یەكێك لەو هۆكارە گرنگانەی كەهەموو كات چارەنووسی عێراقی بەرەو هەڵدێر و مێژوویەكی خوێناوی بردووە، ئەوەیە هەوڵنەدراوە لەسەر ئاستی بونیادی سەقامگیری و دیموكراتی و پێكەوەژیانی برایانە و ئارەزوومەندانەی پێكهاتە جیاوازەكانی بیربكرێتەوە و هەوڵبدرێت لەسەر بنەمای ئەو بیركردنەوەیە رێگەچارەی گونجاو بۆ كێشەكانی عێراق بدۆزرێتەوە و لەبەر رۆشنایی بەرژەوەندییەكانی گەلانی عێراق ئەو كێشە و ناكۆكیانەی بوونیان هەیە چارەسەر بكرێن، بەپێچەوانەوە بەدرێژایی مێژووی دەوڵەتی عێراق لە ماوەی نزیكەی 100 ساڵی رابردوو، بەدرێژایی شۆڕشە یەك لەدوایەكەكانی كوردستان هەوڵدراوە ئەم كێشەیە بەپێی بەرژەوەندییە ئیقلیمی و نێو دەوڵەتییەكان دەستێوەردانی تێدابكرێت و رێگە نەدرێت لەسەر بنەمایەكی نیشتمانی چارەسەر بكرێت، ئەم بیركردنەوە هەڵەیە دوای رووخانی رژێمی بەعس و سەدام حوسێن، دەبوو بیر لەوە بكرابایەوە و پەندێك لەو مێژووە وەربگیردرایە كە هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی بڕوبیانووی ناجۆر و نادەستووری بۆ دواخستنی ماددەی 140 و تێكەڵاوكردنی پرۆسەی ئاماری دانیشتووان بە مەسەلە سیاسییە شۆڤێنیەكان ترسانە لەوەی كە ئەم ئامارە دەبێتە هۆكاری ئەوەی یان دەبێتە دەروازەیەك بۆ ئاشكرابوونی ئەو زوڵمە مێژووییەی لەگەلی كوردستان كراوە، ئەمە بەمەترسیەوە بۆ سەر ئاییندەی وڵاتێك بخوێنرێتەوە، ئەمە مانای ئەوەیە ئەو بیرەشۆڤێنیانە مەبەستیانە درێژەدان بەزوڵم و سیاسەتی ناڕاست درێژەی هەبێت و دەیانەوێت عێراقی داهاتوو لەسەر هەمان تێروانین و سیاسەتی حكومەتەكانی پێشوو بونیادبنرێتەوە كە هەموو عێراقیەكان زیاتر لە نیو سەدەیە باجەكەی دەدەن، لێرەدا بەجێگەی خۆی دەزانم ئەو نموونەیەی باڵیۆز پیتەر گالبرێس كە لە كتێبی ( كۆتایی عێراق- The End of Iraq) ئاماژە پێبكەمەوە كەسەبارەت بە كوشتنی خاتوو ئەتوار بەهجەتی پەیامنێری كەناڵی ئەلعەرەبیە لە سامەرا لەساڵی 2005 ئاماژەی پێكردووە، ئەتوار بەهجەت لە دایك و باوكێكی سونە و شیعە لەدایك بووە، ئەمەش واتە ئەتوار لەیەك كاتدا هەم سونە و هەم شیعەشە، خوا رازییە شیعە و سونە پێكەوە بژین و تێكەڵاو بن بەڵام توندڕۆیی گەیشتۆتە ئەم ئاستە قبوڵی ناكەن، گالبریس لەم نموونەیە مەبەستی ئەوەیە كاتێك توندوتیژی مەزهەبیی بگاتە ئەم ئاستە كە ئیرادەی خوایان پێ قبوڵ نەكرێت، ئەوا وڵاتێك نامێنێت ناوی عێراق بێت، بۆ ئێستای كوردستانیەكانیش بەهەمان شێوەیەو هیچ كەسێك پرسی بەكوردستانیەكان نەكردووە ئایا حەزدەكەن بەشێك بن لە عێراق یان نە، هەروەها ئیرادەی خوا كوردستانیەكانی بە ئایین و نەتەوەیی جیاواز دروستكردووە، بەڵام ئەقڵیەتی شۆڤێنیەكان رۆژێك بە بیانووی ئەوەی یەزیدی ئایینی جیاواز دەبێت لەكورد جیابكرێنەوە و رۆژێك بە بیانووی ئەوەی سەرژمێریی دانیشتووانی عێراق رێژەی كورد و كوردستانیەكان لەناوچە دابڕاوەكان دیاری دەكات، پێشنیاری ئەوە دەكرێت بۆ ئەوەی حەساسیەت دروست نەبێت باشترە خانەی دیاریكردنی ناسنامەی نەتەوەیی دیاری بكرێت، ئەم جۆرە بیركردنەوانە كە هەندێك جار كاریگەری لەسەر ئەو پسپۆرانەش هەبووە كە بەحساب خۆیان بە تایبەتمەند دەزانن تا رێگە چارەی گونجاو بۆ كێشەكانی عێراق بدۆزنەوە، ئەوانیش دەكەونە ژێر ئەو كاریگەرییە، هەر بۆنموونە ئەگەر ئەم ئامارە كراو دەركەوت رێژەی كورد لە كەركوك لە هەموو پێكهاتەكانی دیكە زیاترە، یان دەركەوت لە پارێزگای نەینەوا چەند ملیۆن كورد كوردستانی هەیە وكوردستانیەكان لە نەینەوا زیاتر لەیەك ملیۆن دەنگدەریان زیاتر هەیە، یان لە خانەقین و پارێزگای دیالە رێژەی راستەقینەی كورد دەركەوت، ئەوا ئەو ناوچە دابڕاوانە بە كەركوكیشەوە زەمینەیان بۆ خۆش دەبێت و دەگەڕێنەوە بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئەگەر بەپێی بیركردنەوەی ئەو شۆڤێنیانە باردۆخەكە هەروەها مایەوەو ئەو ناوچانە نەگەڕانەوە سەر هەرێمی كوردستان، ئایا چارەنووسی عێراقی ئاییندە چۆن دەبێت؟ بێگومان مێژوو وەڵامی ئەم پرسیار و ئەگەرەی داوەتەوە، مەلامستەفا بارزانی نەمر نەخشەی رێگەی بۆ داڕشتووە، ئەگەر كارگەیشتە قسە لەسەر چارەنووسی ئەو ناوچانە بكرێت، ئەوا هەموو شتێك دەكرێت بەقوربانی چارەنووسی ئەو ناوچانە، هەروەك چۆن لەساڵی 1974 چارەنووسی شۆرشی ئەیلوول كە گەورەترین شۆرش بوو لەسەر ئاستی رۆژهەڵات كرایە قوربانی چارەنووسی كەركوك و كوردستانیەتی كەركوك، ئەمە خاڵێكی گرنگە و لەوانەیە هێشتا زۆر كەس بەو ئاستە لەهەستیاری ئەم پرسە تێنەگەیشتبن، هەروەك چۆن پێشنیارەكانی راپۆرتی بیكەر هاملتۆن دەبوونە ئاستەنگ بۆ گەڕانەوەی ئەم ناوچانە، هەموو بینیمان بەرێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان چ كاردانەوەیەكی پیشانداو، چۆن جۆرج بۆشی سەرۆكی ئەو كاتی ئەمریكا بە تەلەفون پێوەندی بە بەرێز مسعود بارزانیەوە كرد و پێی راگەیاند، پێشنیارەكانی راپۆرتی بیكەر هاملتۆن، پێشنیاری مولزەم نین بۆ ئیدارەی ئەمریكی و تەنیا پێشنیارەو جێبەجێ ناكرێن، سەبارەت بە سەرژمێری دانیشتووانی عێراقیش كە ساڵی پار دوای پەیوەندییە تەلەفونیەكەی باراك ئۆبامای سەرۆكی ئەمریكا بۆ سەرۆك بارزانی بڕیاردرا سەرژمێری دانیشتووان بكرێت بۆ ئەوەی نەك هەر لەسەر ئاستی نەتەوەیی غەدر لە كوردستانیەكان نەكرێت، لەسەر ئاستی بازنەكانی هەڵبژاردن و ژمارەی ئەو دەنگانەی دەبنە یەك كورسی پەرلەمانی و دانانی پلانی گونجاو بۆ پەرەپێدان و خوێندن و رێكخستنەوەی ژیانی عێراقیەكان، بەڵام وادیارە تا ئێستا بیروبۆچوونێك لەنێو هەندێك لەو خەڵكانە بوونی هەرماوە كە لەبری ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە عێراق بەرەو داهاتوو هەنگاو هەڵبگرێت، بیر لەوەدەكەنەوە چۆن عێراق بگێڕنەوە بۆ سەردەمە تاریكەكان و بازنەی توندوتیژی و ئاڵۆزكردنەوەی كێشەكان، بۆ زیاتر قسەكردن لەسەر ئەم پرسە هەر دوو بەرێزان د.عەلی سندی وەزیری پلاندانان و سەرۆكی لیژنەی باڵای سەرژمێری لەهەرێمی كوردستان و تاریق حەرب پسپۆری یاسایی و ئەندامی لیژنەی نووسینەوەی دەستووری عێراق بەمجۆرە رای خۆیان بۆ گوڵان دەربری.


ئەو ئاڵۆزیانەی بۆ پرۆسەی سەرژمێری لە عێراقدا دروست دەكرێن هەموویان دەبنە ئاستەنگ بۆ ئەوەی پرۆسەكە لەكاتی خۆیدا ئەنجام نەدرێت، سەبارەت بەو ئاڵۆزیانەی بۆ ئەم پرۆسەیە دروست دەكرێت، د.عەلی سندی بەمجۆرە بۆ گوڵان رای خۆی دەربڕی و وتی : ((پرسی ئەنجامدانی سەرژمێری گشتی لە عێراق هەر لە سەرەتاوە ئاڵۆزبوو، بەڵام جیاوازی ئێستاو پێشتر لەوەدایە كە ئەو كێشانەی ئێستا سەری هەڵداوە بە هەموو پێوەرێك دەبوایە لە سەرەتا گفتوگۆی لە بارەیەوە كرابوایە نەك دوای خەرج كردنی بڕی سەد ملیۆن دۆلار، دەبوایە ئەم كێشانە لەسەرەتاوە چارەسەربكرانایە،هەر بۆیە بە بۆچوونی ئێمە هۆكاری هەرە سەرەكی ئاڵۆزبوونی بارودۆخەكە ئەوەیە پرۆسەكە لەسەر ئاستی هەموو عێراق بەڕێوەدەچێت و ئەو كەسەی بەم ئەركە سپێردراوە بە پێی دەستوورو یاسا وەزیری پلاندانانی عێراقە، ئەوجا بەمەبەست وایكردبێت یان بێ مەبەست لە بەرێوەبردنی ئەم پرۆسەیە سەركەوتوو نەبووە، لەبەر ئەوەی كۆمەڵێك خاڵی ئاشكرا هەن كە پێویست بوو هەر لەسەرەتا چارەسەركرابان، بۆ نموونە لە مانگی پێنجی ساڵی2008یاسای ژمارە 40 واتە یاسای هەڵبژاردن، دەبوو هەرچی خاڵێك پێویستی بەگفتوگۆ و چارەسەركردن هەبوایە پێش پەسەندكردنی یاساكە جێبەجێ كرابان، بەڵام دوای ئەوەی یاساكە پەسەند كراو و بوو بە بنەمای كاركردنمان، ئاشكرایە دەبێت هەموو لایەنێك پێوەی پابەند بین، هەر چەندە مەسەلەی سەرژمێری لە ساڵانی 2004و 2005 هاتە ئاراوە، بەڵام بە فەرمی لە ساڵی2008 یاسای بۆ دەرچووەو دەبوایە لە ساڵی2008 ئەنجام درابا بەڵام نەكرا، دواتر دەبوو لە ساڵی2009بەڕێوەبچێت ئەو ساڵیش نەكراوە، لە ساڵی2009 دادگای فیدراڵی، سەرۆك وەزیران و حكومەتی عێراقی پاپەند كردووە بەوەی دەبێت سەرژمێری گشتی دانیشتووان لە ساڵی2010ئەنجام بدرێت، بێگومان شكاندنی بڕیاری دادگا كارێكی وا ئاسان نییە، بەڵام ئەوە چەندین جارە لەلایەن عەلی بابانی وەزیری پلاندانانی عێراقەوە گوێبیستی ئەوە دەبینەوە بۆ ئەنجامدانی سەرژمێری كاتی دیاریكراو پیرۆز نییە، بێگومان چەند جارێكیش هەوڵدراوە كاتی ئەنجامدانی سەرژمێرییەكە بگۆڕدرێت)).

هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەوەی ئایا بۆچی هەندێك لایەن لە ئەنجامدانی ئەم سەر ژمێرییە دەترسن، بەڵام كورد داكۆكی لەسەر دەكات و بەپێویستی دەزانێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەشدا د.عەلی سندی وتی : (( هۆكاری سەرەكی دەگێڕمەوە بۆ نەبوونی شارەزایی و پسپۆری تاكەسی ئەو خەڵكانەی كە لەئەنجامدانی پرۆسەی سەرژمێری دەترسن، ئەمە نەك هەر لەم بوارە، بەڵكو زۆر نەبوونی زانیاری و ئەزموونی حكومڕانی لەلای هەندێك لایەنی عێراقی بۆتە هۆكاری ئەوەی كە لەگەڵ هەرێمی كوردستان دروست بێت، لەمەدا مەبەستم ئەوەیە زۆر مەسەلە هەیە كە هەرێمی كوردستان داوای دەكات یاسایی و دەستورییە، بەڵام لەبەر ئەوەی بەرامبەر كەم ئەزموونە و شارەزایی نییە لەبری ئەوەی هاوكاری هەرێمی كوردستان بكات ئاستەنگمان بۆ دروست دەكەن،ئەمەش من بە كارێكی سادە سەیری دەكەم لەبەر ئەوەی ئەزموونی حكومرانی لەكوردستان وا بۆ نزیكەی 20 ساڵ دەچێت بەڵام لە عێراقدا تەمەنی ئەم ئەزموونی تەنیا 4 ساڵە، ئەگەر لەم چوارچێوە سەیری گرنگی ئەنجامدانی سەرژمێری بكەین،دەبینین ئێمە وەك كوردستانی بەلامانەوە گرنگە لەكاتی خۆی ئەنجامبدرێت ئەوان پێیان باشە دوابخرێت، ئێمە پێمان وایە سەرژمێریی هۆكارێكە بۆ چارەسەركردنی چەندین كێشە كە تائێستا لەگەڵ حكومەتی بەغدا بەهەڵواسراوی ماوەتەوە، وەك مەسەلەی بەشە داهاتی هەرێمی كوردستان كە بەشێوەیەكی راست و دروست بەشەداهاتی هەرێم دیاریدەكرێت، هەروەها بوونی داتا و زانیاری یارمەتیدەرمان دەبێت بۆ داڕشتنی پلان بۆ هەموو بوارەكانی ژیان لەكوردستان، ئێمە زۆرجار گلەیی ئەوەمان لێ دەكرێت، بۆچی لە حكومەتی هەرێمی كوردستان پلانی درێژخایەنی بۆ كارەكان پێڕەو ناكەین، بێگومان گرفتی هەرە سەرەكی نەبوونی داتایەكی ورد بووەو ناشكرێ بە تەنیا ئەم كارە بكەین ئەگەرچی وێنەیەكمان بۆ خۆمان داناوە، هەمان گرفت لە حكومەتی عێراقیش هەیە، ئێمە دەزانین رەنگە ئەم سەرژمێرییە بۆ جێبەجێ كردنی ماددەی 140سوودێكی ئەوتۆی نەبێت، لەبەر ئەوەی بەپێی ماددەی 140، پرۆسەكە سێ قۆناخە ئاسایكردنەوە، سەرژمێری، ئەنجامدانی ریفراندۆمە، بۆیە ئەو سەرژمێرییەی بەپێی ماددەی 140 بۆ ناوچەدا بڕاوەكان دەكرێت تایبەتمەندی هەبێت و تەنیا بۆ ئەو ناوچانەبێت كە ناكۆكیان لەسەرەو هەروەها پشت بە سەرژمێری ساڵی1957ببەسترێت، چونكە ئەو سەرژمێرییە بەر لە ئەنجامدانی تەعریب كردنی ناوچەكانی هەرێمی كوردستان ئەنجام دراوەو لای هەموومان پەسەندە، هەموو ئەو داتا پێویست و زانیاریانەی لەم سەرژمێرییە كۆدەكرێتەوە دەكرێ یاریدەدەر بێت بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەولێر و بەغدا، هەر بۆیە ئەگەر بە شێوەیەكی دەستووری و شەفافانە ئەنجام بدرێت لەدوو لاوە سوودو خێری بۆخەڵكی عێراق دەبێت، لەبەر ئەوەی سەرژمێریی پەیوەستە بە بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و فۆرمی سەرژمێری 70پرسیاری تێدایە و كۆمەڵێك زانیاری لە خۆ دەگرێت كە سوود بەخش دەبێت بۆ ژیانی خەڵك، بە بۆچوونی ئێمە كە بۆچی لایەنەكانی عێراق نایانەوێت پرۆسەكە ئەنجام بدرێت، لایەنی ئابووری و كۆمەڵایەتی حكومەتەكانی عێراق سەركەوتوو نەبوونەو تا چەندیش دركیان بەم راستیە كردووە یا نا نازانین، لە لایەنی سیاسیشەوەش ئەوان وای دەبینن كە راستیەكان بە دەردەخات هەندێك لایەن حەز دەكەن خۆیان لە راستیەكان بشارنەوە.))

بەسیاسیكردنی
پرۆسەی سەرژمێری
لایەنێكی كە لەم وتووێژە لەگەڵ بەرێز عەلی سندی وەزیری پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان و سەرۆكی لیژنەی باڵای سەرژمێری لەهەرێمی كوردستان تاووتوێمان كرد، مەسەلەی بەسیاسیكردنی ئەم پرۆسەیە و دروستكردنی ئاستەنگی سیاسییە بۆ دواخستنی پرۆسەكە یان پرۆسەكە بەكەموكورتی ئەنجامبدرێت، سەبارەت بەم پرسەش بەڕێزی بەمجۆرە رای خۆی خستە روو وتی : ( گومانی تێدا نییە هەوڵێك لە ئارادایە بۆ ئەوەی سەد دەر سەد سەرژمێرییەكە بەسیاسی بكرێت و بە كاربهێنرێت بۆ كۆمەڵێك مەبەست و ئەجێندا كە رەنگە لێرە كۆمەڵێكیان ئاشكرابێت و هەندێكیشیان ئاشكرا نەبێت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە، دوو خاڵی زۆر گرنگ هەیە یەكەمیان ئەوەیە كە دەبێت وەزیری پلاندانی عێراق ئەمە باش بزانێت كە لەرووی یاسایەوە بۆی نییە ئەم كارە ئەنجام بدات و تەحەداشی دەكەین چونكە بە پێی یاسای ژمارە 40ی ساڵی2008 بڕگەی یەكەم كە ئەو یاسایە بنەمای كاری ئێمەیە و سەرژمێری بە پێی ئەو یاسایە ئەنجام دەدرێت، پرۆسەی سەرژمێری لە عێراق دا مەبەست لێی كۆكردنەوەی زانیاریە لەسەر باری ئابووری و كۆمەڵایەتی و تەندروستی و ئاین و نەتەوەیی دانیشتووانی عێراق كە لە نێو خودی یاساكەدا هاتووە، لەگەل كۆمەڵێكی مەسەلەی دیكە، هەر یەكێك لەمانەی ناویان هاتووە پەیوەستە بەوەی دەبێت حكومەت لە بوارەكاندا پرۆژە ئەنجامی بدات، هەموو كەسێك بە پێی پێوەرەكان لە هەموو جیهان ئازادە لەوەی چۆن تەعبیر لە خۆی بكات، لە هەموو سەرژمێرییەكانی جیهان ئەمە پێڕەو دەكرێت و لەبەر ئەوە دەستووری عێراق رەچاوی ئەو پێوەرە نێو دەوڵەتیانەی كردووە، بۆیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات مەسەلە تەنیا بۆ عاتیفەو سیاسەت و ئازادیی نییە، بەڵكو پەیوەستە بە خزمەتگوزاری حكومەتەوە، هەر بۆنموونە پێویستە بزانین لە چ شوێنێك پێویستە مزگەوت یاخود كڵێسەیەك بونیادبنێین، لە نێو دەستووری عێراقدا هاتووە خەڵكی هەر ناوچەیەك قوتابخانەی بۆ دروست بكەین بۆ ئەوەی خەڵك بە زمانی دایك بخوێنێ، تۆ ئەگەر پرسیاری نەتەوە نەكەی چۆن دەزانی ئەو ناوچەیە پێویستی بە قوتابخانە هەیە بۆ ئەوەی بەزمانی دایك بخوێنێت، بۆیە بە پێی یاسا و هەموو پێوەرێك وەزیری پلاندان ناتوانێت پرسیاری نەتەوە لە نێو فۆرمەكە لاببات، پێشوەختیش وەزیری پلاندانان دەزانێ كە هەڵوێستی ئێمە هەڵوێستێكی روونە، ئێمە بۆ هەرێمی كوردستانیش قبوڵ ناكەین پرسیاری نەتەوە نەبێت، لەبەر ئەوەی لە هەرێمی كوردستانیش بێجگە لە كورد نەتەوەی دیكە هەن و دەبێت بزانرێت ئەو نەتەوانە چەندن، بە بۆچوونی ئێمە ئامانجی عەلی بابان لەو پێشنیارە ئەوەیە هەرێمی كوردستان رابكێشێتە هەڵوێستێك كە بایكۆتی سەرژمێری بكات و ئێمەش بەشدار نەبین سەرژمێری ئەنجام نادرێت، هاوكات بەرنامەی وەزیری پلاندانانی عێراق لە ماوەی چوار ساڵی رابردوودا ئەوەبووە سەرژمێری ئەنجام نەدرێت لە بەر هەر مەبەستێك كە لە ژێر سەری ئەودا بێت كە ئێمە نازانین چییە.هەر بۆیە بەردەوام ئاستەنگی بۆ پرۆسەكە دروستكردووە و چەند ئەو ئاستەنگانە چارەسەریش كرابن هەوڵیداوە ئاستەنگی دیكە دروست بكات،ئەگەر نا لەو هەشت سەرژمێرییەی لە ساڵانی (1927-1934-1947-1957-1965-1977-1987-1997) ئەنجامدراون، هەندێ جار پرسیاری نەتەوە نەبووە، بەڵام پرسیاری زمانی دایك دەكرا، بەڵام لە 1957 و دواترەوە پرسیاری نەتەوە هەبووە لەبەر ئەوەی بە هیچ شێوەیەك لابردنی پرسیاری نەتەوە سروشتی نییە، دووبارەی دەكەمەوە مەرامە سیاسییەكە راكێشانی هەرێمی كوردستانە بەو هەڵویستەی كە رەوتی سەرژمێرییەكە ئەنجامنەدرێت)) .
هیچ گەرەنتیەك نییە
سەرژمێری لەكاتی خۆی ئەنجامبدرێت
لە نێو بوونی ئەو ئاڵۆزیانەی رۆژانە رووبەرووی پرۆسەی سەرژمێریەكە دەبنەوە، پرسیاری ئەوەمان لەبەڕێز عەلی سندی كرد، ئایا چاوەڕێی ئەوە دەكرێت جارێكی دیكەش سەرژمێرییەكە دوابخرێت، یان لەو كاتەی بۆی دانراوە بە مسۆگەری ئەنجامدەدرێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا وەزیری پلاندانانی حكومەتی هەرێمی كوردستان بەم راشكاوییە وەڵامی داینەوە و وتی : ((هیچ گرەنتیەك نییە كە سەرژمێری لە (5\12) ئەنجام بدرێت، چۆن پێش 24\10 پارێزگاری نەینەوا دەستی خستەناو كاروباری تەكنیكی پڕۆسەكە و مەشق پێكردن و پێگەیاندنی خولەكان و ئەو بەشەی لە پارێزگای نەینەوا كە لەبەر دەستی ئەوانە چۆن دەستی تێوەردا و دەبوو ئەوكاتە بەپێی یاسا قسە و لێپێچینەوە لەگەڵ پارێزگاری نەینەوا بكرابایە، چونكە پارێزگار ئەو دەسەڵاتەی نییە و حكومەتی عێراقی چاوپۆشی لێی كرد و بەپێچەوانەوە پرۆسەكەی دواخست و ئەمەش یەكێك بوو لە ئامانجەكانی پارێزگاری نەینەوا، ئیستاش چ پارێزگاری نەینەوا چ هەر پارێزگارێكی دیكە یان خودی عەلی بابان هیچ زەمانەتێك نییە، چونكە ئەوان گەیشتونەتە ئەو باوەڕەی كە دەتوانن سەرپێچی یاسا بكەن و بۆیان دەچێتە سەر، لەبەر ئەوەی بەپێی یاساكانی عێراقی هیچ گرەنتیەك نییە، هەرچەندە بڕیاری دادگای ئیتحادی هەیە كە لە ساڵی 2010سەرژمێری ئەنجام بدریت و ئەگەر ئەنجام نەدرێت لەلایەنی یاسایی حكومەتی عێراقی بەرامبەر بە دادگا بەرپرسیار دەبێت .))


سەرەتا و لە دەسپێكی ئەم وتووێژەمان لەگەڵ پسپۆری یاسایی عێراقی، پرسیاری ئەوەمان ئاراستە كرد بۆچی گرنگە هەر 10 ساڵ جارێك سەرژمێری ئەنجامبدرێت و لەعێراقدا ئەمە جێبەجێ ناكرێت ؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا تاریق حەرب بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن و وتی : ((پێش هەموو شتێك، ئامار هەموو 10 ساڵ جارێك ئەنجام نادرێت، بەڵكو خشتەی كارەكان وادانراوە كە ئاماری گشتی هەموو 10 ساڵ جارێ ئەنجام بدرێت. بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە سەر بنەمای یاسایی، مەبەستم لە یەكەمین یاسای ئامار، ناوی لێنرا «یاسای هەژماردنی نفوس»، هەر لەبەر ئەم هۆكارەش بوو كە «ناسنامەی باری شارستانی» پێی دەووترا «دەفتەر نفوس». ئەم یاسایە ساڵ 1927 دەرچوو و یەكەمین پڕۆسەی ئامار ساڵی 1934 ئەنجامدرا، بەپێی ئەم یاسایە هاتووە: «ئامار ئەنجامدەدرێت لەماوەیەك كە لە 5 ساڵ كەمتر نەبێت.» مەبەستم لە ئاماری گشتییە. بەڵام جێبەجێكردنی یاساكە بەو شێوەیە بوو كە هەموو 10 ساڵێك ئەنجام بدرێت. بۆ نموونە، ئامار لە عێراق ئەنجامدراوە لە ساڵانی 1977، 1987، 1997، بەڵام ئەگەر بگەڕێینەوە سەر یاسا سەرەكییەكە دەبینین نووسراوە پێویستە لەماوەی 5 ساڵ یان زیاتر ئەنجامبدرێت. وڵاتانی بیانی و پەیوەندیدار پێیان وایە كە پرۆسەكانی ئامار دەبێت بەمایەی دابینكردنی نیشانە و داتا كە یاریدەدەر دەبێت لە خۆلادان لە هەندێ لە دیاردە و رووداوی چاوەڕوان نەكراو، یاخود لەبارەی پلاندانان بۆ سیاسەتی نوێ، ئەنجامدانی ئاماری ساڵانە و ئاماری مانگانە و ئاماری رۆژانە زۆر پێویستە و لەهەموو بوارەكانی ژیان. بەڵكو لەمەش زیاتر، پێشكەوتنی وڵات بە خێرایی ئەنجامدانی پڕۆسەكانی ئامار پێوانە دەكرێت، لەبەرئەوەی پڕۆسەكانی ئامار زۆر پێویستە لەبارەی دابینكردنی زانیاری و نیشاندەر و داتاكان كە دەبێتە مایەی ئەنجامدانی پلاندانانی گشتی، هەروەها ئایندەی وڵات بەم نیشاندەر و زانیارییانەوە بەندە.))
یێشنیاری لابردنی خانەی نەتەوە هەڵەیەك بوو كرا
سەبارەت بەو پێشنیارەی كە وەزیری پلاندانانی عێراق داوای كردووە پرسیاری نەتەوە یان خانەی نەتەوە لەفۆرمی ئامار لاببرێت، پسپۆری یاسایی و تاریق حەرب بەمجۆرە وەڵامی ئەو پیشنیارەی دایەوەو وتی : ((سەرژمێری گشتی بۆ دانیشتووان بریتیە لەهەموو چالاكیەكان، چالاكییە ئابوری و كۆمەڵایەتی و تەندرووستی و پەروەردەیی ...وهتد. لە زمنی ئەوانەش، ئەنجامدانی ئاماری دانیشتووەكان بەپێی ئایین و نەتەوە و ئیتنی و ئاستی خوێندەواری و باری كۆمەڵایەتی و گوزەرانی و باری خێزانی و هاوسەرگیریی هاوڵاتیان ..تاد. ئەگەر بێت و بە مێژوو بگەڕێینەوە و لە یەكەمین یاسای ئامار كە دەرچووە بڕوانین، دەبینین چەندین پڕۆسەی ئامار ئەنجامدراوە كە پەیوەستدار بووە بە نەتەوایەتی و هەروەها پەیوەستدار بووە بە ئیتنییەت (مەزهەب)، ئەمە شتێكی جێگیر و نەگۆڕە. ئێستاش گرنگ نییە چی دەووترێت یان چ پڕۆپاگەندەیەك بڵاودەكرێتەوە، تاكو ئەم ساتە، كە ئەمڕۆ پێنج شەممەیە و ئێستا كۆتایی دەوامی فەرمییە، هیچ رێنماییەك یان بڕیارێكمان نەبینیوە دەربچێت لەبارەی لادانی خانەی نەتەوایەتی لە ئاماری دانیشتووان، لەبەرئەوەی هەروەك كە هەمووشمان دەیزانین، ئەوەی كە نەگۆڕە لە لامان بەپێی یاسای ژمارە 40 بۆ ساڵی 2008، یاسای ئاماری دانیشتووان و ماڵەكانە. من ئەم شتە بۆ ئەنجوومەنی وەزیران دەگەڕێنمەوە، بەواتایەكی تر، پێویستە پێشنیاری لادانی خانە یان بڕگەی تایبەت بە نەتەوایەتیی دانیشتووان پێشكەش بە ئەنجوومەنی وەزیران بكرێت بۆمەبەستی پەسەندكردنی. منیش لەو بڕوایەدانیم كە ئەنجوومەنی وەزیران رەزامەند بێت. دەكرێ وەزارەتی پلاندانان پێشنیارێك بۆ ئەنجوومەنی وەزیران بەرزبكاتەوە، بەڵام لەوانەیە ئەنجوومەنی وەزیران رەزامەند بێت و لەوانەشە رەتی بكاتەوە. بەڵام من لەو بڕوایەدام كە ئەنجوومەنی وەزیران رەزامەند نابێت. بەرپرسەكانی ئامار هەڵەیانكرد كاتێك پێشنیاریانكرد لەسەر لادانی خانەكە، هەروەها هەڵەكەیان دووبارە دەكەنەوە ئەگەر بێت و رەزامەندبن لەسەر لادانی. ئەم زانیاری و داتایانە بریتین لە زانیاریی ئامار و پێویستە پێشكەش بكرێت. لەبەرئەوەی ئێمە لە عێراق و بەپێی تەشریعات و لایەنە فەرمییەكاندا 14 مەزهەبی كرستیانمان هەیە، 14 تایفەی كرستیان، ئاماژەدان بەم راستییە چ زیانێكی لێ دەكەوێتەوە؟ چ زیانێك دەكەوێتەوە لە دەستنیشانكردنی نەتەوایەتی؟ ئێمە رێژەی لە %17ی بودجەكە بە هەرێمی كوردستان دەدەین، كێ دەتوانێت بڵێت كە لەوانەیە ئامارەكە دەریبخات كە هەرێمی كوردستان %15یە یان لە%16یە؟ ئامار سوودی هەیە لەبەرئەوەی دابەشكردنی بودجەكە بەپێی ژمارەی ئامارەكان ئەنجام دەدرێت، هەربۆیە دەستنیشانكردنی نەتەوایەتی هیچ زەرەر و زیانێكی لێ ناكەوێتەوە. زەرەر و زیانەكان لەو كاتەدا روودەدات كاتێك ئامار بۆ مەبەستی سیاسی بەكاربهێنرێت. دادگای ئیتیحادی-ش زۆر بە روونی ئاماژەی پێداوە كاتێك وتی كە ئاماری دانیشتووان شتێكە و ئامار لە ناوچە جێناكۆكەكان، وەكو كەركوك، شتێكی ترە. لەبەرئەوەی ئەمە ئامارێكی گشتییە و كە پەیوەستە بە مەسەلە و لایەنەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و..تاد. لەكاتێكدا ئەو ئامارەی تر كە تایبەتە بە ماددەی 140 ئامارێكی تایبەتە، بەشێوەیەك كە تەنانەت كە ئەگەر هات و ئاماری گشتیش-مان ئەنجامدا، پێویستە ئەم ئامارە تایبەتەش ئەنجام بدرێت. با كەركووك وەكو نموونەیەكی دیار وەرگرین، لە دووایین هەڵبژاردندا كەركوك بۆمانی ئاشكراكرد كە رێژەی كورد لە كەركوك نیوەیە و عەرەب و توركمانەكانیش نیوەن، كەركوك خاوەن 12 كورسیە، 6 كورسی كوردە و 6 كورسییەكی تریش عەرەب و توركمانە. بەواتایەكی تر و بەپێی ئەم واقیعە، لێرەدا دەتوانین بڵێین كە گەیشتووینەتە ئەو ئەنجامەی كە ژمارەی كوردەكان یەكسانە لەگەڵ ژمارەی عەرەب و توركمانەكان لە شاری كەركوك. بەڵام ئایا دەتوانین پشت بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەكان ببەستین بۆ زانینی رێژەی راستەقینەی نەتەوەكان؟ بێگومان وەڵامەكە «نەخێر»ە. زۆر ئاساییە گەر پرۆسەی ئامار ئەنجام بدەین و بگەینە ئەو ئەنجامەی كە رێژەی كورد لە%60 و رێژەی عەرەب و توركمانەكان %40ە، لەبەرئەوەی ئەمانە بۆ مەبەستەكانی ئابووری و كۆمەڵایەتییە. بەڵام ئەگەر بێت و هەوڵ بدەین بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140، بەپێی دەستوور و یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقی لە قۆناغی گواستنەوە، پێویستە پرۆسەی ئامار ئەنجامبدرێت، لەبەرئەوەی سەرەتا «تەتبیع» هەیە، دوای «تەتبیع» ئامار دێت، پاشان «ریفڕاندۆم» ئەنجام دەدرێت. بەڵام لێرە بەپێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بكەم كە ئەو هەڵەیەی كە ئەنجاممانداوە و وەكو نەزان ئەو هەڵەیەی كە تێی كەوتووین ئەوەیە كە ئێمە ئامارمان بۆ مەبەستەكانی سیاسی بەكارهێناوە، لەكاتێكدا كە ئامار جگە لە لایەنی سیاسی مەبەستی دیكەی لەپاڵدا هەبووە، ئێمەش دووچاری ئەم هەڵەیە بووینە و هەڵەیەكی زۆر گەورەیە. پێویستە بگەڕێینەوە سەر ئەنجامدانی پڕۆسەی ئامار لەسەر بنەمای ئابووری و كۆمەڵایەتی و پەروەردەیی و تەندروستی و دوور لە مەبەستەكانی سیاسی، لەبەرئەوەی بەپێچەوانەوە ناگەینە ئەو ئەنجامەی كە چاوەڕوانی دەكەین. هەر بۆ ئەم مەبەستەش، زۆر بە گرنگی دەزانم خانەی نەتەوایەتی دەستنیشانبكرێت، هەروەها لەگەڵ خانەی تایفەگەری، ئێمە چەندین عەرەبمان هەیە لە سوننە و شیعە و چەندین كوردمان هەیە، وێڕای كریستیان و توركمانەكان و تایفەكانی تر، چ زیانێكی لێ دەكەوێتەوە كە ئەگەر خانەی تایەفە دانەنێین؟ وڵاتە بیانییەكان لەبەر شتی زۆر سادە و بچووك پڕۆسەكانی ئامار ئەنجام دەدەن، لەپێناو زانینی ژمارەی تایفە و گرووپەكان لە وڵاتەكانیان. ئەمە چ زیانێكی لێ دەكەوێتەوە؟ من دەڵێم كە زیانی ئەمە بریتیە لە كەموكوڕی لە عەقڵییەتمان لەبارەی نییەتی پاك و ئامانجە جوان و دروستەكەی پڕۆسەی ئامار. هەر بۆیە من دووبارەی دەكەمەوە من لەو بڕوایەدانیم كە خانەی دەستنیشانكردنی نەتەوایەتی لابدرێت، بەتایبەتی پاش دەرچوونی بڕیارەكەی دادگای باڵای ئیتیحادی. هاوكات بەهیچ شێوەیەكیش لەو بڕوایەدانیم كە ئەنجوومەنی وەزیران رەزامەندیی دەربڕێت لەسەر لادانی ئەم خانەیە. من پێموایە كە ئەمە شتێكی مەحاڵە و هەرگیز روونادات، لەبەرئەوەی یاسا و دەستوور ئەم شتەیان دەستنیشان نەكردووە، دەستوور، تەنانەت گەر دەستووری ساڵی 2005 بێت، یان یاسای ژمارە 406 بۆ ساڵی 2008، دەستمانی بەستۆتەوە. بەڵام گریمان تۆ وەكو جێبەجێكاری ئامار، ئەگەر هاووڵاتیان لەسەر نەتەوایەتییان پۆلین نەكەیت، ئیتر لەسەر چ بنەمایەك پۆلینیان دەكەیت؟ ئەم قسەیە نە لەڕووی لۆژیكەوە دروستە و نە لەڕووی واقیعەوە. نموونەیەكی زۆر سادە و بچووك، بۆ نموونە تۆ دەتوانی لە هەولێر-ەوە یان لە سلێمانی-ەوە بە ئۆتۆمبیلەكەی خۆت بۆ شاری بەغدا بڕۆیت، تۆ پێشوەختە مەودا و پێوەری رێگەكە دەزانیت و لەو راستییە بەئاگای كە نزیكەی 6 – تاكو 7 كاتژمێر دەخایەنێت تاكو بگەیتە بەغدا، ناتوانی بڵێی شتەكە ئاسانە و من بە 2 كاتژمێر دەگەمە بەغدا، لەبەرئەوەی شتەكە روون و ئاشكرایە و رێگەكە دیارە و مەودا و كیلۆمەترەكان زانراوە. وێڕای ئەوەی كە یاسا و دەستوور ئەم شتەی دیاری نەكردووە، بەڵام مرۆڤ هۆش و بیر و مێشك و دەست و پێ و چاوی هەیە و شتەكە بیركردنەوەی ناوێت و لەڕووی لۆژیك و واقعییەوە پێویستە پڕۆسەی ئامار ئەنجامبدرێت بە دەستنیشانكردنی نەتەوایەتی. بەڵێ، یاسا و دەستوور ئەم شتەی پێناسە نەكردووە، بەڵام كاتێك كە دەستوور پێناسەی ئاماری كردووە كە ئامار بریتیە لە كۆكردنەوەی داتا و زانیاری لەبارەی كاروبارەكانی كۆمەڵایەتی، ئەی كاروباری كۆمەڵایەتی چ واتایەكی هەیە؟ بەواتای نەتەوایەتیی هاوڵاتیان، بەواتای پۆلێنكردنی هاووڵاتییەكان لەسەر بنەمای ئایین و نەتەوە. دوبارەی دەكەمەوە و دەڵێم كە هیچ بڕیارێك نییە و نابێت لەبارەی لادانی توخمی نەتەوایەتی، لەبەرئەوەی لادانی خانەی نەتەوایەتی هەڵەیەكی زۆر گەورەیە و لەئاكامدا ئامارەكە ئامارێكی كەم وكوڕ و كەمتەرخەم و بڕاوی لێ دەردەچێت.))
گرنگی ئامار و ئامادەباشی كورد
سەبارەت بەوەشی كورد ئامادەباشیەكی بەرچاوی بۆئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە هەیە و لەهەمانكاتدا هەست ناكرێت لایەنەكانی دیكە ئەو ئامادەباشیەیان هەبێت، لەمبارەوە تاریق حەرب بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی داینەوە و وتی : ((من لەگەڵ ئەو پۆلێنەی ئێوە هاوڕانیم لەبارەی ئەوەی كە كوردەكان بەپەرۆشن بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەی ئامار و ئەوانی تر بەپەرۆش نین، بەڵام هاوكات دروستە، ژمارەیەكی زۆر كەم ترسی هەیە و بەپەرۆش نییە بۆ ئەنجامدانی پڕۆسەی ئامار. هەر مرۆڤێك كە لە هەر كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا دەژی پێویستیی بە ئەنجامدانی پرۆسەی ئامار هەیە. ئەگەر ئیجرائاتی تەندروستی لەبەردەستمان نەبێت ئیتر چۆن دەتوانین نەخۆشخانەكان دروست بكەین؟ ئەگەر ئاماری پێوەندیدارم نەبێت چۆن دەتوانم شەقامەكان دروست بكەم؟ چۆن بتوانین بەبێ ئامار ژمارەی زانكۆكان و قوتابخانەكان دەستنیشان بكەم بۆ بونیاتنان؟ بەبێ ئامار چۆن دەتوانین بڕیاربدەین لەسەر پێویستیی هەندێ شوێن بۆ هەندێ ژێرخانی دیاریكراو و بڕیاربدەین كە چەند شوێنێكی تر پێویستییان بەو ژێرخانانە نییە؟ ئامار ژمارە راستەقینەكان دەستنیشان دەكات، بۆ نموونە بە ئامار دەردەكەوێت كە شاری كەركوك شوێنێكی سەرنج راكێشە، «قەرەهەنجیر» شوێنێكە كە دانیشتووەكانی بەجێی دەهێڵن و روو لە كەركوك دەكەن. هەربۆیە، لەسەر بنەمای زانیاری و ژمارەكانی ئامار دەتوانم بڕیار بدەم كە ناوچەی «س» لە شاری كەركوك پێویستیی بە هەندێ پڕۆژە و ژێرخان و پلانی دیاریكراودا هەیە، لەبەرئەوەی ئەم ناوچەیە شوێنێكە كە زۆربەی هاوڵاتیان رووی لێ دەكەن، لەكاتێكدا «قەرەهەنجیر» پێویستیی بەو پڕۆژە پلانانە نییە، بۆ؟ لەبەرئەوەی بەپێی ئامارەكان بۆم دەركەوتوە كە ژمارەی دانیشتووانی «قەرەهەنجیر» روو لە كەمی دەكات. بۆ نموونە لەبەرئەوەی شاری بەسرە نزیكە لە ئاو و ئەگەر هات و زۆربەی دانیشتووانی بەسرە خاوەن بڕوانامەی «دەریایی» بوون، ئەو كات دەتوانین بڕیاربدەین لەسەر دامەزراندنی زانكۆیەكی دەریایی لە شاری «بەسرە»، نەك لە شاری «سلێمانی». نموونەیەكی تر: دەبینم دانیشتووانی ناوچەیەك زمانی بیانی دەزانن، دەڕۆم لەو ناوچەیە كۆلێژی زمانەكان دەكەمەوە. بەم شێوەیە، مەسەلەكە تەنیا پێوەندیی بە یەك لایەنەوە نییە، بەڵكو پێویستە لەسەر مرۆڤ لە هەموو گۆشەكانەوە لە مەسەلەكاندا بڕوانێت. هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێدا كە وڵاتانی بیانی چەندین جۆری ئاماریان هەیە، ئاماری رۆژانە و ئاماری هەفتانە و ئاماری مانگانە و ئاماری ساڵانە، وێڕای ئامار بۆ ژمارەی دانیشتووان، ئامار پرۆسەیەكی گرنگ و پێویستە. بۆ نموونە هەموو مرۆڤێك حیساباتی خۆی هەیە و كات و سات و مەودا و رێگەی شوێنەكان دەزانێت، ئەگەر هەركەسێك بیەوێت لە «سلێمانی»یەوە بۆ «بەغدا» بڕوات، ئەوە لایەنی كەمەوە پێویستیی بە 5 – تاكو 6 كاتژمێر دەبێت تاكو بگاتە «بەغدا». ئەگەر كەسێك تەلەفونی بۆتكرد و وتی پاش 2 كاتژمێر لە «سلێمانی»یەوە دەگەمە «بەغدا» ئەو كات تۆ پێی دەڵێی نەخێر وانییە، تۆ خۆت رێگەكە دەناسیت و دەزانیت چەند كاتژمێری دەوێ، تۆش خاوەن حیسابات و ئاماری، مەحاڵە زووتر لەكاتی تەواوی خۆت بگەیت. هەربۆیە، من پێموایە كە پرۆسەی ئامار گرنگترین و مەترسیدارترین و مەزنترین پڕۆسەیە كە پشتی پێ ببەستین لە مەسەلەكانی پلاندانان و جێبەجێ كردن و دانانی سیاسەتێكی نوێ كە پەیوەستدار بێت بە هەموو لایەنەكانی ژیان لە عێراق.)).