمان دەڕوانین و سەیرێكی دەوروبەرمان دەكەین و سەیری شێوازی ژیانی خەڵكانی تر دەكەین، تێڕوانینی نوێمان بۆ دەردەكەوێت، لەبەرئەوەی هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە شێوازی ژیانی دەوروبەرمان جیاوازیی هەیە لەگەڵ شێوازی ژیانی خۆمان، لەو ساتانەدا لە روانگەی خۆمانەوە دەڕوانینە ژیانی خەڵكانی تر و لەهەمان كاتیشدا جیاوازییەكان دەبینین و لەئاكامیشدا بیرۆكە و تێڕوانینی نوێم بۆ دێت و بۆم دەبێتە هاندەرێك بۆ دەوڵەمەندكردنی پێگەكەم لەناو كۆمەڵگە. پێویستە پێشوازی بكەین لە هەبوونی كەسانی بەرامبەر لە دەوروبەرماندا و مافیان هەبێت بۆ بەڕێوەبردنی ژیانیان، نەك تەنیا بە لێبوردەیی و یان دانپێنان بە مافەكان، بەڵكو لەبەرئەوەی كەسانی بەرامبەر پێشوەختە بوونیان هەیە و پێویستە قبوڵیان بكەین بەهۆی جیاوازییەكانمان، نەك بەهۆی خاڵە هاوبەشەكانی نێوانمان، دەبێت لەو روانگەیەوە قبوڵی كەسانی بەرامبەر بكەین كە خاڵە جیاوازەكان كۆمان دەكاتەوە و بزانین كە جیاوازین و خوازیاری دیاردەی پلۆڕالیزم بین، مەبەستم كۆمەڵگەیەكی فرەئیتنی فرەكولتووری فرەئایینی، لەبەرئەوەی فرەیی و جیاوازی دەبێتە مایەی ئاڵوگۆڕی، پێویستە خۆشحاڵبم بەو شتانەی كە لەوانەیە لە كەسانی بەرامبەردا فێری بم، هاوكات كەسانی بەرامبەریش لە ئێمە فێردەبن، مەبەستم ئەوەیە لێبوردەیی فاكتەرێكی زۆر سەرەكیە، بەڵام پێناسە بۆ لێبوردەیی دەكەم وەك بچووكترین هێڵی سەرەكی. لەو هەرێمەی كە من تیای نیشتەجێم و دڵنیام لە هەرێمەكەی ئێوەشدا لێبوردەیی گەورەترین دەسكەوتەكانتانە، بەڵام پێویستە هەوڵ بۆ شتی زیاتر بدەین. پێوەندی لەنێوان لێبوردەیی و ئاشتی ئەوەیە كە لێبوردەیی بەواتای تەحەممولكردنی جیاوازییەكانی نێوان شێوازی بەڕێوەچوونی ژیانی ئێوە لەگەڵ شێوازی ژیانی دەوروبەرتان، لەئاكامیشدا لێبوردەیی و قبوڵكردنی كەسی بەرامبەر دەبێتە هۆی چەسپاندنی ئاشتی. دانپێنان بە هەبوونی كەسی بەرامبەر پاپەندێكی حەتمییە بۆ چەسپاندنی ئاشتی لەگەڵ ئەو كەسە. بەڵام چەندین جۆر ئاشتی هەیە، ئاشتی سارد و ئاشتی گەرم، ئاشتی وەبەر هەیە لەگەڵ ئاشتی بێبەر. هەربۆیە، پێموایە باشترین شت ئەوەیە بەدوای باشترین جۆری ئاشتی بگەڕێین، وەك جۆرە رێككەوتنێك كە زیان بەهیچ لایەنێك نەگەیەنێت. بەواتای، لە خودی ئەو كەسانەی كە ئاشتەواییان لەگەڵ ئەنجام دەدەین بگەڕێین بەدوای بەها و شیاوی و شایستەیی، ئەوكات شتەكە زۆر لە ئاشتی مەزنتر دەبێت و هاوكات لە لێبوردەییش زۆر باڵاترە. هەر بۆیە تاراددەیەكی زۆر هاوڕام لەگەڵ جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت، نەك بەهۆی لێبوردەیی یان ئەو مەسەلانەی كە قسەمان لەسەری كردووە. بەڵكو پێموایە دەسەڵاتەكانی دەوڵەت بەهۆی ئایین گەندەڵ دەبێت و بەپێچەوانەشەوە، كە ئایینیش بەهۆی دەسەڵاتەكانی دەوڵەت ئەگەری گەندەڵبوونی هەیە. لەهەمان كاتیشدا پێموایە ئایین لە دەرەوەی دەسەڵاتی سیاسی گەشە بەخۆیەوە دەبینێت. دەمەوێ ئەم نموونەیەتان بۆ بێنمەوە، كاتێك كە دەستووری ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بڕیاریدا لەسەر جیاكردنەوەی ئایین لە دەوڵەت، لەو سەردەمەدا خەڵكانێكی ئایینی زۆر هەبوون، بەڵام ئەمریكا ئەو كارەی لەپێناو ئایینەكەدا نەكرد، بەڵكو لەپێناو دەوڵەت بوو. لە وڵاتە فرەئایینییەكانیشدا، پێویستە دەوڵەت بەرپرسیاربێت بەرامبەر هەموو ئایینەكان. بەشێوەیەك كە بەرپرسیار بێت لەسەر گەشەسەندن و ئازادی بۆ هەموو ئایینێك، لەگەڵ تەرخانكردنی سەرچاوەكانی بۆ هەموو ئایینەكان بەشێوەیەكی یەكسان. بەڕای من ئەركی دەوڵەت بریتییە لە جەختكردنەوەی لەسەر رەخساندنی ئازادی بۆ ئایینەكان. وەك كەسانێكی (*ئایین ناس)، من خۆم كەسێكی ئایینیم، پێویستە هەموومان هەوڵبدەین لەپێناو خوڵقاندنی كەشوهەوایەكی ئارام لەنێوان ئایینە جیاوازەكانمان لەڕێگەی لێبوردەیی و چەسپاندنی چەمكی پلوڕالیزم و نواندنی رێز بۆ ئایین و بیروباوەڕی خەڵكانی تر. بەڕای من مەسەلەكە پەیوەستە بەخۆمان بۆئەوەی سەرچاوەكانمان بەكاربێنین بۆ كێشانی هێڵەكانی لێبوردەیی لەناو ئایینەكانی خۆماندا، ئەویش بۆئەوەی هەموو گرووپ و ئایین و تایفە و كۆمەڵگە جیاوازەكان گەشە بەخۆیانەوە ببینن. هەربۆیە ئەركی هەر یەك لەئێمە بریتییە لە خوڵقاندنی گونجاندنێك لەنێوان جیاوازییەكانمان نەك بیكەین بە كەرەستەیەك بۆ دژایەتیكردنی یەكتری، هەروەها لە جیاوازییەكانی یەكتر فێربین. هەموو ئایینێك خاوەن چەندین تایبەتمەندی و خەسڵەتی باش و ئاشتییانەیە، هەروەها هەردوو لایەنە نەیارەكان خەڵكانی باش و ئاشتیخوازیان تێدا هەیە، بەڵام كە بێینە سەر جیاوازییەكان و بگەڕێین بەدوای هۆكار و بەرپرسەكانی ئەو ناكۆكی و جیاوازییانە، دەبینین تەنیا گرووپێكی زۆر زۆر بچووكی لەدواوەیە. پێویستە زیاتر چێژ لە جیاوازییەكانی نێوانمان وەرگرین و ئاڵوگۆڕی مەعریفە و زانیاری بكەین لەنێوانی خۆماندا. لە كۆتاییدا دەڵێم پێویستە هەموو كەسێك هەست بە قایلبوون لە ئایینەكەی بكات و بەهیچ شێوەیەك هەستی دوژمنایەتیی لادروست نەبێت و ئەو هزرەی نەبێت كە هەمیشە لەژێر هەڕەشەدایە، لەهەمان كاتیشدا پێویستە هەموو هەوڵێك بدات لەپێناو قبوڵكر