((وەك ماكس ڤێبەر ئاماژەی پێكردووە، حزبی سیاسیی وەك (منداڵی دیموكراتی وایە)، بەڵام لەم ساڵانەی دواییدا هەوڵە نێودەوڵەتییەكان لەپێناوی هاریكاری دیموكراتی بۆ سیستمە دیموكراتیە تازەكان، منداڵێكی نازدارتری بەرهەمهێنا، ئەویش كۆمەڵگەی مەدەنی بوو، كە ئێستا وەك سەرچاوەی دیموكراتی پێناسە دەكرێت، لەگەڵ ئەوەی ئەم بانگێشە مەزندەكراوە بۆ رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی وەك (سەرچاوەی دیموكراتی) جۆرێك لە زیدەگۆیی تێدا كراوە و بۆتە هۆكاری ئەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەسەر حسابی لاوازی حزبە سیاسییەكان و كەمبوونەوەی متمانەیان، پشتگیری پەرەپێدان و فراوانكردنی رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بكات، ئەم پشتگیری كردنە لەگەڵ ئەوەی باش و پێویستە، بەڵام جۆرە مەترسیەكیشە، لەبەر ئەوەی كاتێك پشتگیری رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دەكرێت، وەك لایەنێكی دواكار لە هاوكێشە سیاسییەكەدا، بەبێ پێشكەشكردنی هیچ هاوكارییەك بۆ ئەو حزبە سیاسییانەی كە بەرژەوەندی خودی ئەو توێژ و گروپانە رێكدەخات، ئەوا سەرەنجام هاوسەنگییە سیاسییەكە تێكدەچێت و پشتگوێ خستنی حزبەكان دەبێتە هۆكاری هەڵوەشاندنەوەی بنەما پراكتیكیەكانی دیموكراتی، هەر بۆیە بەبێ حزبی سیاسی و دامەزراوەی سیاسیی بەهێز، كە دەتوانن بەرپرسیار و كاریگەربن، بۆ ئەوەی بەشێوەی كۆمپرۆمایز و دیالۆگ كێشەكان چارەسەر بكەن، ئەوا دەرگا بۆ دەركەوتنی ئەو سەركردە پۆپۆلیستیانە واڵا دەبێت كە ئامانجیان ئەوەیە دامەزراوەكانی حكومەت و پرۆسەی چێك و بڵانس و سەروەریی یاسا پشتگوێ بخەن)).
ئیڤان دوهرتی (بەڕێوەبەری پرۆگرامەكانی حزبی سیاسیی لە ئامۆژگای (NDI))

حزبە سیاسییەكان و پرۆسەی بونیادی دیموكراتی دوو جمكن لێكجیاناكرێنەوە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی بەردەوام حزبی سیاسیی و پرۆسەی دیموكراتی وەك دوو هیڵی تەریب هاوشانی یەكتری ناڕۆن، زۆر جار پرۆسەی دیموكراتی حزبە سیاسییەكان ئاڵووێر پێدەكات و زۆرجاری دیكەش حزبە سیاسییەكان بۆ مانەوەیان یان وەرگرتنی دەسەڵات، پێچەوانەی بنەماكانی دیموكراتی رەفتار دەكەن، بۆیە لێرەوە دەكرێت حزبە سیاسییەكان و پرۆسەی بونیادی دیموكراتی ئەو دوو جمكەن هەمووكات یەكتریان خۆش ناوێت و نە هەموو كات، ئاكامی دیموكراتی بەدڵی حزبە سیاسییەكان دەشكێتەوە، نەهەموو كاتێكیش، حزبە سیاسییەكان لە چوارچێوەی بنەماكانی دیموكراتی رەفتار دەكەن، ئەوجا لێرەوە ئەگەر پرسیارێكی دیكە بوروژێنین و بپرسین: ئەم دوو جمكە دژە چۆن لە بازنەیەكدا كۆدەكرێنەوە؟ ئایا بەبێ حزبی سیاسیی دیموكراتی بونیاد نانرێت؟ یان راشكاوانەتر ئایا دیموكراتی بەبێ حزبی سیاسیی بەردەوامی دەبێت؟ ئامۆژگانی دیموكراتی نیشتمانی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی (NDI)، لە دیراسەتێكدا بەناونیشانی حزبە سیاسییەكان و وەرچەرخان بەرەو دیموكراتی (Political Parties and the Transition to Democracy) بەمجۆرە باس لە پێوەندی نێوان حزبی سیاسیی و دیموكراتی دەكات و وەڵامی ئەو پرسیارانە دەداتەوە كە ئەم راپۆرتە وروژاندوویەتی: (لەگەڵ ئەوەی حزبە سیاسییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەساڵانی یەكەمی ژیانی كۆماری ئەمریكادا و تائێستاش كە دەكاتە ماوەی زیاتر لەدوو سەدە، رۆڵێكی سەرەكی و گرنگیان لە بونیادی دیموكراتی گێڕاوە و تەمەنی سیستمی دیموكراتی ئەمریكا لە تەمەنی سیستمە دیموكراتییەكانی دیكەی جیهان درێژترە، هەروەها لەگەڵ ئەوەی لە دەستووری ئەمریكادا باسی حزبی سیاسیی نەكراوە و باوكانی دامەزرێنەر، مەزندەیان نەكردووە حزبی سیاسی بوونی هەبێت، بەڵام حزبە سیاسییەكان هەر زوو لەساڵانی سەرەتای كۆماری ئەمریكا وەك وەڵامدانەوەیەك بۆ پێداویستیە بنەڕەتیەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی دەركەوتن، ئەمەش وەك هاریكارێك بۆ رێكخستنی ئەولەویاتی ئەنجومەنی یاسادانان(كۆنگرێس) دیاریكردنی كاندیدە بەدیلەكان و سیاسەتی بەدیل بۆ حكومڕانی و خستنەڕووی فیكرەی لێپرسینەوەی زۆرینە لەلایەن كۆنگرێسەوە، هەر ئەم پێداویستیە دینامكیانەش لەسەدەی نۆزدەهەمدا، بووە هۆكاری ئەوەی لە سیستمی پەرلەمانی بەریتانیاشدا حزبە سیاسییەكان دەربكەون)).



سەبارەت بەم پێداویستیانەی كۆمەڵگە بۆ دەركەوتنی حزبی سیاسیی دیراسەتەكەی (NDI) ئاماژە بە وتەیەكی دیڤید برۆدەری ستوونووسی واشنتۆن پۆست دەكات كە سەبارەت بەم پێداویستیە وتوویەتی: ((ئەو پێداویستیانەی كۆمەڵگە، پێویستیان بەدامەزراوەیەكە، ئەركی پۆلێنكردنی داواكارییە جۆراوجۆرەكانی تاكەكان و گروپەكان و بەرژەوەندییەكان و ناوچەكان پۆلێن بكات و گرنگی هەریەكەیان بەپێی ئیمكان دیاری بكات و رێكیان بخات، بۆ ئەوەی بتوانرێت لەسەر وەرگرتنی پۆستە گشتیەكان ململانێ بكرێت، هەروەها بۆ ئەوەی ئەو دامەزراوە سیاسیە(حزب) ببێتە ئامرازی پێوەندی نێوان خەڵك و دەسەڵات، هەر بۆیە كاتێك حزب بە رێكوپێكی ئەركەكانی خۆی ئەدا دەكات، رۆڵی حزب دەبێتە رێگاپیشاندەر و یەكگرتوویی هاووڵاتیان)، بێگومان ئەوەی برۆدەر لەم وتەیەی ئاماژەی پێكردووە، بەوەی حزبی سیاسیی دەبێتە رێگە پیشاندەر و یەكگرتوویی نێوان هاووڵاتیان، تەواو تەواو پێچەوانەی بۆچوونی ئەو سەركردانەی ئەمریكایە، كە ئەمریكییەكان بە باوكانی دامەزرێنەری ئەمریكا ناویان دەبەن، لەبەر ئەوەی باوكانی دامەزرێنەر وایان مەزندە كردووە كە حزبی سیاسیی دەبێتە هۆكاری پارچە پارچەكردنی گەلی ئەمریكا و پاشانیش دەبێتە هۆكارێك بۆ مەترسی لەسەر سەربەخۆیی ئەمریكا، هەربۆیەش بەهیچ جۆرێك لە دەستووری ئەمریكا ئاماژە بە ناوی حزبی سیاسی نەكراوە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە چۆن حزبە سیاسییەكان دەبنە هۆكارێك بۆ رێكخستن و یەكگرتوویی كۆمەڵگە؟ ئالان تۆرین لە كتێبی (دیموكراتی چییە؟ What is Democracy?) و لە چاپتەری رۆشنبیری دیموكراتی، وەڵامی ئەم پرسیارە بەوجۆرە دەداتەوە: (ئازادی لای نەوەی تازە دووبارە داڕشتنەوەی چەمكی ئازادی نەوەكانی پێشخۆیەتی، نەوە تازەكانیش پارێزگاری بە چەمكی یەكەمەوە دەكەن كە سەروەریی بۆ گەلە، بەڵام هەوڵی نەوەی تازەكان بۆ ئەوەیە ئەو فیكرانەی نەوەی كۆن بەرامبەر گەل و نەتەوەو كۆمەڵگە هەیان بووە، جارێكی دیكە بەشێوازێكی تازە پێناسە بكەنەوە، لەبەر ئەوەی چەمكی كۆن بۆ پێناسەی (گەل و نەتەوەو كۆمەڵگە) جۆرێكی تازەی لە حكومڕانی رەها بەرهەم هێنابوو، هەروەها كۆمەڵگەیەكی گوێرایەڵ و ملكەچی بەرهەمهێناوە نەك كۆمەڵگەیەكی ئازاد، ئەمەش ئەو راستیەیە كە نابێت نەوەی نوێ قبوڵی بكات)). سەبارەت بە چۆنیەتی پاراستنی كۆمەڵگەی ئازاد و پێناسەكردنەوەی گەل و نەتەوە و كۆمەڵگاش، تۆرین لە پەرەگرافێكی دیكە نووسیوویەتی (لەمێژە بەوە راهاتووین كە دەڵێت دیموكراتی پێویستە، لەبەر ئەوەی ناتوانرێت باز بەسەر كێشە كۆمەڵایەتیەكاندا بنرێت و فەرامۆشبكرێن، هەروەها ئەگەر بەرژەوەندییە هەمەجۆرەكانی كۆمەڵگە لەتوانایدا هەبوایە چارەسەرێك بۆ ئەو كێشانە بدۆزێتەوەو ئیدارەیەكی ئەقڵانی دابەشكردنی كار و بەرژەوەندییەكان بكات، ئەوا لەباری واقیعدا بوونی دیموكراتی پێویست نەبوو، كەواتە دیموكراتی هۆكارێكی سیاسییە، بۆ پاراستنی هەمەڕەنگی كۆمەڵگە و بۆچوونی جیاواز بۆ چارەسەری كێشەكان بۆ ئەوەی تاك و گروپەكانی كۆمەڵگە زیاتر لەیەكتری جیاوازبن و زیاتر جیاواز بیربكەنەوە و بۆ ئەوەشی پێكەوە بتوانن لە كۆمەڵگەیەك بژین، دەبێت هەموویان وەك یەك یەكە كاربكەن)، بەڵام ئەوەی لێرەدا دەبێتە جێگەی هەڵوەستە و پێویست دەبێت هەڵوەستەی لەسەر بكەین ئەوەیە، ئایا چۆن بیروبۆچوونە جیاوازەكان و كەسە جیاوازەكانی نێو یەك كۆمەڵگە دەتوانن وەك یەك یەكە پێكەوە لەكۆمەڵگە كاربكەن؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش دەكرێت ئاماژە بە وتەیەكی یۆرگن هابرماس بكەین كە ئاماژە بەوە دەكات (پێویستە توانایەكی ئەوتۆمان هەبێت كە سەرچاوە و هۆكاری كێشەی نێوان كەسەكان بەشێوەیەكی ئەقڵانی دیاری بكەین، پاشان دان بەبۆچوونی بەرامبەردا بنێین، ئەمەش دەبێتە هۆكاری پیشاندانی رەسانەیەتی بۆچوونی تایبەتی ئەو كەسە خۆی و رێگە خۆش دەكات بۆ دیالۆگ، بەپێچەوانەی ئەمەوە ئەگەر بەرامبەر رەتبكاتەوە، سەر دەكێشێت بۆ دوژمنایەتی)، ئەم لایەنەی هابرماس ئاماژەی پێكردووە، پاراستنی پێكەوە ژیانی پێكهاتە هەمەجۆرەكانی كۆمەڵگەیە كە هەریەكەیان رێز لەئەساڵەتی بیروبۆچوون و باوەڕی بەرامبەر دەگرێت و لەناو كۆمەڵگە دیالۆگ و كۆكپرۆمایز بۆ رێكخستنی جیاوازییەكان و چارەسەری كێشەكان دروست دەبێت. بەڵام ئەگەر سەبارەت بۆ چۆنیەتی رێكخستنی ژیانی كۆمەڵگە و هاریكاری نێوان گروپ و پێكهاتە و بیروبۆچوونە جیاوازەكان بپرسین: ئایا چۆن لە سایەی سیستمێكی دیموكراتیدا، هاریكاری و پێكەوە كاركردن لەنێوان پێكهاتە جیاواز و بیروبۆچوونە جیاوازەكان دروست دەبێت؟ بۆ وەڵامی ئەم پرسیارەش پەنا دەبەینە بەر بۆچوونەكانی بیرمەندی ناسراوی ئەمریكی جۆن راولز(1921-2001)، كە خاوەنی (تیۆری دادپەروەری) و (فیكری لیبرالی-یە لەسەدەی بیستەمدا)، كە ئەویش هەمان پرسیار دەكات، ئایا چۆن دەتوانین هاریكاری بەردەوام لەناو كۆمەڵگەیەكی عادلدا رێكبخەین؟ راولز كە تیۆری دادپەروەرییەكەی لەسەر بنەمای (دادپەروەریی دابەشكردن)ی ئەرستۆ و بەكارهێنانی (گشتی ئەقڵ) لای كانت و (گرێبەستی كۆمەڵایەتی) رۆسۆ داڕشتووە، راولز، بۆ وەڵامی ئەم پرسیارە و زەمینەی هاریكاری عادیلانە لەنێو كۆمەڵگە، جارێكی دیكە پێناسەی گرێبەستەكەی رۆسۆ دەكاتەوەوە بەوەی ئەو گرێبەستەی لەنێوان تاكەكانی كۆمەڵگە دەكرێت بۆ گۆڕینی كۆمەڵگە لە كۆمەڵگەیەكی سرووشتیەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی سیاسیی، پەردەیەكی نەزانی گرێبەستەكەی شاردۆتەوەو پێویستە هەڵبماڵرێت و تاكەكان كە ئەو گرێبەستە لەنێوان خۆیان ئیمزا دەكەن، پێویستە بزانن لە پێناوی چیدا ئەم گرێبەستەیان گرێداوە، لەمبارەوە راوڵز لە تیۆری دادپەروەریدا دەڵێت: (تاكەكان لەپێناوی ئەوە كۆدەبنەوەو گرێبەست لەنێو خۆیاندا ئیمزا دەبەستن، بۆ ئەوەی بگەنە بنەماكانی دادپەروەری و چالاكیەكانی داهاتووی خۆیان بەڕێوەبەرن، بەڵام لەهەمانكاتدا هیچ شتێك لەبارەی خۆیانەوە نازانن، راستە ناو و تەمەن و رەگەز و ئەو سەردەمە دەزانێت كە تیایدا دەژی، بەڵام نازانێت توانای بەدەنی و ئەقڵی چەندە هەتا لە هەلە رەخساوە یەكسانەكاندا بەكاری بهێنێت، دەزانێت ئامانجی هەیە، بەڵام بەدیاریكراوی نازانێت ئامانجەكەی چییە؟

هەر بۆیە بۆ ئەوەی مرۆڤ، بەبێ لەبەرچاو گرتنی ناو و بیروباوەڕ و رەنگ و ئایین بزانێت مرۆڤە، دەبێت ئەو پەردەی نەزانینە بدڕێنرێت و دانوستانەكان بۆ گرێبەستی كۆمەڵایەتی لە ژینگەیەكی بێ لایەندا بەڕێوەبچێت، ئەمەش لەپێناوی ئەوەیە، لایەنێكی نێو دانوستانەكە، بەوجۆرە پێناسەی دادپەروەری نەكات كە لەگەڵ بارودۆخی خۆیدا بگونجێت و پاشان هەوڵبدات كۆدەنگی تاكەكانی لەسەر بدرێت، لەم حاڵەتەدا هەموو ئەوانەی لەناو گرێبەستە كۆمەڵاتیەكە بەشدارن، لەو دیوی پەردەی نەزانیەوە كۆدەنگی لەسەر دادپەروەری دروست دەكەن، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا بەمجۆرە كۆمەڵگەیەكی عادل بونیاد دەنرێت؟ راولز لەسەر ئەمە پێدادەگرێت و دەڵێت: دووبارە دانانەوەی مەرجە ئیلزامییەكانی دادپەروەری كۆمەڵایەتی نابێتە هۆكاری رەتكردنەوەی ماف و ئازادی تاكەكان، بەڵكو پارێزگاری لە ماف و ئازادییەكان دەكات. ئەمەیە دەبێتە هۆكاری ئەوەی، هەموو تاكێك لەكۆمەڵگە حەسانەیەكی لەسەر بنەمای دادپەروەری هەبێت، ناكرێت ئەم حەسانەیە بەناوی خۆشگوزەرانی كۆمەڵگەوە پێشێل بكرێت. بەڵام ئەگەر لێرەدا پرسیارێكی دیكە بوروژێنین و بپرسین ئایا دەتوانین لە كۆمەڵگەیەكدا باسی دادپەروەری بكەین كە بەشێوازی پراگماتی سیاسەت پیادەبكرێت و سیاسەت و ئابووری ئاراستەیەكی لیبرالیانەی هەبێت؟ سەبارەت بەم پرسەش كارل شمیت فەیلەسوفی بەناوبانگی ئەڵمانی دەڵێت: (فیكری لیبرالی، زۆر جار سیاسەت و دەوڵەت لەبەرچاو ناگرێت و لەنێو دوو تەوەری جیاوازی دیكە كە (ئاكار و ئابووری)ن هەڵدەسوڕێت، ئەمەش بەوجۆرەیە لە لایەنی ئابوورییەوە دەگۆڕێت بۆ ململانێ و لە لایەنی ئەقڵیشەوە دەگۆڕێت بۆ دیالۆگ)، هەموو ئەمانەی ئاماژەمان پێكردن چەمكی دیموكراتیمان لەو كۆمەڵگایانەی كە لەدەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدان لەم خاڵانەدا بۆ چڕ دەكاتەوە:
1- ئەگەر لە كۆمەڵگەیەكدا حزبی سیاسیش نەبێت، ئەوا پێداویستییەكانی بونیادی دیموكراتی دەبێتە هۆكارێك بۆ دەركەوتنی حزبی سیاسی و تێڕوانیە جیاوازەكانی ناو كۆمەڵگە فرەیی سیاسیی دروست دەكات.
2- بۆ ئەوەی لەم كۆمەڵگەیەدا جیاوازییەكان بەهەموو جۆرەكانیەوە(بیربۆچوون و نەتەوەو ئایین) بتوانن وەك یەكەیەك پێكەوە بژین و وەك یەكەیەك پێكەوە كاربكەن، ئەوا پێویستە نوێبوونەوە لەچەمكە تەقلیدییەكانی ئازادی بكرێت و سەروەریی بۆ گەل بێت، بەڵام سەرلەنوێ چەمكی گەل و نەتەوە و كۆمەڵگە پێناسە بكرێتەوە و سەرچاوە و هۆكاری جیاوازییەكان دەستنیشان بكرێت و هەر لایەك رێز لەجیاوازی و بیروباوەڕی بەرامبەرەكەی بگرێت، ئەوجا بیروبۆچوونی جیاوازی بەرامبەر (سیاسیی، ئایینی، یان نەتەوەیی) دەبێت دانی پێدا بنرێت و رێزی لێبگیرێت، بۆ ئەوەی پێكەوەژیانی برایانە دروست بێت.
3- لەپێناوی ئەوەی هاریكاری بەردەوام لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكان و بیروبۆچوونە جیاوازەكان و بەرژەوەندییە جیاوازەكانیش دروست بێت، دەبێت لەناو كۆمەڵگە دادپەروەری بوونی هەبێت و هەر تاكێك لەسەر بنەمای دادپەروەری خاوەنی حەسانەی هاووڵاتیبوونی خۆی بێت.
ئەم سێ خاڵە پێكەوە(نوێبوونەوە، دادپەروەری و پێكەوە ژیان) دەبنە رۆشنبیری دیموكراتی بۆ بونیادی دیموكراتی و پاراستنی جیاوازییەكانی كۆمەڵگە و بونیادی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، دروشمی كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستانن كە ئێستا لەنێو كۆنگرە وتووێژی لەسەر دەكرێت و پەسەند دەكرێت، بۆیە ئەگەر لێرەدا ئاراستەی هەڵسەنگاندنە رەخنەییەكانمان بكەینە رووی پارتی دیموكراتی كوردستان و بپرسین، ئایا پارتی بەم دروشمەوە دەیەوێت پەیامێك لەم كۆنگرەیەدا، چۆن ئامادەباشی بۆ پێشهاتەكانی داهاتوو وەردەگرێت و دەیەوێت چ رۆڵێك بگێڕێت و كۆمەڵگەی كوردستان لە داهاتوو بەرەو كام ئاراستە هەنگاو هەڵبگرێت؟




پارتی دیموكراتی كوردستان و
كۆنگرەی 13
كۆنگرەی پارتی دیموكراتی كوردستان لەم قۆناغە مێژووییە ناسكەی كە هەرێمی كوردستان و عێراقی پێدا تێدەپەڕێت، تەنیا رووداوێك نییە پێوەندی بە حزبێكی سیاسی وەك پارتی دیموكراتی كوردستانەوە هەبێت، بەڵكو كۆنگرەی 13ی پارتی رووداوێكە پێوەندی بە ژیانی سیاسی هەرێمی كوردستان و داهاتووی سیاسیی عێراق و ناوچەكە و هەروەها كاریگەری دەبێت لەسەر پێوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق و هەروەها سیاسەتی ئەمریكاش بەرامبەر بەعێراق و كوردستان، پارتی بێجگە لەوەی لە روانگەی ئەو بەرنامەیەی بۆ كۆنگرە ئامادەی كردووە و پشت بەخوا لەكۆنگرە پەسەند دەكرێت، ئەركەكانی خۆی بەرامبەر ژیانی سیاسی و كۆمەڵایەتی هەرێمی كوردستان زیادكردووە، لەهەمانكاتدا دەبێت ئەوەش لەبەر چاو بگرین ئەم كۆنگرەیە راستەوخۆ دوای سەركەوتنی دەستپێشخەرییەكی سەرۆك بارزانی دێت كە ئاراستەی سیاسیی عیراقی رێكخستەوە و عێراقی لە مەترسییەكی راستەقینە دوورخستەوە، سەركەوتنی ئەم دەستپێشخەریەش لەگەڵ ئەوەی سەرۆك بارزانی وەك سەرۆكی هەرێمی كوردستان دەستپێشخەریەكەی پێشكەش كردووە، بەڵام دیسان ئەم دەستپێشخەرییە ئیلتیزامێكی عێراقی و نێودەوڵەتی و ئیقلیمی دەخاتە سەرشانی پارتی، لەمبارەوە د.ئەیاد عەللاوی سەرۆكی لیستی ئەلعراقیە و كاندیدكراو بۆ سەرۆكی ئەنجومەنی سیاسەتی ستراتیژی لەحكومەتی داهاتووی عێراقدا، لە دیمانەیەكی تایبەتی گوڵاندا كە لەم ژمارەیەدا بڵاودەكرێتەوە بەمجۆرە رای خۆی لەسەر كۆنگرەی پارتی دەردەبڕێت و دەڵێت: (كۆنگرەی ئەمجارەی پارتی كۆنگرەیەكی گرنگ و جومگە بەندییە، دەمێكە كۆنگرەی گرنگی لەمجۆرە گرێنەدراوە، لەلایەكی بە خوێندنەوەمان بۆ حیكمەتی سەرۆك بارزانی و حیكمەتی سەركردایەتی پارتی و ئەو ئامادەباشیە باشەی بۆ ئەم كۆنگرەیە رێكخراوە، دەمانگەیەنێتە ئەو قەناعەتەی كۆنگرەیەكی زۆر گرنگ و نایاب دەبێت، چۆن دەستپێشخەریەكەی سەرۆكی هەرێمی كوردستان بووە هۆكاری ئەوەی عێراق رزگار بكات، بەهەمان شێوە چاوەڕوان دەكرێت ئەم كۆنگرەیە بەكۆمەڵێك بڕیار و راسپاردەوە بێتەدەرەوە، كە ئەو بڕیار و راسپاردانە ببنە هۆكارێكی گرنگ بۆ سەقامگیری عێراق و یەكڕیزی و بەدەستهێنانی دەستكەوتی زیاتر بۆ هەرێمی كوردستان)، بەڕێز عەللاوی كە لە دیمانە تایبەتەكەی گوڵاندا بەچەند رستەیەك بۆچوونی خۆی بەرامبەر كۆنگرەی پارتی خستۆتە روو، بەڵام كۆمەڵێك مەسەلەی گرنگی پێكەوە گرێداوەتەوە كە لەم كۆنگرەیە بڕیاری لەسەر دەدرێت و ئەو بڕیار و راسپاردانەی كۆنگرەش كاریگەری لەسەر عێراق و كوردستان دەبێت، ئەم راستیانەیە پێمان دەڵێن دوای كۆنگرە، پارتی ئەرك و ئیلتیزاماتی لەسەر ئاستی هەرێم و عێراق و ناوچەكە و نێودەوڵەتی زیاتر دەبێت، هەر لەم چوارچێوەیەدا و لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتە شێخ خالد عەتیە بەمجۆرە رای خۆی بەرامبەر كۆنگرەی پارتی دەربڕی و وتی: (بێگومان دیارترین سیما كە رەنگدانەوەی تەواجودی كوردە لە هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا، بریتییە لە سەركەوتنی دەستپێشخەرییەكەی بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان، كە لە رێگەیدا هێزە سیاسییەكان توانییان لەسەر پرەنسیپ و هەنگاوەكانی قۆناغی داهاتوو رێك بكەون، لەگەڵ گەیشتن بە چەند رێككەوتنێكی دیاریكراو سەبارەت بە پێكهێنانی حكومەتێكی هاوبەشی نیشتمانی. بەڕاستی ئەم دەستپێشخەرییە رۆڵێكی سەرەكی هەبوو لە سەرخستنی هەوڵەكان و پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەت. هەڵبەتە ئەمە تەنیا یەك نموونەیە بۆ ئەو رۆڵەی كە كوردستان و سەرۆكی هەرێمی كوردستان كە لەتوانایدا هەیە لە پرۆسەی سیاسی لە عێراق بیگێڕن و هاوكات مایەی بەخشینی ئەو هەستەیە كە عێراق بە هەموو پێكهاتە جیاوازەكانیەوە یەك گەلە و هەموویان پێكەوە شان بە شان هاوكار و یاریدەدەر و پاڵپشتی پرۆسەی سیاسین لەسەر بنەماكانی دیموكراسییەت. لەهەمان كاتیشدا ئەم راستیانە ئەو هزرەمان پێ دەبەخشێت كە عێراق بەردەوام دەبێت لە بەدەستهێنانی سەركەوتنەكان لەگەڵ چەسپاندنی سەقامگیری و پەرەپێدان. بەڵام ئومێدی ئێمە ئەوەیە هەروەك چۆن بەڕێز سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆ پێكهێنانی حكومەت رۆڵێكی پۆزەتیڤ و گرنگی گێڕا، هیوادارم پاش پێكهێنانی حكومەتیش هەمان ئەو رۆڵە بگێڕێت و بەردەوام بێت لەو رۆڵە گرنگەی كە هەموو كات چاوەرێی لێدەكەین، ئەوجا لەم راستەوە ئەگەر باسی كۆنگرەی پارتی دیموكراتی كوردستان بكەین، هیوای سەركەوتن بۆ ئەم كۆنگرەیە دەخوازین و هەروەها هیوادارم ببێتە فاكتەرێكی پۆزەتیڤ لە پتەوكردنی بارودۆخی سیاسیی ئەمڕۆی عێراق، یەكڕیزی نێو ماڵی هێزە سیاسییە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستان كە هەموویان باوەڕیان بە سیستەمی دیموكراسی هەیە. هیوادارم ئەو بڕیارانەی كە لەم كۆنگرەیەدا دەردەچێت هاوكاربێت بۆ پاڵنان بە پرۆسەی سیاسی عێراقەوە بەرەوپێشەوە و پارتی دیموكراتی كوردستان و هێزە سیاسییە كوردییەكانی دیكە رۆڵێكی گرنگ لە پرۆسەی سیاسی عێراقدا بگێڕن. پەنا بەخوا چاوەڕێی ئەوە دەكەین بڕیارەكانی كۆنگرەی پارتی دیموكراتی كوردستان بڕیاری بەرهەمداری ئەوتۆ بێت كە بۆ عێراق و هەرێمی كوردستان بەخێر بشكێتەوە)).




شێخ خالید عەتیە كە تا كۆتایی خولی دووەمی پەرلەمان جێگری یەكەمی سەرۆكی پەرلەمانی عێراق بووە و ئێستاش یەكێكە لەسەركردە دیارەكانی لیستی هاوبەندی نیشتمانی عێراق(ئیئتلافی شیعە)یە و ئەندامی پەرلەمانە لەسەر هەمان لیست، یەكێكە لەسەركردە سیاسییە دیارەكانی عێراق و بە تێڕوانینێكی فراوانەوە سەیری كۆنگرەكەی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكات و گرێدەداتەوە بە سەركەوتنی دەستپێشخەرییەكەی سەرۆك بارزانی-یەوە، بۆیە لەم چوارچێوەیەدا چاوەڕێی ئەوە لە كۆنگرەكەی پارتی دەكات، كە بڕیارەكانی جیا لەهەرێمی كوردستان، كاریگەری لەسەر عێراق و ناوچەكەش هەبێت،. هەر سەبارەت بەگرنگی ئەم كۆنگرەیە بەڕێز حاچم ئەلحسەنی ئەندامی لیستی دەوڵەتی یاسا و سەرۆكی پێشووتری پەرلەمانی عێراق لە لێداوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و وتی: (گرێدانی كۆنگرەی حزبی نیشانەیەكی دروستە لەپێناو هەڵسەنگاندنی بارودۆخی حزب لە ماوەكانی رابردوو، لەگەڵ پلاندانان بۆ هەنگاوەكانی داهاتوو. هیوای سەركەوتن بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان دەخوازین لەم كۆنگرەیەیدا و بۆ داهاتووی، هەروەها پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ بارودۆخی ئەمڕۆمان یەكێكە لە ستوونەكانی هاوكێشەی سیاسیی عێراق و پەنا بەخودا بۆ داهاتووش ئەم گرنگیەی دەبێت. بۆیە ئەم كۆنگرەیە گرنگە)).

بەڕێز كازم ئەلشەمەریش لە لیستی ئەلعراقیە بەمجۆرە سەبارەت بە كۆنگرەی 13ی پارتی دیموكراتی كوردستان بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخافتن: (هەر لەدوای رووخانی رژێمی پێشوو لە 2003یەوە تاكو ئەمڕۆ، كورد رۆڵی هەوێنی پرۆسە سیاسییەكە»صمام الامان»یان گێڕاوە لە پرۆسەی هاوكێشەی سیاسیی عێراقدا. هەركاتێك عێراق كەوتبێتە نێو قەیرانێكی سیاسیی ئەوا كورد رۆڵی خۆی بەگرنگی گێڕاوە و رێگەی لە قەیرانەكە گرتووە و عێراقی لەمەترسی رزگاركردووە، پارتی دیموكراتی كوردستان بە سەرۆكایەتی سەرۆك «مسعود بارزانی» رۆڵێكی گرنگی گێڕاوە لە گۆڕەپانی سیاسی و پرۆسەی سیاسی عێراقدا. هەربۆیە پێشبینی لەو كۆنگرەیەی پارتی دیموكراتی كوردستان دەكرێت كە جەخت لەسەر یەكپارچەیی و فیدڕاڵییەتی عێراق بكاتەوە، هەروەها جەخت لەسەر ئەوە بكاتەوە كە دەستوور گرەنتییەكە بۆ هەموو قەوارە سیاسییەكان و عێراق وڵاتێكی فیدڕاڵییە و هەموو پێكهاتە جیاوازەكان مافیان هەیە لەسەر خاكەكەی بەسەربەرزی بژین و بەپێی یاسا كاروبارەكانیان بەڕێوەبەرن)).



بێگومان وەرگرتنی راو بۆچوونی لایەنە جیاوازەكانی عێراق، بەتایبەتی ئەو لایەنانەی كە لایەنی سەرەكین لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و هەڵسەنگاندیان بۆ رۆڵی سەرۆك بارزانی و پارتی دیموكراتی كوردستان لەپرۆسەی سیاسیی عێراقدا، ئاماژەیەكی ئاشكرایە بۆ رۆڵی پارتی لە بونیادی عێراقێكی فیدرالی و دیموكراتی كە پێكهاتە سەرەكییەكانی بەشێوەیەكی ئارەزوومەندا پێكەوە بژین.
پارتی وەك پێویستیەك
بۆ بوینادی دیموكراتی لە كوردستاندا
سەرۆك بارزانی لە وتاری كۆنگرەدا ئاماژەی بەوەكرد، پارتی دیموكراتی كوردستان وەك زەرورەتێكی مێژوویی بۆ كۆكردنەوەی تواناكانی گەلی كوردستان لەسەربنەمای لێبوردەیی و دادپەروەری دامەزراوە، ئەگەر دوێنێ پارتی وەك زەرورەتێك لەسەر بنەمای لێبوردەیی و دادپەروەریی خەباتێكی شۆڕشگێڕی دەست پێكردبێت بۆ نەهێشتی زوڵم و زۆرداری لەسەر هاووڵاتیانی كوردستان، ئەوا ئەمڕۆش لەسەر بنەمای لێبوردەیی و دادپەروەری دیسان پارتی زەرورەتێكە بۆ بونیادی دیموكراتی و ژیانێكی خۆشگوزەران بۆ هاووڵاتیانی كوردستان، بەڵام پارتی هەستی بەو راستییە كردووە كە وەرچەرخان و هەنگاو هەڵگرتن لە قۆناغی خەباتی شۆڕشگێڕییەوە بۆ خەباتێكی مەدەنیانە بۆ بوینادی دیموكراتی پێویستی بە نوێبوونەوە هەیە، هەربۆیە هاوكات لەگەڵ ئەوە پارتی درێژە بەهەمان ئەو چەمكانە دەدات كە بەدرێژایی مێژووی خۆی خەباتی لە پێناودا كردووە، نوێبوونەوەشی بۆ زیاد كردووە بۆ ئەوەی بەدیدیكی نوێووە خۆی بۆ ئەم قۆناغە ئامادە بكات، بێگومان لە قۆناغی نوێشدا پارتی ئەركی ئەو پارتەی دەكەوێتە سەرشان كە لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و چەسپاندنی دادپەروەری رۆڵێكی دیار و بەرچاوی دەبێت، لەم چوارچێوەیەدا لەم راپۆرتە هەوڵمانداوە ئەو پرسیارە بوروژێنین ئایا رۆڵی حزبی سیاسی لەو كۆمەڵگایانەدا چین كە لە دەسپێكی بونیادی دیموكراتیدان؟ پرۆفیسۆر كریستۆفەر زۆرن ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی پەنسلفانیا و تایبەتمەند لە پرسەكانی سیسۆلۆژی و یاسا و عەدالەت لەكۆمەڵگە، لە لێدوانێكی تایبەتدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (ئەمە پرسیارێكی ئاڵۆزە و لە راستیدا دەتوانرێت لە چەند روویەكەوە وەڵامی ئەم پرسیارە تاوتوێ بكرێت، لێرەدا دەتوانم بڵێم رۆڵی سەرەكی حزبە سیاسییەكان ئەوەیە هەڵدەستن بە رێكخستنی هاووڵاتیان بە شێوەیەكی جەماعی، ئەویش لەپێناو هێنانەدی بەرژەوەندیەكانیاندا، بە دەربڕینێكی دیكە رێكخستنی بەرژەوەندییەكانیان، لەپێناو هێنانەدی ئەم ئامانجەشدا پارتە سیاسییەكان رۆڵێكی سەرەكی دەبینن، رۆڵێك كە مایەی سەرسوڕمان نییە، ئەویش بریتییە لە رۆڵی نوێنەرایەتیكردن. واتە پارتە سیاسییەكان هەڵدەستن بە رێكخستنی بەرژەوەندییەكان و نوێنەرایەتیكردنی ئەو بەرژەوەندیانە. ئەمەش دەرئەنجامێكی تەواو سرووشتیە كە بەشێوەیەكی گشتی پارتەكان رەنگدانەوەی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەبن. بەڵام گرنگە خودی حزبە سیاسییەكان لەناوخۆی خۆیدا دیموكراتی بێت، پرۆسەی بە دیموكراتیكردنی ناو خودی حزبە سیاسییەكانیش زیاتر مایەی تەحەددیە، ئێمە دەزانین زۆربەی رێكخراوە نێودەوڵەتیەكان تەركیز لەسەر پتەوكردنی دیموكراتی دەكەنەوە لەنێو حكومەتەكاندا، بە چەشنێك نەیانتوانیوە بایەخ بە مەسەلەی دیموكراتی بوونی پارتە سیاسییەكان بدەن. كەواتە لێرەدا ئەو ئەركەمان دەكەوێتە ئەستۆ سەرنج بۆ ئەو راستیە رابكێشین كە دەبێت سەرەتا ئەو لایەن و رێكخراوانە بە دیموكراتی بكرێن كە دەبنە ئامرازی جێبەجێكردنی پرۆسەی بە دیموكراتیكردن. لە لایەكی دیكەوە كاتێك كۆمەڵگەیەك لە قۆناغی ئینتیقالیدا دەڕوات و لە سەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردندایە، ئەوا رەنگە پێویست بەوە بكات هەردوو پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لەسەر ئاستی وڵاتەكە و پرۆسەی بە دیموكراتیكردنی حزبە سیاسییەكان شان بە شانی یەكتر بڕۆن و رەنگە نەتوانین بڵێین دەبێت سەرەتا یەكێك لەو پرۆسانە جێبەجێبكرێت و دواتر گرنگی بە پرۆسەكەی دیكە بدرێت. هەربۆیە گرنگترین كارێك كە پارتە سیاسییەكان پێی هەڵبستن، بریتیە لە درێژەپێدانی پابەندبوونیان بە ئایدیا دیموكراتیەكانەوە. واتە ئەمە پرسێكە پەیوەستە بە پرسی میسداقیەتەوە، مەبەستم ئەوەیە ئەو پارتە سیاسیانەی بانگەشەی ئەوە دەكەن باوەڕیان بە دیموكراتی هەیە و لەدوای گرتنەدەستی دەسەڵات پشت لەم بانگەشەیە دەكەن، میسداقیەت لەدەست دەدەن. لە مەودای دووردا ئەم پارتانە باجی ئەم رەفتارەیان دەدەن. واتە ئەو پارتە سیاسییانەی ئیدیعای ئەوە دەكەن باوەڕیان بە بنەما دیموكراتیەكان هەیە و لەكاتی گرتنەدەستی دەسەڵاتدا راستگۆ دەبن لەگەڵ ئەم بانگەشەیەیاندا، ئەوا زیاتر پشتگیری و متمانەی هاووڵاتیان بەدەست دەهێنن و زیاتر سەركەوتوو دەبن لە جێبەجێكردنی بەرنامەكانیاندا، بە تیڕوانینی من پارتە سیاسییە گەورەكان، كە دەتوانن لەسەر ئاستی نەتەوەیی نوێنەرایەتیان هەبێت لە پێگەیەكدان باشتر دەتوانن ئەم هاوسەنگیە بپارێزن، بە بەراورد بە پارتە بچووكەكان یاخود پارتە ناوچەییەكان، لەبەر ئەوەی پارتە گەورەكان كە لەسەر ئاستێكی بەربڵاو پشتگیری جەماوەریان هەیە، باشتر دەتوانن لە دەسەڵاتدا بمێننەوە، تەنانەت ئەگەر پێكهاتەیەكی بچووكی وڵاتەكە، یاخود ناوچەیەكی بچووكی وڵاتەكە لە سیاسەت و ئەدای ئەو پارتە رازی نەبوون، هەرئەمەش هۆكاری ئەوەیە تاوەكو دیموكراسی لە وڵاتەكەدا بەرەوپێش بچێت، ئەوا ژمارەی پارتە سیاسییە گەورەكان كەمتر دەبێتەوە، كەواتە یەكێك لەو دەرسانەی لە ئەزموونەكانی رابردووە فێری بووینە ئەوەیە بەس نییە پارتە سیاسییەكان رایبگەیەنن ئەوان پارتگەلێكی كراوەن و لە ئاست رابردودا لێبوردەن، بەڵكو رەنگە باشتر بێت لەم رووەوە هەنگاوی عەمەلی هەڵبگرن بۆ باشتركردنی بارودۆخەكە. رەنگە باشترین نموونە لێرەدا ئاماژەی پێبكەین وڵاتی ئەفریقیای باشوورە، كە دوای رووخانی رژێمی رەگەزپەرستی «ئەپارتهاید» لەو وڵاتەدا هەڵسان بە دامەزراندنی دەستەی لێبوردن، كە چالاك بوو لە موعالەجەكردنی زۆرێك لە دابەشبوونە قوڵەكان كە پێشتر لە كۆمەڵگەكەدا بونیان هەبوو، ئەمەش لەسەر داوای دوو پارتە سەرەكیەكەی وڵاتەكە پێكهێنرا. كەواتە پارتە سیاسییەكان دەتوانن رۆڵێكی چالاكانە ببینن لە چارەسەركردنی ئەو جیاوازیی و دابەشبوونانەدا، لەرێی گرتنەبەری رێوشوێنی عەمەلیەوە).



سەبارەت بەو بەرنامەیەشی كە حزبە سیاسییەكان لە میانەی كۆنگرەكانیان بەشێوەیەكی شەفافانە دەیخەنەڕوو لەلایەن ئەندامانی كۆنگرەوە پەسەند دەكرێت و دەبێتە بەشێك لە كارنامەی ئەو پارتانە بۆ ئەوەی خۆیان ئامادەبكەن بۆ پرۆسەكانی هەڵبژاردن و گرتنە دەستی دەسەڵات لە رێگەی سندوقی دەنگدانەوە، پرۆفیسۆر تۆنی ئێڵ هیڵ ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ماسیۆشید و تایبەتمەند لەسەر رۆڵی پارتە سیاسییەكان، لە لێدوانێكی تایبەتدا بۆ گوڵان بەمجۆرە رای خۆی خستەڕوو و وتی: (بەبێ پارتی سیاسی كارێكی زەحمەت دەبێت بۆ بونیادنانی پرۆسەی دیموكراسی. پارتی سیاسی وەك رێڕەوێكە بۆ كۆكردنەوەی هەموو هاووڵاتییەكان پێكەوە، بۆ نموونە ئەگەر تۆ لە وڵاتێك بیت كە ژمارەی دانیشتوانی بریتی بێت لە 300 ملیۆن هاووڵاتی، كارەكان ئاسانتر دەبێتەوە ئەگەر 2 یان 4 – تاكو 5 پارتی سیاسیی بەهێز و گەورەمان هەبێت و كە بتوانن لەبری خەڵك بدوێن و بۆچوونەكان دەربڕن، نەك ئەو 300 ملیۆن هاووڵاتیە بێن و هەر یەك لەشوێنی خۆیەوە و لەبری خودی خۆی بەشێوەیەكی تاك قسەبكات. لەمبارەوە زۆربەی خەڵك لەو بڕوایەدان كە شێوازی كاركردنی پارتە سیاسییەكان بۆ مەبەستەكانی گەیشتنە بۆ دەسەڵات، ئەو دوای مەسەلەكانی دیكە، پاش گەیشتن بە دەسەڵات دەست پێدەكات. پارتی سیاسی هەموو هەوڵ و كۆششێكی دەخاتەگەڕ لەپێناو گەیشتن بۆ دەسەڵات. هەر لەم بارەیەشەوە بەدیموكراتیزەكردنی پارتە سیاسییەكان دوای گەیشتن بۆ دەسەڵات روودەدات. لەمێژووی ئێمەدا لێرە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا-دا، رۆژانێك هەبوو پارتی دیموكراتەكان كاری دەكرد بۆئەوەی زیاتر لەلایەن خەڵكەوە بەڕێوەببردرێت، زیاتر لە دەسەڵاتی سەركردەكانی، بەڵام لەئاكامدا پارتی دیموكراتەكان كەوتە بارێك لە گێلەشێواوی. هەربۆیە ئەوەی كە پاشان روویدا ئەوە بوو سەردەمێك سەریهەڵدا كە تیایدا پارتی دیموكراتەكان هەڵسا بە بەخشینی دەسەڵاتی زیاتر لە جاران بۆ سەركردەكانی. ئێستا لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاروبارەكان بەو شێوەیەدا بەڕێوەدەچێت كە لە هەموو پارتێكی سیاسی ئەنجومەنی رێكخراوەیی تایبەت بەخۆی هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ مەسەلەكانی ناوخۆیی و نیشتمانی، بەشێوەیەك كە ئەنجومەنی نیشتمانی پارتی دیموكراتەكان هەیە لەگەڵ ئەنجومەنی نیشتمانی پارتی كۆمارییەكان. ئەم 2 ئەنجومەنە هەڵدەستن بە دەستنیشانكردنی كاندیدەكانی پارتەكانیان بۆ هەڵبژاردنەكانی نیشتمانی بۆ پۆستی سەرۆكایەتی وڵات، ئەم ئەنجومەنانە بەهیچ شێوەیەك گرنگی بەوە نادەن كە كێ هەڵبژێردرێت بۆ پۆستی حاكم یان پارێزگار یان ئەنجومەنی شار یان بۆردی قوتابخانەكان، لەگەڵ هەموو پۆستەكانی تر لەسەر ئاستی ناوخۆیی لەشار و شارۆچكەكان. هاوكات هەر یەك لە پارتی دیموكراتەكان و پارتی كۆمارییەكان ئەنجومەنی لۆكاڵیان هەیە و ئەوان هەڵدەستن بە دەستنیشانكردنی كاندیدەكانیان بۆ پۆستەكانی پارێزگا و بۆرد و ئەنجومەنەكانی شار و شارۆچكەكان لەسەر ئاستی ناوخۆیی. هەربۆیە و بەشێوەیەكی سەرەكی، كاتێك باس دێتە سەر پارتی دیموكراسی، بەواتای سەدان یان هەزارەها رێكخراوی جیاواز كە هەموویان لەژێر چەتری پارتێكی سیاسیدا كۆبوونەتەوە. بۆ نموونە لە واشنتن-ی پایتەخت تەنیا یەك یەكەی تاك بوونی نییە، بەڵكو هەزارەها یەكەیە كاردەكەن)).
لایەنێكی دیكەی گرنگ كە دەبێتە ئەركی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، بڵاوكردنەوە و چەسپاندنی گیانی لێبوردەیی و پێكەوە ژیانە لەنێوان پێكهاتە جیاوازەكانی، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر سكۆت دیسپۆستۆ ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كالیفۆرنیا و تایبەتمەند لە یاسای هەڵبژاردنەكان و ململانێی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی، بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان دەربڕی و وتی: (لە راستیدا بەرنامە و پلانێكی بێ كەموكوڕی لە ئارادانییە. هەر پارتێكی سیاسی بەرنامەیەكی جیاواز تەرح دەكات و دەنگدەران هەڵدەستن بە دەنگدان یاخود هەڵبژاردنی ئەو بەرنامانە. خاڵی سەرەكی ئەوەیە، دەبێت پارتە سیاسییەكان ئیختیاری جیاواز بخەنەڕوو لەبارەی ئەوەی چ بەرنامەیەك پێشنیار دەكەن و دواتر دەبێت هاووڵاتیان بڕیار لەسەرە ئەوە بدەن چ بەرنامەیەك هەڵدەبژێرن. ئەمە كرۆكی دیموكراسیە، واتە بەرنامەیەكی «ڕاست و دروست» لە ئارادانییە. دەبێت پارتە سیاسییەكان رێز لە یەكتری بگرن، راستە دەتوانن ركابەری یەكتربن و ململانێ لەگەڵ یەكدا بكەن، بەڵام لەهەمان كاتدا دەبێت شەریك و هاوبەش بن لە بنیادنانی دیموكراسیەتی نوێدا. دەبێت هەمو پارتە سیاسییەكان لەو راستیە تێبگەن هەموویان دەیانەوێت باشترین خزمەت بە عێراق بكەن، بەڵام جیاوازیان هەیە لە رووی ئەوەی بە چ شێوەیەك ئەم كارە ئەنجام بدەن. دەبێت ئەولەویەتی یەكەم بۆ وڵاتەكەتان بێت، دواتر پارتەكان)). هەر سەبارەت بەم پرسە و لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان و سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر تونی هێڵ وتی:(ئەگەر هات و چاندنی لێبوردەیی ئامانجی پارتێكی سیاسی بوو، ئەوكات پێویستە لەسەر ئەو پارتە سیاسییە هەڵستێت بە دامەزراندنی زنجیرەیەك لە بەرنامەی بەهێز، بەپێی ستانداردی سیاسی پێویستە پارتی سیاسی جۆرە گونجاندنێك بخوڵقێنێت لەگەڵ بیرۆكەكانی. نازانم ئێوە هەوڵەكانتان چۆنە بۆ بونیادنانی كولتووری لێبوردەیی، بەڵام بەشێوەیەكی سەرەكی پێویستە پارتە سیاسییەكان نزیكەی 5 – تاكو 6 بیرۆكە دانێت و بەرزیان راگرێت، پاشان كە ئەو پارتە سیاسییە گەیشتە دەسەڵات بەرنامە و بیرۆكەكانی جێبەجێ بكات. لایەنێكی دیكە مەسەلەی عەدالەت دێتە پێشەوە، سەرەتا پێویستە عەدالەت پێناسە بكرێت. عەدالەت بریتییە لە شتی جیاواز بۆ خەڵكی جیاواز. بەواتای، پێویستە پارتێكی سیاسی دیاریكراو هەڵستێت بە دانانی بیرۆكەیەكی گونجاو لەبارەی واتای عەدالەت و پاشان هەڵستێت بە دانانی ژمارەیەك بیرۆكەی تر، بەواتای دانانی بیرۆكە بۆ دەستەی یاسادانان كە لەگەڵ ئەو بیرۆكەیە گونجاوبێت، پاشان دەتوانرێت لەگەڵ هاووڵاتیان تاوتۆبكرێت و بوترێت ئەمەیە واتای عەدالەتی كۆمەڵگە. بەڕای من سەرەكیترین شت لێرەدا بكرێت ئەوەیە بیسەلمێنن كە ئێوە خاوەن سەروەریی یاسا-ن و بۆ نموونە بیكەن بە رێسا لە هەڵبژاردنەكان و رێگەچارەی مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە و مەسەلەكان لە كۆمەڵگە، هەروەها بینووسن و بڵاوی بكەنەوە بەشێوەیەك كە لەبەردەستی هەموو هاووڵاتییەك بێت، پاشان لەمیانی هەڵبژاردنەكاندا یاخود لە كاتی روودانی هەر قەیران و یان كارەساتێك، هاووڵاتی دەتوانێت تەماشایەكی كتێبی رێساكان بكات، یان دەستوورەكە با بڵێین، بزانێت كە لەو جۆرە بارودۆخانەدا پێویستە چی بكرێت. هەروەها یاسا هەیە كە ئەو بڕیاردەرە لەسەر بارودۆخەكان)).
لایەنێكی دیكە كەهەموو كات هۆكارێكی گرنگە بۆ كرانەوەی كۆمەڵگە، بەشداری ئافرەتە لە پرۆسەی سیاسیدا، سەبارەت بە چۆنیەتی گرنگیدانی حزبە سیاسییەكان بە فراوانكردنی بەشداری ئافرەتان خاتوو ئیمیلی بیولو ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كینتاكی بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخافتن و وتی: (ئەمە «پرسیاری ملیۆن دۆلارییە». تەنیا یەك موعادەلەی نموونەیی بۆ ئەمە نییە، بەڵام ژمارەیەك رێنمایی گشتی هەیە. پێویستە پارتەكان پشتگیریی دامەزراوە سیاسییە دیموكراسییەكان بكەن كە بایەخێكی زۆریان بۆ وڵات هەیە. بۆ نموونە لە هەندێك لە وڵاتەكاندا لەوانەیە سیستەمی سەرۆكایەتی سەركەوتوو بێت، لە هەندێك وڵاتانی دیكەدا پێویستە سیستەمەكە پەرلەمانی بێت. پێموایە كێشەی ئەمڕۆی زۆربەی وڵاتە تازەپێگەیشتووەكان لەوەدایە كە زۆربەی خەڵكی وا هەست دەكەن كە لە دەرەوەی پرۆسەی سیاسی بەجێماون هەربۆیە زیاتر روودەكەنە ئەو دامەزراوانەی كە نوێنەرایەتیكردن بەرز رادەگرێت، تەنانەت گەر دامەزراوەكان واش دیاربێت كە بەپێی پێویست شیاو نین، بەڵام ئەوەیان پێ باشترە. تا سیاسەتی تایبەتی زیاتر مایەی بایەخدان بێت، ئەو پارتە سیاسییەی كە مەبەستی هەیە بۆ دیموكراسیی زیاتر، پێویستە خۆی ئامادەبكات بۆ مەبەستی پێشنیاركردنی هەندێ سیاسەت كە سوودی بۆ دیموكراسیەت هەیە (وەكو ئازادی دەربڕین، دووبارەی دەكەمەوە، بچڕانێك هەیە لەنێوانی واقیعی نموونەیی و واقیعی ململانێی سیاسی. باشترین بارودۆخ لەو بارودۆخانەدایە كە تیایدا پارتی سیاسی بوونی هەیە و خاوەن تێڕوانینێكی درووستە لە زانین و دۆزینەوەی باشترین شت بۆ وڵات لەگەڵ زیرەكیی سیاسی لە قەناعەتپێكردنی دەنگدەرەكان، لەڕێگەی، هەڵمەتێكی لێهاتوو، كە بەڕاستی باشترین شتە بۆ هاووڵاتیان. دەگەڕێمەوە سەر نموونەكەی ئازادی دەربڕین، ئەو پارتە سیاسییانەی كە بەڕاستی دەیانەوێ ئازادییە دیموكراسییەكان بچەسپێنن پاڵپشتی لە وتاری ئازاد دەكەن، كاتێكیش كە رەخنەیان لێ دەگیرێت كە دەرگایان واڵاكردووە، ئەوجا لێرەوە بگەڕێنەوە بۆ چۆنیەتی زەمینە رەخساندن بۆ بەشداری فراوانی زیاتری ئافرەتان، پێموایە، لەبارەی دیزاینی دامەزراوەییدا، توێژینەوەكە ئەو شتە پیشان دەدات كە «كۆتا» لە یاسا و بەكارهێنانی لیستی داخراوی پارتە سیاسییەكان لە هەڵبژاردنەكاندا باشترین رێگەیە بۆ زیادكردنی رێژەی بەشداربوونی ئافرەتان لە سیاسەت. بەڵام لەسەر ئاستی كۆمەڵگەدا، گەورەترین كێشە ئەوەیە كە ئەگەر بێت و كۆمەڵگە نەگاتە ئەو بڕوایەی كە ئافرەتیش خاوەن مافێكی یەكسانە لە بەشداریكردن لە سیاسەت، ئەوكات كاردانەوە لەدژی بەشداربوونی ئافرەت لە سیاسەت فراوانتر دەبێت و هەرگیز ناگۆڕێت. لەهەمان كاتیشدا ئەگەر بێت و پارتە سیاسییەكان بەڕێوەبردنی هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن لەسەر یەكسانیی ئافرەتان زیان بە دەرفەتەكانیان دەگەیەنێت لە هەڵبژاردنەكاندا، ئەوكات ئەوانیش ئەو شتە ناكەن. لەوانەیە ئومێدەكە لەوەدا بێت كە گۆڕانكاری دامەزراوەیی رووبدات و ژمارەیەك ئافرەت هانبدرێن بۆ بەشداریكردن لە سیاسەت و لە ئاستی دەستەبژێرەكان، ئەوكات لەوانەیە تێڕوانینی ناوەندی هاووڵاتیان بگۆڕێت لەبەرامبەر توانستی ئافرەتان لە بواری سیاسەت)).