چارەسەركردنی ریشەیی بۆ كێشەی نەتەوەیی دامەزراندنی دەوڵەتە
تەنیا دەوڵەتە ... پێوەندی نێوان نەتەوە و مێژوو ڕێكدەخات


كاتێك باسی پێوەندی نێوان نەتەوە و مێژوو دەكەین، هەست دەكەین ئەم پەیوەندیە راستەخۆ دەگەڕێتەوە بۆ ئەو چەمكەی چۆن تاك لە كۆمەڵگەدا وەك بوونی هەیە و بۆ سەلماندنی ئەو بوونەش پێویستە دەوڵەتێك هەبێت بوونی تاك بسەلمێنێت، بەهەمان شێوەش هەموو نەتەوەیەك بەبێ بوونی دەوڵەتیش بوونی هەیە، بەڵام سەلماندنی بوونی ئەم نەتەوەیە لەمێژوودا پێویستی بەدامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەیی هەیە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا زۆرێك لە نەتەوەكانی جیهان بە فیكری توندڕۆیی ناسیۆنالیستی رۆژئاوا و فیكری شۆڤێنی قەومیەی عەرەبی داغان نەبوون و نەكەوتوونەتە پەراوێزی مێژووەوە و نەكراون بە قوربانی هەژموون و باڵادەستی نەتەوەیەكی دیكە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە ئەو راستیەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە فیكری توندڕۆیی ناسیۆنالیستی رۆژئاوا و فیكری شۆڤێنی قەومیەی عەرەبی لە دووناوچەی هەستیاری ئەم جیهانە رووی دەوڵەتی نەتەوەییان ناشرین كردووە و وایانكردووە كە باسی دەوڵەتی نەتەوەیی بكرێت، یەكسەر و راستەوخۆ سیمای ناشرینی فیكری ناسۆنالیستی رۆژئاوا و فیكری قەومیەی عەرەبیمان بەبیر بێتەوە، سەبارەت بە ئیشكالیەتی پێوەندی نێوان ناسیۆنالیزم و دەوڵەتی نەتەوەیی،( پرۆفیسۆر لارس ئیرك سیدرمان )تۆژەر لە ئامۆژگای تەنگژە نێودەوڵەتیەكان لە سویسرا لە لێدوانێكی تایبەتیدا بۆ گوڵان بەمجۆرە باسی ئەو پێوەندییەی كرد و وتی : ((لە ڕووی مێژووییەوە ناسیۆنالیزم پێوەندی نێوان دەوڵەت و نەتەوەی هێناوەتە ئاراوە.

لەبەر ئەوەی ناسیۆنالیزم بە بەشەكانی جیهاندا بڵاوبۆتەوە، ئەوا هەر كاتێك پێوەندی نێوان دەوڵەت و نەتەوە لاواز بێت ئەوا ئێمە دووچاری گیرگرفت دەبین. هەرچۆنێك بێت، لە ئەوروپا، لەبەر ئەوەی هەڵگیرسانی جەنگە جیهانیەكان لە بەشێكیدا دەكەوێتە ئەستۆی ناسیۆنالیزم، ئەوا ناسیۆنالیزم سومعەیەكی خراپی هەیە. یەكێتی ئەوروپا هەوڵدەدات بەسەر ئەم كێشانەدا زاڵبێت لە ڕێی دروستكردنی «سەقفێك»ەوە لە سەرووی دەوڵەتەوە كە لە بەشێكیدا ئەركەكانی دەوڵەت دەگرێتە ئەستۆ.))

كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر مان ئاماژەی پێدەكات و ئێستا یەكێتی ئەوروپا هەوڵی بۆ دەدات، ئەوەیە كە ئەو هۆكارانەی بوونە هۆكاری ناشیرینكردنی ناسیۆنالیزم چارەسەر بكات و نەتەوەكان لەدەستووری یەكێتی ئەوروپادا جارێكی دیكە كۆبكاتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە كاتێك دامەزراندنی دەوڵەت وەك چارەسەرێك بۆ كێشە نەتەوایەتیەكان دادەنێین، مانای وایە لەو ناوچانە دیموكراتی بوونی نییە، هەروەها دەستوورێكی دیموكراتیانەش بوونی هەیە تا بتوانێت كێشەی نەتەوەكان چارەسەر بكات و زەمینەیك بێتە ئاراوە بۆ ئەوەی بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە پێكەوە بژین، سەبارەت بەمجۆرە چارەسەركردنە پرۆفیسۆر سیدەرمان لە درێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان جەختی لەسەر ئەم لایەنە كردەوەو و وتی : ((دەبێت كێشە ئیتنیەكان لە چوارچێوەی دەوڵەتەكاندا یەكلابكرێنەوە. هەروەك لە نموونەی سویسرادا بەدی دەكرێت، بۆی هەیە دابەشكردنی دەسەڵات و فیدراڵیزم سەربكێشن بۆ سەقامگیری زیاتری بارودۆخەكە. لەگەڵ ئەوەشدا، لەو حاڵەتانەی دۆخەكە پڕە لە توندوتیژی و ئومێدی چارەسەركردنی نییە، بە چەشنی ئەوەی لە نێوان ئیسرائیل و فەلەستینیەكاندا هەیە، ئەوا ڕەنگە دابەشكردن تەنیا ڕێگاچارە بێت.)) كەواتە ئەو هۆكارەی كە دامەزراندنی دەوڵەت دەكاتە هۆكاری سەرەكی بۆ كۆتایی هێنان بە چارەسەركردنی كێشە نەتەوەییەكان، سروشی كێشە و چۆنیەتی مامەڵەكردنی دەوڵەتە لەگەڵ چارەسەركردنی ئەو كێشەیە، هەربۆنموونە ئێستا لە عێراقدا دەستوورێك هەیە كە نەخشەی رێگەی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی عێراق بەگشتی و چارەسەری كێشەكانی هەرێمی كوردستان لەگەڵ حكومەتی فیدرالی بەغدا دەست نیشان كردووە، بەڵام گرفتەكە لێرەدا حكومەتی بەغدایە، خۆی دەیەوێت حكومەتێكی سەنترالی بێت و نەگۆڕێت بۆ حكومەتێكی فیدرالی، هەروەها حكومەتی عێراق خۆی كەمتەرخەمی دەكات لە جێبەجێكردنی دەستوور و ناتوانێت لەسەر بنەمای دەستووری عێراق كێشەكانی نێوان هەرێم و ناوەند چارەسەر بكات، ئەمە ئەگەر لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا بەراوردی بكەین و بپرسین ئایا ئەگەر یەكێتی ئەوروپا خۆی دەستوورەكەی خۆی جێبەجێ نەكات، یان دەوڵەتە گەورەكانی ناو یەكێتی ئەوروپا وەك فەرەنسا و ئەڵمانیا و بەریتانیا، ئامانجیان لە یەكگرتنی ئەوروپا لە چوارچێوەی یەكێتی ئەوروپادا بۆ ئەو مەبەستە بێت كە یەكێك لەو نەتەوە گەورانە باڵا دەستبێت و دەوڵەتە بچووكەكانی وەك لیتوانیا و لاتیفیا و ئیستۆنیا ..تاد نەتەوەی پلە دوو بن، یان ئەندامێتیان لە ناو یەكێتی ئەوروپادا جیاوازی هەبێت؟ بێگومان ئەگەر ئەمە رووبدات یەكێتی ئەوروپا هیچ مانایەكی نامێنێت و نەتەوەكانی ناو ئەو یەكێتیە ناچار دەبن كە ئەو یەكێتیە هەڵبوەشێننەوە،كەواتە ئەوەی یەكێتی ئەوروپا وەك فیدراسیۆنیك بۆ كۆكردنەوەی نەتەوەكانی ئەوروپا كۆكردۆتەوە ئەو قەناعەتەیە كە دەستووری یەكێتی ئەوروپای لێ بەرهەم هاتووە، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو قەناعەتە لەدەوڵەتێكی وەك عێراقدا دروست بووە كە دەستوورەكەی بەهاوشێوەی یەكێتی ئەوروپا جێبەجێ بكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارە پێمان دەڵێت لە عێراقدا نەك هەر ئەو قەناعەتە دروست نەبووە، بەڵكو هەموو هەوڵێك بۆ ئەوەیە ئەو دەستوورە جێبەجێ نەكرێت، سەبارەت بەدروست بوونی ئەو قەناعەتە پرۆفیسۆر لارس ئیرك سیدرمان بەمجۆرە باسی ئەو قەناعەتەی بۆ گوڵان كردوو وتی : ( لە ئەوروپادا هۆكاری گەیشتن بەو قەناعەتە بریتی بوو لەوەی خەڵك شەكەت و وەڕس بوون لەو هەموو شەڕەی پێیدا تێپەڕیبون. دوای جەنگی جیهانی دووەم، ژمارەیەك لە سیاسەتمەدارە دووربین و ژیرەكان پێشنیاری ڕێكخراوێكیان كرد كە بووە هەنگاوی سەرەتا بۆ دروستبوونی یەكێتی ئەوروپا. بە دڵنیاییەوە، ئەم ڕێكخراوانە چەندین لایەنی ئیجابیان هەیە، وەك كەڵەكەكردنی سەروەت و سامان لە ڕێی هەڵگرتنی بەربەستە بازرگانیەكانەوە. بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا دەبێت دان بەو راستیەدا بنێین كە سەركەوتنی یەكێتی ئەوروپا تا ڕاددەیەك لە موعجیزە دەچێت. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێ كەس توانای یپێشبینی كردنی ئەوەیان هەبوو كە ڕوویدا. لە كۆتایی سەدەی 18دا، فەیلەسوفی بە ناوبانگ (ئیمانویل كانت) پێشبینی ئەوەی كرد ئەم پرۆسەی ئاوێتەبوونانە كە دەوڵەتە دیموكراسیەكان لە خۆدەگرێت دەبێتەهۆی بەرهەمهێنانی ئاشتیەكی درێژخایەن! كانت ئەم مەسەلەیەی شیكردەوە و ئەوەی خستەڕوو لە كۆتاییدا، شەڕ دەبێتەهۆی بەرهەمهێنانی ئاشتی، لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگە دیموكراسیەكاندا دەسەڵات وەڵامدەرەوەی خواستی خەڵكەكەیە، ئەو خەڵكەی لە سەردەمی جەنگەكاندا نەهامەتیەكی زۆری چەشتبوو، ئەمەش دەبێتەهۆی ئەوەی فشار لەسەر سەركردەكانیان بكەن بۆ ئەوەی ئاشتی بهێننەدی. بە دڵنیاییەوە، ئەم پرۆسەیە ئاساننییە و بۆی هەیە ئەنجامی پێچەوانەشی لێبكەوێتەوە، بەڵام ڕەنگە ئەو ئەنجامە پێچەوانانەش لە كۆتاییدا ببنەهۆی خێراتركردنی ڕەوتی پرۆسەكە.)) سەبارەت بەوەشی ئایا دامەزراندنی دەوڵەت بۆ كورد دەبێتە هۆكارێك بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر سیدەرمان بە گوڵانی راگەیاند: (دۆخی كوردەكان دۆخێكی دژوارە، هەربۆیە دروستبوونی دەوڵەتەكەشی كارێكی سەختە، لەبەر ئەوەی ئەو دەوڵەتانەی ئێستا لە ئارادان، دەبێت دەست لە بەشێك لە خاكەكانیان هەڵبگرن،بۆیە بەرهەڵستی ئەم پرۆسەیە دەكەن. بۆی هەیە ئەم دۆخە گۆڕانكاری بەسەردا بێت، ئەگەر ڕای یەكێك لە وڵاتەكان گۆڕانكاری بەسەردا بێت یاخود ئەم دەوڵەتانە هەرەس بهێنن. هەرچۆنێك بێت پێشبینی ناكرێت ڕەوتی بەرەوپێشچوونەكان بەم ئاڕاستەیەدا بڕوات. یەكێك لە ئەگەرەكانی دیكە هەڵگیرسانی جەنگێكی ئیقلیمی گەورەترە، كە دیسان ئەمەش ئەگەرێكی دوورە، بەڵام بە دڵنیاییەوە ئەگەرێكی مەحاڵ نییە، بە تایبەتی بەلەبەرچاوگرتنی ئەو گرژیەی لە نێوان ئێران و ڕۆژئاوا هەیە. ئەگەر گریمانەی ئەوەش بكەین ئایا كاتێك عێراق لەبەریەك هەڵدەوەشێت و وەك ئەمری واقیع دەبنە چەند دەوڵەتێك، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چۆن مامەڵەیان لەگەڵدادەكات؟ وەڵامی ئەم پرسیارەش دەوەستێتە سەر ئەوەی چۆن ئەم دەوڵەتانە دروست دەبن. ئەگەر ئەو دەوڵەتانە لە دۆخێكی پڕ لە توندوتیژی و بە شێوەیەكی یەكلایەنانە دروست ببن، ئەوا ئەگەری ئیعتیراف پێكردنیان لە لایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە لاوازتر دەبێت. بۆ نموونە، قبوڵكردنی ئەم ئەنجامە لە لایەن توركیاوە لە مەحاڵەوە نزیكە. لەبەر ئەوەی توركیا وڵاتێكی زۆر گرنگە و پەیوەندیی هەستیاری لەگەڵ یەكێتی ئەوروپا و ڕۆژئاوا بە شێوەیەكی بەرفراوانتر هەیە، كە دەتوانن ڕێگە لە ئیعتیرافكردنی پێشوەختە بە هەر دەوڵەتێك بگرن كە لە ئەنجامی دابەشبوونەوە دروست دەبێت. باشترین دەرفەت بۆ گەیشتن بەم ئامانجە گرتنەبەری ڕێگای گفتوگۆیە كە زەمانەتی ئەمنی دەداتە دەوڵەتە دراوسێكان. بەدیلی دابەشبوون لە ڕێی گفتوگۆوە بریتیە لە ئۆتۆنۆمیەكی بەهێز كە ئۆتۆنۆمیەكی پشتیوانی لێكراو دەبێت بەهۆی زەمانەتكردنی مافی كەمینەكان تێیاندا لە لایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیەوە.))


دەوڵەت و چارەسەركردنی كێشە نەتەوەییەكان

پێشێلكردنی كەسێتی و ناسنامەی نەتەوەیی، بزووێنەری هەموو ئەو كێشانەیە كە لەجیهاندا روودەدەن و زۆر ئەو گریمانە و رێگە چارانەی بەشێوەیەكی تیۆری بۆ چارەسەركردنی كێشە ئیتنی و نەتەوەییەكان دەخرێنە روو لەسەر ئەرزی واقیع كارەساتی گەورەی لێدەكەوێتەوە و هەروەك چۆن لە نەوەدەكانی سەدەی رابردوو بەشێكی ئەوروپا ئەو رووداوە و كارەسات و پاكتاوە رەگەزیانەی بەخۆیەوە بینی و سەرەنجامیش بە دروست بوونی چەندین دەوڵەتی نەتەوەیی تازە كۆتاییان هات كە تازەترینیان دەوڵەتی كۆسۆڤۆیە، بێگومان ئەوە كارێكی پێچەوانەنییە لە چەند ساڵی دادێ دەوڵەتی كۆسۆڤۆ و دەوڵەتی سربیا هاوشانی یەكتری وەك دوو ئەندامی یەكێتی ئەوروپا ببینن و هەروەها ببینین پێوەندییەكی گەورەی ئابووری و بازرگانی و كەلتوریش لەنێوان بریشتیناو بەلگراددا هەبێت، بەڵام وێكچواندنی پێكەوە ژیان و هاوكاری نێوان كۆسۆڤو و سربیای ئێستا بە كۆسۆڤۆ لەو كاتەی بەشێك بووە لە سربیا، ئەمەیان كارێكی پێچەوانەیەو ناكرێت بەیەكتری بەراورد بكرێت، هۆكاری سادەش بۆ مەحاڵی ئەم بەراوردكردنە ئەوەیە، بەدامەزراندنی دەوڵەتی كۆسۆڤۆ، لایەنە ناشرینەكەی ناسیۆنالیستی سربی كە سلۆبۆدان میلۆسۆڤیچ پیادەی دەكرد بوونی نەما، گەلی سربیا لە زەریبەی ئەو دیووە ناشرینەی ناسیۆنالیستی میلۆسۆڤیچ رزگاری بوو، هەروەك چۆن دوای كۆتایی هاتنی جەنگی دووەمی جیهانیش ئەڵمانەكان هەموو هەوڵی خۆیان خستە گەڕ بۆ ئەوەی رووە ناشرینەكەی نازیەت لە خۆیان دابماڵن و جارێكی دیكە ببنەوە بە ئەندامی كۆمەڵگەی ئەوروپا و ئەو پێوەندی و هاریكارییەی ئێستا لەنێوان بەرلین و پاریس هەیە، زۆر زەحمەتە مەزندە بكرێت لەو دوژمنكارییە وەرچەرخابێت كە لەچلەكانی سەدەی رابردوو هەموو هەوڵی بەرلین بۆ وێرانكردنی پاریس بووە، لەم راستەوە كاتێك باسی دامەزراندنی دەوڵەتی كوردستان دەكەین، دەبێت عەرەبی عێراق و دەوڵەتانی عەرەبیش لەو راستیە تێبگەن، كە كوردستانیەكان جارێكی دیكە هاوكاری و هەماهەنگی عەرەبی عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی دەكەن بۆ ئەوەی لە رووە ناشرینەكەی قەومیەی عەرەبی رزگاریان بێت و دوای سرینەوەی ئەم رووە ناشرینەی شۆڤێنیەتی قەومیەی عەرەبی كە رژێمی سەدام حوسێن سیاسەتی پاكتاوی رەگەزی و بەعەرەبكردن و دابڕینی كۆمەڵێك ناوچەی ستراتیژی لەكوردستان پێ جێبەجێ كرد، ئێستا كاتی ئەوە هاتووە ئەو رووە ناشرینەی سیاسەتی بەعس قەومیەی عەرەبی پێ ناشرین كردبوو بسرێتەوە،چۆن ئەم رووە ناشرینە دەسڕێتەوە؟ بێگومان دەبێت عەرەبی عێراق و دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی لەچوارچێوەی هەردوو رێكخراوی كۆمكاری عەرەبی و كۆنگرەی ئیسلامی ئەو مافە بەكورد بدەن بەوەی مافی خۆیەتی دەوڵەتی سەربەخۆیی خۆی هەبێت و دامەزراندنی ئەم دەوڵەتەش بە چارەسەركردنی ریشەیی ئەم كێشەیە بزانن، هەروەها گرنگە سوود لەمێژوو وەربگرن و لەو راستیە ئاگاداربن، كاتێك ناسیۆنالیزم و فیكری قەومی دەگاتە ئەو ئاستەی لە پێناوی رەگەز پەرستی رووی خۆی ناشرین دەكات، ئەوە دەبێت بەپێدانەوەی مافی چارەنووس بۆ ئەو نەتەوانەی لەگەڵیدا دەژین رووی خۆی جوان بكات، سەبارەت بەم لایەنە مێژووییە،( پرۆفیسۆر مالاكی هایم هاكۆهین) ئوستادی مێژوو لە زانكۆی دورهام لە لێدوانێكی تایبەتی بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان وتی: ((وەك مێژووناسێك، من پێموایە كە هەوڵەكان لەبارەی پێناسەكردنی دەوڵەت و نەتەوە پەیوەستە بە مێژوو. بەواتایەكی تر، ئەم مەسەلەیە پەیوەستە بە قۆناغێكی مێژوویی دەگمەن و تایبەت بەشێوەیەك كە من بەو ئاسانیە ناتوانم خەمڵاندنی بۆ بكەم، هەمیشە وا بووە و هەردەم وا دەبێت. هەڵبەتە نەتەوەكان بوونیان هەیە و پێویستە ئەو نەتەوانە خاوەن وڵات بن، لێرەشدا دەوڵەتی نەتەوە دێتە كایەوە. هەروەك كە باستان لە وڵاتانی ئەوروپا كرد لە سەدەكانی 19مین و 20مدا. بۆچوونی هاوبەش لەنێوان مێژووناسەكاندا ئەوەیە كە دەوڵەتی نەتەوەیی « ناشناڵ» باشترین رێگەچارەیە بۆ چارەسەركردنی كێشە نەتەوایەتییەكان. لێرەشدا بەپێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بدەم كە من پێشنیاری ئەوە ناكەم كە وەڵامی ئەم پرسیارە «بەڵێ»یە یان «نەخێر»، لەوبارەیەی كە دەوڵەتی نەتەوایەتی چارەسەرە یان نا، بەڵكو زیاتر پێشنیاری ئەوە دەكەم كە تاكە رێگەچارە نییە و لەڕووی مێژووییشەوە تاكە رێگەچارە نەبووە. بەڵام بەڕای من لەهەندێك لەحاڵەتەكاندا جیابوونەوەی گرووپە ئیتنییەكان روویداوە و بووە بە چارەسەرێك بۆ كێشەكان، هەروەك پێشتریش ئێوە ئاماژەتان بەوەكرد كە گرووپە ئیتنییەكان هەمیشە داوای جیابوونەوە و سەربەخۆییان كردووە، ئەم شتەش مایەی روودانە بەڵام هەڵبەتە باجێكی گەورەی لێ دەكەوێتەوە. بەو شێوەیە، لە باسكردنی دەوڵەتانی فرەئیتنی بیرمان بۆ هەندێك لە سیستەمە ئیمپریالییەكان دەڕوات «ئیمپڕاتۆڕییەتەكان»، كە كۆمەڵگەكانیان بریتیە لە كۆمەڵگەیەكی فرەئیتنی و فرەكولتور، هەروەها ئەمە ئەو خاڵەیە كە مێژووناسەكان هەوڵدەن خەڵكی لێ تێبگەیەنن و بەرەو ئەو ئاڕاستانە هانیان بدەن. ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا یەكێتی ئەوروپا بەنموونە بهێنەوە بەوەی جارێكی دیكە لەچوارچێوەی یەكێتێكدا كۆدەبنەوە، ئەمە لەبەرئەوەیە دەوڵەتەكان تاكو ئەمڕۆش دەناڵێنن بەدەستی جیابوونەوە و پێكهێنانی دەوڵەتی نەتەوەیی، هەربۆیە وڵاتانی ئەوروپا پێویستییان بە یەكێتییەكی بەهێز هەیە وەك یەكێتی ئەوروپا بۆئەوەی لەژێر سێبەریدا كاربكەن. هاوكات ئەمە هەڵدانەوەی لاپەڕەیەكی نوێیە بەسەر رابردووی ئەوروپا و مێژووە سەختەكەی. مێژوو سەلماندوویەتی كە وڵاتانی ئیتنی و نەتەوەیی پاش سەربەخۆیی هەر دەبێت پێداچوونەوەی خۆیان بكەنەوە و بەدوای هێزێك یان وڵاتێكی گەورەتر بگەڕێت بۆئەوەی بڕواتە پاڵی. ئەگەر تەماشایەكی ئەوروپا-ی پاش جەنگی دووەمی جیهانی بكەین، دەبینین وڵات و ناوچەكانی ئەوروپا دابەش بووبوون بەسەر 2 لایەنی زلهێزدا. هەرچەندە پڕۆسەی جیهانگیربوون روویدا بەهۆی كاری بازرگانی و شێوەكانی تری بواری ئابووری، بەڵام هاوكات هەماهەنگیی كولتوری كاریگەریی هەبوو لەسەر روودانی ئەو جۆرە گۆڕانكارییانە. هەربۆیە، پێكهاتەی هێزی سیاسی و كۆنفدراسیۆنی ئابووری یەكیان گرت. بەڵام شتێكی تر هەیە كە پێویستە باس بكرێت، ئەویش ئەوەیە كە ئەمڕۆ وڵاتانی ئەوروپا هەست بە شەرمەزاری دەكەن لەسەر ئەو شتانەی كە لەمیانی جەنگی جیهانی دووەم-دا روویاندا لەگەڵ رووداوەكانی پاش جەنگی جیهانی دووەم. هەربۆیە بە باشتریان زانی هاوكاری و هەمانگی لەنێوان خۆیان بخوڵقێنن و فدراسیۆنێكی نیشتمانی گەورە و بەهێز بخوڵقێنن بۆ پاراستنی هەموو لایەنێك.))


دەوڵەت وەك بەدیهێنەری سەروەریی سیاسیی نەتەوە

وەك پێشتریش لە پێشەكی ئەم بابەتە ئاماژەمان پێكرد، ئەگەر دەوڵەت سەلمێنەری بوونی تاك بێت لە كۆمەڵگەدا، ئەوا دەوڵەت سەلمێنەری بوونی نەتەوەشە لەناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، نەتەوەی بێ دەوڵەت ناتوانێت رۆڵی ئەندامێكی تەواو لە ناو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بگێرێت و هەروەها كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش وەك ئەندامێكی تەواو كارای نێو كۆمەڵگەی نێو دەوڵەتی سەیری ناكات، لەم چوارچێوەیەدا ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ باكگراوندی هەموو بزاوت و بزووتنەوە رزگاریخوازەكانی جیهان، دەبینن خواستی هەموو بزووتنەوەكان دامەزاندنی دەوڵەتێك بووە بۆ ئەو نەتەوەیەی ئەو بزووتنەوەیە نوێنەرایەتی كردووە، بەڵام زۆر كە ئامانجی بزاڤەكە بەرێككەوتن یان بەمانەوە لەچوارچێوەی دەوڵەتەكە رازیبووە، ئەمە مانای ئەوە نەبووە ئەو بزووتنەوەیە دەست بەرداری ئەو ئامانجە بووە كە لەپێناویدا خەباتی كردووە، بەڵكو ئەمە نیشانەی ئەوەبووە كە باردۆخی سیاسی و نێودەوڵەتی بۆ بزووتنەوەكە بەو ئاستە لەبار نەبووە هەنگاو بۆ دوائامانجی خۆی كە دامەزراندنی دەوڵەتی نەتەوەییە هەڵبگرێت، یان تەرازوەی هاوسەنگی هێز لەنێوان دەوڵەت و بزووتنەوەكە لەبەرژەوەندی بزووتنەوە سیاسیەكە نەبووە و نەیتوانیوە بە حسانی ( سفر یان سەد) لە هاوكێشە سیاسەكەدا گەمە بكات، سەبارەت بەم ئامانجەی بزووتنەوە نەتەوەییەكان (پرۆفیسۆر ریبیكا كوك) ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی تۆرنتۆ و تایبەتمەند لەچارەسەری كێشە ئیتنیەكان تایبەت بەم لایەنە بە گوڵانی راگەیاند و وتی: (یەكێك لە داواكاریە سەرەكیەكانی بزووتنەوە نەتەوەییەكان بریتیە لە بەدەستهێنانی سەروەری سیاسی، واتە بوونی دەوڵەتێكی نەتەوەیی خاوەن سەروەریی، لەبەر ئەوەی بیرۆكەی بنەڕەتی ناسیۆنالیزم بریتیە لەوەی ئەندامانی هەمان نەتەوە بتوانن پێكەوەبژین و بتوانن لە چوارچێوەیەكی سیاسیدا حكومڕانی خۆیان بكەن. كەواتە بە پێی ئایدۆلۆژیە ناسیۆنالیستیەكان بوونی دەوڵەتی سیاسی خاوەن سەروەری ڕەهەندێكی بنەڕەتیە بۆ دروستبوونی نەتەوە. ئەمە خستنەڕوی مەسەلەكە بوو بە شێوەیەكی گشتی، ئەگەرچی جیاوازی لە نێوان نەتەوە و مێژووی نەتەوەكاندا هەیە، بەڵام دەتوانین بڵێین بە چاوپۆشین لە جیاوازیەكان ئەوا بوونی دەوڵەت گرنگە بۆ ئەوەی نەتەوەیەك بتوانێت خۆی بەدی بهێنێت. سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین بوونی ناكۆكی بە مانای بوونی دوو گرووپ دێت لە سیاقێكی دیاری كراودا كە یەكێك لە گرووپەكان هەست دەكات جیاكاری لە دژ دەكرێت و بە یەكسانی مامەڵەی لەگەڵدا ناكرێت، واتە ئەو دەوڵەتەی تێیدا دەژێت هەڵناستێت بە دابینكردنی پێداویستیەكانی بە چەشنی ئەوەی پێداویستی گرووپەكانی دیكە دەستەبەر دەكات. كەواتە یەكێك لەو ڕێگاچارانەی تەفزیل دەكرێت لە حاڵەتی هەستكردنی گرووپێكی ئیتنی دیاریكراودا بەوەی مامەڵەیەكی خراپی لەگەڵدا دەكرێت ئەوەیە داوای بەدەستهێنانی سەروەری بكات. ئەگەرچی ئەمە تەنیا ڕێگاچارەنییە، بەڵكو دەكرێت ئەو گرووپە ئیتنیەی هەست دەكات مامەڵەیەكی ناڕەوای لەگەڵدا دەكرێت لە سەرەتادا داوای بەدەستهێنانی ئاستێكی دیاری كراو لە ئۆتۆنۆمی بكات. واتە ڕەنگە داواكاری دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆ لە لایەن گرووپە ئیتنیەكانەوە لە دوای شكستهێنانی تێكڕای ڕێگاچارەكانی دیكە بێت، ئەمەش بەو مانایە دێت كە ڕەنگە هەنگاوی یەكەم بریتی بێت لەوەی داوای ئەوە بكرێت ئەو گرووپە مامەڵەیەكی یەكسانتری لەگەڵدا بكرێت كە مەرج نییە بە مانای دروستكردنی دەوڵەتی سەربەخۆ و جیابوونەوە بێت.)) ئەوەی خاتوو ریبیكا بۆ گوڵان ئاماژەی پێكرد لەبەرچاوگرتنی ئەو باردۆخەیە كە بزووتنەوە سیاسیەكە كاری تێدا دەكات، بە واتایەكی دیكە كە بزووتنەوە سیاسیەكە داواكاری خۆی لە دامەزراندنی دەوڵەتی سەربەخۆەوە دەگۆڕێت بۆ ئۆتۆنۆمی و یان فیدرالی، ئەمە مانای ئەوەنییە دوا ئامانجی ئەو بزووتنەوەیە بەوشێوەیەیە كە دەستبەرداری دامەزراندنی دەوڵەت بێت، هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە دامەزراندنی یەكێتی ئەفریقیا وەك لاسایكردنەوەیەك بۆ یەكێتی ئەوروپا، خاتوو رابیكا بەمجۆرەوە وەڵامی داینەوە و وتی : (( سیاقی یەكێتی ئەفریقیا جیاوازە لەو سیاقەی یەكێتی ئەوروپای تێدا سەریهەڵداوە، بۆ نموونە لە یەكێتی ئەوروپادا پێوەندی نێوان دەوڵەتەكان زیاتر سەقامگیرە، هەروەها ئەم دەوڵەتانە پێیان وابوو كۆبونەوەیان لە چوارچێوەی ئەم یەكێتیەدا دەبێتەهۆی ئەوەی لە ڕووی ئابووریەوە لە پێگەیەكی باشتردابێت، كەواتە من پێم وایە فیدراڵیەت یان كۆبوونەوەی دەوڵەتەكان لە چواچێوەیەكی هاوبەشدا زیاتر لە نێوان ئەو دەوڵەتانەدا ڕوودەدات كە پێوەندییەكی پڕ لە گرژی و ئاڵۆزی لە نێوانیاندا نەبێت، واتە دەبێت سەرەتا دۆخی ئەم دەوڵەتانە سەقامگیر بێت و دواتر پێوەندیەكی سەقامگیر و ئاسایی لە نێوان دەوڵەتاندا بێتەئاراوە بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا بتوانن لە چوارچێوەیەكی سیاسیدا كۆببنەوە.))

بەڵام جارێكی دیكە ئەو راستیەمان بەبیر پرۆفیسۆر ریبكا هێنایەوە بەوەی لە نێوان دەوڵەتانی ئەوروپاشدا شەڕی خوێناوی گەورە روویداوە بەتایبەتی لەنێوان فەرەنسا و ئەڵمانیادا و ئێستا لە چوارچێوەیەی فیدراسیۆنی ئەوروپادا پێكەوەن، لەمبارەوە خاتوو ریبیكا پێی وتین: (ئەوەی ئێوە ئاماژەی بۆ دەكەن دروستە، لەبەر ئەوەی هەندێ جار شەڕی نێوان هەندێ لە دەوڵەتانی ئەوروپا 60 ساڵ درێژەی كێشاوە. كەواتە ئەم پرۆسەی یەكگرتنە كاتێكی زۆر دەخایەنێت كە لە سەرەتادا بوونی پێوەندییەكی ئاشتیانەی درێژخایەنی دەوێت، ئەگەرنا نەدەكرا پێشبینی ئەوە بكرێت ئەڵمانیا و فەڕەنسا لە دوای جەنگی جیهانی دووەمەوە بتوانن بچنە چوارچێوەیەكی یەكێتیەكی لەم چەشنەوە.))


دەوڵەتی نەتەوەیی و سەردەمی گڵۆبالیزم

بچووكبوونەوەی جیهان بۆ گوندێكی بچووك مانای ئەوەنییە ئیدی دامەزراندنی دەوڵەت بۆ نەتەوەكان پێویست نییە، لەبەر ئەوەی ئەگەر جیهان بەهۆی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیاوە ببێتە گوندێكی بچووكیش، ئەوا دەوڵەتانی جیهان دەبنە ماڵەكانی ناو ئەو گوندە و هەموو ماڵێكیش پێویستی بە سەربەخۆیی و سەروەریی خۆی هەیە، لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە( پرۆفیسۆر چارلس ئینگراو) ئوستادی مێژوو لەزانكۆی براون كردو لێمان پرسی : ئەمڕۆ ئێمە لە سەردەمی جیهانگیری دەژین و هەموو كێشەیەكی بچووك دەبێتە كێشەیەكی نێودەوڵەتی. بەڵام سەبارەت بە مەسەلەی چارەسەركردنی كێشە ئیتنییەكان، هەموو جیهان بەو شێوەیە بیردەكاتەوە كە درووستكردنی دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ گرووپە ئیتنییەكان باشترین رێگەچارەیە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان. پرسیارەكەی ئێمە ئەوەیە كە بۆچی تاكو ئەمڕۆ چارەسەری كێشە ئیتنییەكان تەنیا بەرێگەچارەی سەربەخۆییە؟ بۆچی میتۆدی تر نییە بۆ چارەسەركردنی كێشە ئیتنییەكان؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەی گوڵاندا پرۆفیسۆر ئینگراو وتی : (رێگەچارەی تر هەیە بەڵام ئەنجامدانیان زەحمەتە. كێشەی كوردستان ئەوەیە كە هاووڵاتیانی كوردستانی خۆیان وەك نەتەوەیەكی كوردی سەیردەكەن و وەك هاووڵاتی عێراقی لەخۆیان ناڕوانن، بەلای كوردەكانەوە ئەوان هەڵگری ناسنامەی كوردین لەوە زیاتر كە هەڵگری ناسنامەی عێراقی بن. ئەگەر بێت و بەپێی قسەكانی ئێوە هەر نەتەوەیەك جیابێتەوە و ببێت بە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ و جوودا، ئەوكات دوو گرفت دێتە كایەوە، یەكەمیان: نەخشەی جیهانی دووچاری دابەشبوونێكی سەخت دەبێت بەسەر چەندین دەوڵەتی بچووك بچووك، بەشێوەیەك كە زۆربەی ئەو وڵاتانە لەڕووی ئابوورییەوە زۆر بەهێز نابن و لەتوانایاندا نابێت گوزەران و پێشكەوتنی ئابووری و خزمەتگوزارییە كۆمەڵایەتییەكان لە وڵاتەكانیان بخوڵقێنن یان دابین بكەن. دووەم خاڵ ئەوەیە كەلە ئیمپڕاتۆڕییەكاندا، بۆ نموونە وەك ئیمپڕاتۆڕییەتی «هامسپێرگ» لە ناوەڕاستی ئەوروپا و ئیمپڕاتۆڕییەتی رووسی لە ئاسیا، بینیمان چەندین وڵاتی فرە ئیتنی ئیمپڕاتۆڕییەت هەبوو و دەسەڵاتیان هەبوو بەسەر چەندین گرووپ و نەتەوەی جیاواز. بەڵام كاتێك كە هەستی نەتەوایەتی هاتە كایەوە، لە بەشەكانی رۆژهەڵاتی ئەوروپا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، لەناكاو هەستیان بەخۆیان كرد كە كۆمەڵگەكانیان بریتیە لە ژمارەیەك لە گرووپی جیاواز بە پرەنسیپ و بنەمای جیاواز بەڵام هەستی ئینتیمایان نەبوو بۆ دەوڵەت. هەربۆیە، من پێموایە كە زۆر زەحمەتە بیر لەوە بكەینەوە كە چۆن كوردەكان قایل بن، بەتایبەتی لەم قۆناغەدا كە پێشتر هەرگیز خاوەن دەوڵەتێكی نەتەوەیی نەبوونە، بە ئەنجامدانی ئەم هەنگاوە دوورە و درووستكردنی دەوڵەتێكی فرەئیتنی لە چوارچێوەی عێراق. ))


سەبارەت بەو هەلومەرجەشی كە پێویستە ئەندامانی نەتەوەی بێ دەوڵەت وەك زەمینەسازیەك بۆ دروست بوونی دەوڵەت لە بەرچاوی بگرن، پرۆفیسۆر ئینگراو پێی وتین: (بۆئەوەی دەوڵەت بوونی هەبێت، پێویستە كۆدەنگییەكی نیشتمانی بوونی هەبێت. هەتا گرووپێكی خەڵك ئەو هەستەیان هەبێت كە نەتەوەن و توانایان هەبێت لە دەربڕینی هەستەكانی نیشتمان پەروەری، هەڵبەتە دەبێتە فاكتەرێكی یاریدەدەر بۆئەوەی دەوڵەت بە چاوێك لە هاووڵاتییەكانی بڕوانێت وەكو دەنگدەران، هاووڵاتییەكانیش هەست بكەن كە نەتەوەن و هەموویان یەكسانن. بەڵام ئەگەر هات و گرووپێكی خەڵك ئەو هەستەیان لادرووست بوو كە بەشێك نین لە نەتەوەكە، ئەوكات زۆر زەحمەت دەبێت كۆدەنگیی نیشتمانی رووبدات لەبارەی كێشە و مەسەلەكان و هاوكات كۆمەڵگە زۆر بە ئاسانی جیا دەبێتەوە و دابەش دەبێت.)) بۆ رێگرتن لەم حاڵەتە و هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی بەرژوەندی هاوبەش دەوڵەت لەناو پێگە ئیقلیمی و نێودەوڵەتیەكەی، پرۆفیسۆر چارلس بەمجۆرە سەرنجی خۆی دەربڕی و وتی : (ئەم مەسەلەیە چەندین ستراتیژییەتی جۆراوجۆری لە پشتەوە هەیە بۆ مەبەستەكانی بونیاتنانی پێوەندییەكان. لەبەرئەوەی كاتێك كە هەندێك لە گرووپەكان بە چەند قۆناغێكدا تێدەپەڕن، پێش هەموو شتێك داوا دەكەن ببنە خاوەن دەوڵەتێكی سەربەخۆ، هەموو نەتەوەیەك داوادەكات دەوڵەتێكی سەربەخۆ بۆ خۆی درووست بكات. دوای و پاش ماوەیەك لە سەربەخۆیی، ئەو دەوڵەتانە هەست دەكەن پێویستییان بە درووستكردنی پێوەندی دەبێت لەگەڵ وڵاتانی گەورەتر لەپێناو سەپاندن و بەردەوامبوونی دەسەڵاتەكانیان لەسەر وڵاتەكانی خۆیان، ئەویش پاش ئەوەی كە تامەزرۆی سەربەخۆیی بوونە. ئەگەربێت و كوردستان سەربەخۆیی بەدەست بێنێت، من پێموایە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەم بارەیەوە نیگەران دەبێت لەبەرئەوەی سەربەخۆیی كوردستان دەبێتە هۆی نالەباربوونی سەقامگیریی عێراق و هاوكات دەبێت بەمایەی كێشە و گرفت بۆ توركیا و ئێران. ئامانجی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بریتیە لە چەسپاندنی سەقامگیریی نێودەوڵەتی، هەربۆیە دەبینین هەڵستاوە بە سڕكردنی سەربەخۆیی كوردستان بە لایەنی كەمەوە بۆ ماوەیەكی كورت. بەڕای من مەبەستەكان لە پشت پێشنیارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بریتیە لەوەی كە كوردەكان جۆرە ئۆتۆنۆمییەكی كارایان هەبێت و هەست بە ئارامی و سەقامگیری بكەن و هاوكات ئەو هەستەیان لا بمێنێت كە ئەوان بەشێكن لە وڵاتێكی فرە ئیتنیی گەورەتر. چەندین نموونە هەیە لە وڵاتانێكی فرەئیتنی كە ئۆتۆنۆمی بە نەتەوە جیاوازەكان بەخشراوە بەشێوەیەك كە هەست بە ئارامی و سەقامگیری دەكەن و یەكێك لە نموونە سەركەوتووەكان بریتیە لە «ترۆو»، كە پێكهاتەكانی بریتیە لە زۆرینەیەكی ئەڵمانی و كە لەناو خاكی وڵاتی «ئیتاڵیا» دەژین. لەسەر ئاستی «ترۆو» ئەڵمانەكان زۆرینەن بەڵام لەسەر ئاستی «ئیتاڵیا» كەمینەن، هەربۆیە جۆرە ئۆتۆنۆمییەك بە ئەڵمانەكان دراوە لەچوارچێوەی «ترۆو» بەشێوەیەك كە ئەڵمانەكان زۆر دڵخۆش و ئاسوودەن بۆ مانەوە و بەسەربردنی ژیان لەسەر خاكی «ئیتاڵیا»، لەبەرئەوەی ئیمتیازات و مافێكی زۆریان پێ بەخشراوە. هەربۆیە، من پێموایە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی مەبەستی هەیە بۆئەوەی كوردەكان كۆنتڕۆڵێكی تەواویان لەسەر تەواوی كوردستان هەبێت، كە جۆرە سەربەخۆییەكە، بەڵام بە مانەوە لەچوارچێوەی عێراق، ئەو شتەش دەبێت بەمایەی سەقامگیری و ئارامیی ناوچەكە. بەڕای من پاش ماوەیەك لە ئۆتۆنۆمیی كوردستان، كوردەكان ئەو راستییە پەسەند دەكەن كە ئەوان بەشێكن لە عێراق. كوردستانی عێراق خاوەن كێشەیەكی زۆر تایبەتە، كێشەكەش پەیوەستە بەوەی كە لە ناوچەكەدا پێكهاتەیەكی گەورەتر هەیە لە كوردەكان، كە ئەو كوردانە هەمیشە وەك بەشێك دەمێنێتەوە لەچوارچێوەی وڵاتانی دراوسێ لە توركیا و ئێران و سوریا، ئەوە راستییەكی ئاشكرایە و تەنیا جەنگێكی گەورە ئەم راستییە دەگۆڕێت.)) لە بەشێكی دیكە و سەبارەت بە گۆڕینی كەلتوری شەڕ و دوژمنایەتی نێوان نەتەوەكان بۆ كەلتووری پێكەوەژیان و ئاشتی، پرۆفیسۆر ئینگراو وتی : ((بۆ نموونە رۆژنامەنووس و رووناكبیر و مامۆستاكانی زانكۆكان، زۆر جار بەناوی «رادرووستكەر» بانگیان دەكەین، ئەو كەسانەن كە هاوكارن و كاردەكەن لەپێناو تێگەیاندن و هۆشیاركردنەوەی هاوڵاتیان، ئەم كەسانە پاش جەنگی جیهانی دووەم دەستیانكرد بە ناشناڵیزم (نەتەوایەتی) و درووستكردنی دەوڵەتی نیشتمانی كە بووە مایەی كارەساتێك بۆ ئەوروپا، هاوشێوە لەگەڵ مەرگەساتەكانی جەنگی جیهانی یەكەم و دووەم لەسەر ئەوروپا. هەربۆیە، ئەو كەسانەی كە كۆنتڕۆڵیان هەبوو لەسەر رای گشتی ئەو وڵاتانەدا پێكەوە دانیشتن و یەكیان گرت و وێڕای جیاوازی و ئینتیمایان بۆ پارتە سیاسییە جیاوازەكان، هەموویان رێككەوتن لەسەرئەوەی كە پێكەوە كاربكەن و كۆتایی بەو بارە بێنن. خۆشبەختانە كورد هەمان ئەو جۆرە دژایەتییە مێژووییەی لەگەڵ پێكهاتەكانی تری عێراق و توركیا-ی دراوسێ نییە، هەرچەندە لە سەردەمی سەددام حوسێن كوردەكان بەشێوەیەكی ناڕەوا چەوسابوونەوە، بەڵام مێژووی نێوان ئەڵمانیا و فەڕەنسا و پۆڵەندا و ئەڵمانیا، لەگەڵ پەیوەندییەكانی نێوان ئۆكرانیا و پۆڵەندا لە سەردەمە كۆنەكاندا، بەڵام بە تێپەڕبونی كات توانییان ئەو بارودۆخانە ببەزێنن. هەروەها لەبەرئەوەی سەركردە سیاسییەكان بڕیاریاندا پێوەندیی نوێ لەگەڵ ئەو گرووپانە درووست بكەن و رابردوو لەبیربكەن. لەبەرئەوەی مێژوو ئەم شتەی سەلماند، بۆ نموونە ئەڵمانیا و فەڕەنسا، ئیتاڵیا و نەمسا، پۆڵەندا و ئەڵمانیا. دەنیمارك و سوید چەندین سەدە دوژمن بوون، بەڵام لەكۆتاییدا گەیشتنە ئەو بڕیارەی كە چیتر دوژمن نین و ئیتر پێویستە پێكەوە كاربكەن. پێویستە هەمیشە بانگەشە بكەن بۆ رێزنواندنی دووقۆڵی و درووستكردنی تێگەیشتن و تەبایی لەنێوان كورد و پارچەكانی تری عێراقدا.)) بێگومان كورد هەموو كات پەیامی ئەوە بووە كە بەشێوەیەكی ئارەزوومەندانە لەعێراقدا بژی و مافەكانی بسەلمێنرێت، بەڵام ئێستا عێراق مەترسی ئەوەی لێدەكرێت وەك یوگسلافیای پێشوو لەبەر یەك هەڵبوەشێت، بۆیە پرسیار ئەوەیە ئایا دەبێت لەم باردۆخەدا كورد چ بڕیارێك وەربگرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا پرۆفیسۆر چارلس ئینگراو بە گوڵانی راگەیاند: ((هەڵبەتە ئەوە خراپترین سیناریۆیە كە رووبدات. بەڕای من، یەكێك لە ئەگەرەكان ئەوەیە كە عێراق دابەش دەبێتە سەر ژمارەیەك ویلایەت، هاوشێوە لەگەڵ ئەو شتەی كە لە «بەلقان» روویدا، ئەو كات ژمارەیەك ویلایەتی جیاواز دێتە كایەوە، وەكو «سربیا « و «كۆسۆڤۆ». پێموایە لەو جۆرە بارودۆخانەدا عێراق دابەش دەبێتە سەر 3 ویلایەت، هەرێمی كوردستان دەبێت بە ویلایەتی كوردستان، لەگەڵ ویلایەتی سوننە و ویلایەتی شیعە. ئەمە ئەگەری روودانی هەیە. بەڵام كێشەی پرسی كەمینەكان دێتە كایەوە، لەبەرئەوەی هەڵبەتە لەنێو پێكهاتەكانی ئەو 3 ویلایەتەدا گرووپ و كەمینەی تر هەیە، هەربۆیە لەحاڵەتی روودانی ئەم سیناریۆیەدا كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەگەڵ هەرسێ لە ویلایەتەكانی عێراق كاردەكات لەپێناو پاراستنی كەمینەكانی ناو پێكهاتەكانیان. هەرچەندە روودانی ئەم ئەگەرە ئاكامی باشی نییە و باوەڕناكەم هیچ لایەنێك خوازیاربێت بۆ روودانی، بەڵام هەر وەك ئاشكرایە پێكهاتەی شیعە ئامادەباشیی تێدانییە بۆ كاركردن لەگەڵ پێكهاتەی سوننە و كوردەكان لە عێراق. هەرچەندە ئاشنایەتییەكی تەواوم نییە لەگەڵ سیاسەتە ناوخۆییەكانی عێراق، بەڵام بەو شێوەیەی كە من دەیبینم، پێموایە كە دەبوایە چەندین مانگ بەر لە ئێستا حكوومەتەكەی «مالكی» هەڵستایە بە پێكهێنانی حكوومەتێكی جێگیر، بەڵام هەروەك ئاشكرایە «مالكی» ناڕەزایە دەست لە پۆستەكەی بەربدات و ئامادەنییە حكوومەتەكە جێبهێڵێت. پێویستە «مالكی» دان بەو راستییە بنێت كە لە پڕۆسەی دیموكراسیدا پارتێكی سیاسی دێتە سەر تەختەی دەسەڵات و پاش 5 ساڵ یان 10 ساڵ، تەنانەت لەهەندێك لەحاڵەتەكاندا پاش 2 ساڵ پارتێكی سیاسیی تر دێت و دەسەڵات وەردەگرێت، ئەمەیە پڕۆسەی دیموكراسی و پێویستە لەسەر «مالكی» پەسەندی بكات، هەروەها پێویستە پەسەندی ئەو راستییە بكات كە هەمیشە لەسەر تەختەی حوكم نامێنێتەوە. بەڵام بەداخەوە، هەروەك ئاشكرایە كە «مالكی» ئامادە نییە لەگەڵ گرووپە عەلمانییەكانی تر كاربكات، ئەگەر نا چەندین مانگ بەر لە ئێستا حكوومەتی داهاتوو پێكدەهێنرا.)).