پرۆفیسۆر ئەندراس بۆزاك كە ئوستادی زانستی سیاسەتە لەزانكۆی سەنترالی ئەوروپا لە بۆدابست لە توێژینەوەیەكیدا بە ناونیشانی (پارتە سیاسییەكان و ئاسۆی دیموكراتی، Political Parties and the Prospects for Democracy) لەگەڵ ئەوەی حزبە سیاسییەكان بە توخمی سەرەكی بونیادی دیموكراتی لەكۆمەڵگە دەسنیشان دەكات و رووبەڕووی ئەم ئەركە گرنگانەیان دەكاتەوە، بەڵام مەرجی ئەوەشی داناوە و ئاماژە بەوەدەكات بۆئەوەی دیموركراتی رووبەڕووی ئاستەنگ یان ئاچوغبوون نەبێتەوە، ئەوا پێویستە حزبە سیاسییەكان خۆیان لەژیانی ناوخۆی حزبدا دیموكراتی و شەفاف بن، هەروەها پێویستە پێوەندییەكی دیموكراتیانەش لەنێوان سەركردایەتی و ئەندامانی حزبە سیاسییەكە رێكبخات. پرۆفیسۆر ئەندراس ئەركە فراوانەكانی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بەم خاڵانە دەستنیشان دەكات:
1. حزب رۆڵێكی گرنگ دەگێڕێت لەدیاریكردن و دەستنیشانكردنی دەستەبژێری سیاسیی وەك كاندید بۆ هەڵبژاردنەكان و بۆ پڕكردنەوەی پۆستە حكومییەكان.
2. حزب رۆڵێكی گرنگی هەیە لەپێكهێنان و پشتگیركردنی حكومەت و داڕشتنی سیاسەت و بەرنامەی حكومەتدا.
3. حزب رۆڵی یەكخستنەوە یان كۆكردنەوەی تاكەكانی كۆمەڵگە دەگێڕێت لەمیانەی هاندان و بانگەشەی هەڵبژاردندا، ئەمەش واتە تاكەكانی كۆمەڵگە لەدەوری بەرژەوەندییە گشتییەكانی كۆمەڵگە كۆدەكاتەوە.
4. حزب لەمیانەی پیشاندانی بەرژەوەندییە گشتییەكان و كۆكردنەوەی دەنگ بۆ ئەو بەرژەوەندییە گشتییانە شەرعیەت بۆ سیستمە سیاسییەكە پەیدا دەكات.
وێڕای ئەم هەموو ئەركە، ئەندراس ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، بەڵام حزب نوێنەرایەتی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە ناكات، بەگەڕانەوە بۆ ئۆریجینی ناوی حزب (Part) كە وشەی (Party) لێ پێكهاتووە و بەمانای بەشێك دێت، مانای وایە حزب نوێنەرایەتی بەشێكی كۆمەڵگە دەكات و فرە حزبی كۆمەڵگە دەبێت كۆی بەشەكان و پێكەوە نوێنەرایەتی كۆمەڵگە دەكەن. بۆ زیاتر هەڵوەستەكردن لەسەر گرنگی پارتە سیاسییەكان پرسیارمان لە پرۆفیسۆر لویس دەیڤدسۆن ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی میامی كرد، ئەویش لەوەڵامدا بەمجۆرە سەبارەت بەگرنگی پارتی سیاسیی بۆ گوڵان رای خۆی خستەڕوو و وتی:((ژمارەیەك هۆكار هەیە لەبارەی گرنگی هەبوونی پارتی سیاسی، یەكەمیان ئەوەیە كە پارتە سیاسییەكان هەڵدەستن بە گەیاندنی پەیام و خواستی هاووڵاتیان بۆ دەسەڵاتدارانی وڵات، لەبەرئەوەی هەر هاووڵاتیەك دەنگ بەو لایەنە دەدات كە لەگەڵ خواستەكانی دەگونجێت و هەروەها بۆ ئەوەی ئەو پارتەی كە دەنگی پێی داوە فشار بخاتە سەر حكومەت بۆ چارەسەركردنی ئەو لایەنە یان ئەو كێشەیەی كە ئەو هاووڵاتییە بایەخی بە چارەسەركردنی داوە، بەڕای من گرنگترین ئەركی پارتە سیاسییەكان ئەوەیە كە ئەلتەرناتیڤ لەپێش هاووڵاتیان فەراهەم دەكات. ئێمە لێرە لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا 2 پارتی سیاسیی سەرەكیمان هەیە و بەشێوەیەكی گشتی هاووڵاتییانی ئەمریكا 2 هەڵبژاردنیان لەپێشە، یان رەش یان سپی، مەسەلەكان هەمیشە 2 لایەنی تێدایە. لەوڵاتی ئەڵمانیا خوێندوومەو لە ئەڵمانیا چەندین پارتی سیاسیی بەهێز هەیە و كاتێك كە هاووڵاتیان دێنە سەر بیركردنەوە لەبارەی مەسەلەكان، دەرفەت و كاتی زۆریان بەدەستەوەیە بۆئەوەی لە چەندین گۆشەی جیاوازەوە لە مەسەلەكان بڕوانن. بۆیە بەڕای من چەند كۆمەڵگە خاوەن ژمارەیەكی زیاتر بێت لەپارتی سیاسی، هاووڵاتیان ئەوەندە زیاتر دەرفەتیان دەبێت بۆ سەیركردنی مەسەلەكان لە چەند روویەكی جیاوازەوە. لایەنێكی دیكە لە گرنگی پارتە سیاسییەكان ئەوەیە كە پارتە سیاسییەكان سەركردەكانی داهاتوو هەڵدەبژێرن و جۆرە جێگیری و بەردەوامبوونێك بە سیاسەت و شێوازەكانی حكومڕانی دەبەخشن. پارتی سیاسی زۆر لە خودی كەسێك گرنگتر و باڵاترە، لەبەرئەوەی هەموو پارتێكی سیاسی خاوەن كۆمەڵێك بیروبۆچوون و ئایدیۆلۆژیا و پرۆگرام و سیاسەتە و كاردەكات لەپێناوی گەیاندنی كاندیدەكەی بۆ دەسەڵات و پەیڕەوكردنی پڕۆگرام و سیاسەتەكانی، هاوكات جەخت لەوە دەكاتەوە كە جۆرە سیاسەتگەلێك داڕێژێت بۆ گۆڕینی هەر سەركردەیەك كە ئەگەر هات و نەخۆش كەوت یاخود گیانی لەدەستدا و كەسێكی شیاو بێنێتە شوێنەكەی كە خاوەن هەمان پرەنسیپ و هزر و پڕۆگرام و سیاسەت بێت. هەر بۆیە مەسەلەكە تەنیا پەیوەست نییە بە خودی كەسێك، بەڵكو زیاتر پەیوەستە بە پڕۆگرام و سیاسەت. بۆیە ئەگەر بێت و سەیری سیستەمە دیموكراسییەكانی وڵاتانی رۆژئاوادا بكەین، دەبینین سەرهەڵدانی پارتە سیاسییەكان بەهۆی دابەشبوون بووە لەنێو كۆمەڵگەكان. هەندێك هەن لە وڵاتان كۆمەڵگەكانیان دابەش بووەتە سەر 2 چین، گرووپێكی لەڕووی ئابوورییەوە زۆر باش نییە و لە گوزەرانییەكی خراپدا دەژین، لەكاتێكدا گرووپێكی تری لەئاستێكی بەرزدا دەژین لە خۆشگوزەرانی و دەوڵەمەندی و دەبینین گوزەرانی گرووپێك لە گرووپێكی تر باشترە. لەئاكامدا دەبینین لەنێو ئەم جیاوازییەدا لە چینەكان پارتی سیاسی سەرهەڵدەدات و پارتی سیاسی هەیە كە لەچوارچێوەی بەشی ئابووری درووست دەبێت و بانگەشە بۆ چاكسازی ئابووری و پەرەپێدان دەكات، لەكاتێكدا پارتی سیاسیی تر لە چوارچێوەی ئاییندا دروست دەبێت و بانگەشە بۆ ئایین دەكات، بۆ نموونە لە ئەوروپا چەندین پارتی دیموكراتی مەسیحی هەیە و كە زیاتر جەخت دەكەنەوە سەر مێژووی كڵێسەی كاتۆلیكی، لەكاتێكدا پارتی سیاسیی دیكە لە ئەوروپا هەیە كە عەلمانین و لەگەڵ ئەوەدا نین كە كڵێسە رۆڵی هەبێت لە بەڕێوەبردنی كاروبارەكانی وڵات)).

هەر لەم چوارچێوەیەدا پرسیارمان لە پرۆفیسۆر كینس ریچارد كرد لە زانكۆی دبلن سەبارەت بەگرنگی پاتە سیاسییەكان و لەوەڵامدا بەمجۆرە رای خۆی بۆ گوڵان خستەڕوو و وتی: (لە راستیدا تۆ پێویستیت بە میانگیرێك هەیە لەنێوان خواستەكانی خەڵك و سیاسەتدا، پارتە سیاسییەكانیش رێگەیەكی عەمەلین بۆ نوێنەرایەتیكردنی سیاسەت و حكومەت. بە پێچەوانەوە هیچ دەزگایەكت نابێت بایەخ بە بواری دەسەڵاتی یاسادانان بدات. بۆیە سەرەتاو پێش هەموو شتێكی دیكە، دەبێت پارتە سیاسییەكان پەرە بە سیاسەتێك بدەن كە ئەو سیاسەتەش لەسەر كۆمەڵێك بەرژەوەندی جێگیری كۆمەڵگە داڕێژرابێت. بۆ نموونە ئەگەر كرێكاران پێكهاتەیەكی گرنگی كۆمەڵگەبن، ئەوا دەتوانرێت پارتێكی سیاسی پێكبهێنرێت كە بایەخ بەم چینە بدات. بەهەمان شێوە ئەگەر خوازیاربین پارتێكی سەوز پێكبهێنن، ئەوا دەبێت جەماوەرێك هەبێت پشتگیری لەم هەنگاوە بكات. پارتە سیاسییەكان بە دامەزراوەیی ناكرێن، تاوەكو بنكەیەكی بەردەوامیان لە ئەندامان نەبێت، هەروەها بەرژەوەندیەك نەبێت ئەو ئەندامانە خوازیاری ئەوەبن نوێنەرایەتی بكەن، لەبەر ئەوە دەبێت پارتە سیاسییەكان پیشەگەرانە رەفتار بكەن. هەروەها دەبێت لە هەڵبژاردنەكاندا ئاستێك لە بەشداریت هەبێت، بە هەمان شێوە دەبێت ئاستێك لە نوێنەرایەتیت لە حكومەتدا هەبێت، هەروەها زۆر گرنگە بوار بە خەڵكی بدرێت -ئەگەر خواستی ئەنجامدانی ئەم كارەیان هەبێت- بەشداری لە پرۆسەی بڕیارسازی پارتە سیاسییەكاندا بكەن)).
ئەم چەند دێڕە پێشەكییە گرنگ بوو بۆ ئەوەی لە ئامانج و شێوەی كاركردنی حزبە سیاسییەكانەوە لەناو پرۆسەی سیاسیی كۆمەڵگەی دیموكراتیەوە ئاماژە بە چۆنییەتی گرێدانی كۆنگرەو خۆنوێكردنەوەی حزب لەناو كۆمەڵگە بدەین، هەڵسەنگاندنی حزبیش لەبەر رۆشنایی ئەركی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتیدا، دەبێتە دەروازەیەك بۆ ئەوەی هەڵوەستەیەك لەسەر شێوەی كاری پارتایەتی و شێوازی گرێدانی كۆنگرەو میكانیزمی هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرەو دواتریش هەڵبژادنی سەركردایەتی حزب لەناو كۆنگرەدا بكەین، بەڵام وەك پرۆفیسۆر ئینگرید ڤان بێزین لەزانكۆی بێرمینگهام و لە توێژینەوەیەكیدا بەناونیشانی (چۆن حزبە سیاسییەكان شێوەی دیموكراتی دیاریدەكەن، How Political Parties shape Democracy?) ئاماژە بە ئیشكالیەتی بۆچوونی جیاوازی حزبە سیاسییەكان دەكات سەبارەت بە گرنگی و بێ بایەخی دامەزراوە دیموكراتییەكان لە سیستمە سیاسییەكەدا و لەمبارەیەوە دەڵێت:((جیاوازی نێوان رۆڵی حزبە سیاسییەكان لە سیستمی دیموكراتی پەیوەستە بەو وەرچەرخانە فیكرییە لەحزبە سیاسییەكاندا روودەدات، سەبارەت بەوەی ئایا حزبە سیاسییەكان دامەزراوە دیموكراتییەكان بە پێویست دەزانن یان تەنیا بیر لەحزبەكانی خۆیان دەكەنەوە و بایەخ بەدامەزراوەكانی نێو سیستمە دیموكراتییەكە نادەن)، خاتوو ئینگرید ئەمە بەسەرەتای وەرچەرخانی حزب دەزانێت، واتە وەرچەرخانی حزب لە گروپێكی خۆبەشی تایبەتەوە بۆ حزبێكی سیاسیی وەك دامەزراوەیەك بایەخ بەسیاسەتی گشتی كۆمەڵگەو پتەوكردنی دامەزراوە دیموكراتییەكان بدات، ئەمە ئاماژەكردنێكی راشكاوانەیە بەوەی ئەگەر حزب تەنیا بایەخ بە كارە حزبییەكانی خۆی بدات و بایەخ بە دامەزراوەكانی نێو سیستمە دیموكراتیەكە نەدات، ئەوا ئەو حزبە سیاسییە بێجگە لە گروپێك كەسی تایبەتی نابنە ئەو حزبە سیاسییەی كە لەسەر سیاسەتی گشتی وڵات و پتەوكردنی دیموكراتی لەوڵاتدا كاریگەری هەبێت، بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە، لەنێو كۆمەڵگەی دیموكراتییەكانی رۆژئاواو ئەو كۆمەڵگەیانەی بیرمەندی جیهانی هنتگتن ناوی لێناون (شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی) واتە ئەو وڵاتانەی دوای رووخانی دیواری بەرلین دەستیان بە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی كردووە، ئایا ئەو هاوسەنگیە لەنێوان حزب و دامەزراوەكانی دیموكراتی یان بونیادی دیموكراتی لەكۆمەڵگە راگیراوە؟ سەبارەت بەوەڵامی ئەم پرسیارە زۆربەی پسپۆر و تایبەتمەندان لەسەر رۆڵی حزب لە كۆمەڵگەی دیموكراتی ئاماژە بەوە دەكەن، هەتا ئێستا هەموو زانایان لەسەر ئەوە كۆكن كە حزب پێداوێستیەكە بۆ بونیادی دیموكراتی كە ناتوانرێت دەستبەرداری بین، بەڵام ئیشكالیەتەكە لێرەدا ئەوەیە زۆرجار ئەدای حزبە سیاسییەكان بۆ نوێنەرایەتی لەو ئاستەدا نییە كە خزمەتی پرۆسە دیموكراتیەكە بكات، بۆیە هەندێكجار وتووێژ و موناقەشەكان بەرەو ئەو ئاراستەیە دەڕۆن ئایا بوونی حزب پێویستە یان نە؟ ئەمەش راشكاوانە مانای ئەوەیە مەسەلەكە لەسەر پێویستی و پێویست نەبوونی حزبی سیاسیی نییە وەك دامەزراوەیەك یان توخمێكی سەرەكی بۆ بونیادی دیموكراتی و پشتگیری دامەزراوەكانی دیموكراتی لەكۆمەڵگە، بەڵكو پرسیار و گومان لەسەر ئەوەیە ئایا حزبەكان ئەو ئەدایە لە كۆمەڵگە پێشكەش دەكەن كە خزمەتی بونیادی دیموكراتی بكات و ببێتە پشتگیرییەك بۆ دامەزراوە دیموكراتییەكان، لەم راستەوە كاتێك بەراوردی شێوەی كارو ئەدای حزب لە رۆژئاوا و رۆژهەڵات لەسەر ئاستی جیهان بەگشتی و لەسەر ئاستی رۆژئاواو ناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا بەتایبەتی دەكەین، دەبینن بەشێوەیەكی گشتی لەسەر ئاستی جیهان ئەدای حزبە رۆژهەڵاتییەكان بۆ بونیادی هۆشیاری و رۆشنبیری دیموكراتی لە كۆمەڵگە لەو ئاستەدا نییە خزمەتی دامەزراوەكانی دیموكراتی بكات یان دەروازەیەك بێت بۆ بونیادی دامەزراوە دیموكراتییەكان، بەڵام لەرۆژئاوا ئەدای حزبە سیاسییەكان جۆرێكی دیكەیە و لەسەر ئاستی ئەوروپای رۆژئاواو بەراوردكردنی بەناوەڕاست و رۆژهەڵاتی ئەوروپا، یان بەراوركردن لەنێوان دیموكراتیەتی ئەوروپای رۆژئاوا و دیموكراتیەتی دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست بكەین، وەك پرۆفیسۆر ئەندراس بۆزاك زۆر بەجوانی كورتی كردۆتەوەو ئاماژە بەوە دەكات، جیاوازی بنەڕەتی لەنێوان حزبەكانی ئەوروپای رۆژئاوا و دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست ئەوەیە، لەئەوروپای رۆژئاوا ساڵ لەدوای ساڵ رێژەی ئەندامانی حزبە سیاسییەكان كەمدەبنەوە، كە ئێستا بەشێوەیەكی گشتی لە ئەوروپای رۆژئاوا بە لە%5 لەقەڵەم دەدرێت، بەڵام لەدەوڵەتانی پۆست كۆمونیست ساڵ لەدوای ساڵ ژمارەی ئەندامانی حزب زیاد دەكات، لەمەش گرنگتر ئەوەیە نە كەمبوونەوەی ژمارەی ئەندامانی حزبەكانی رۆژئاوا ئاماژەیە بۆ كەمبوونەوەی شانسی بەشداری لە پرۆسە دیموكراتییەكە، نە زیادبوونی ژمارەی ئەندامانی پارتەكانیش نیشانەی زیادبوونی رێژەی بەشدارییە لە پرۆسەی هەڵبژاردن یان بەشێوەكی گشتی لەنێو پرۆسە دیموكراتیەكەدا، سەبارەت بەم پرسە و سیستمی حزبایەتی لە رۆژئاوا لە پرۆفیسۆر نیكۆلاس میللەر ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی میریلاند كردوو بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی: ((ئەگەر لە مێژووی بیست ساڵی رابردووی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵات بڕوانین، ئەو وڵاتانەی لەژێر نفوزی یەكێتی سۆڤیەتدا بوون، ئەوا ئەم وڵاتانە هەنگاویان بەرەو دیموكراسی بوون هەڵگرت، لەم پرۆسەیەشدا سیستمی پارتایەتی یارمەتیدەر بوو كە كاریگەری و رۆڵی هەبوو لە پەروەردەكردنی خەڵكدا لەبارەی چۆنییەتی كاركردنی دیموكراسیەوە. گەرچی لەساڵانی نەوەتەكانەوە هەڵبژاردن لەم وڵاتانەدا ئەنجام دەدرێت، بەڵام سیستمی پارتایەتی بەشێوەیەكی باش بەدامەزراوەیی نەكراوە، بۆ نموونە بەڕەوتێكی خێراتر لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوادا پارتی نوێ دروست دەبێت، لەلایەكی دیكە سەبارەت بە ئەوروپای رۆژئاواش دڵنیانیم لەوەی سیستمی پارتایەتی هەرگیز بەو ئاست و راددەیە پتەو بووبێت كە لە پرسیارەكەی ئێوە گریمانەی بۆ دەكرێت. بۆ نموونە لە ئەوروپای رۆژئاوادا و نزیكەی 40 تاوەكو 50 بۆ 60 ساڵ پێش ئێستا زانا سیاسییەكان ئاماژەیان بە نەگۆڕی و جێگیری هێڵە سیاسییەكان دەكرد، واتە پشتیوانی بۆ پارتە سیاسییەكان گۆڕانكاری زۆری بەسەردا نەدەهات لە هەڵبژاردنێكەوە بۆ هەڵبژاردنێكی دیكە. بەڵام ئەوەی ئێمە لە وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوادا بەدی دەكەین، دروستبوونی گۆڕانكارییە لەم حاڵەتەدا، هەروەها لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا پارتە سیاسییەكان هەڵبژاردنی سەرەتایی ئەنجام دەدەن- كە ئەم نەریتە بۆ نزیكەی 100 ساڵ پێش ئێستا دەگەڕێتەوە- ئەمەش ئەو حاڵەتەیە كە بریتییە لە بەشداریكردنێكی زیاتری هاووڵاتیانی ئاسایی لە هەڵبژاردنی پاڵێوراوی پارتە سیاسییەكاندا، راستە ئەم حاڵەتە پتر تایبەتە بە ئەمریكا. بەڵام ئاگادارم بەم دواییانەو لەهەندێ وڵاتدا جۆرێك لە هەڵبژاردنی سەرەتایی ئەنجامدراوە لەلایەن پارتە سیاسییەكانەوە، گەرچی ئەمە جیاوازە لەو هەڵبژاردنانەی لە ئەمریكا ئەنجام دەدرێن، لەبەر ئەوەی لە حاڵەتی دووەمدا پارتە سیاسییەكان ئەندامگەلێكی زۆریان هەیە كە بە بەردەوام ئیشتراك دەدەن بە پارتەكە و كارتی ئەندامێتیان هەیە و ئەوان زیاتر بەشداری لەو هەڵبژاردنانەدا دەكەن. لەبەر ئەوە دوودڵم لەوەی بڵێم سیستمێكی دیاریكراو لەسیستمەكانی دیكە باشترە، كە هەر یەكێك لەم سیستمانە دەرئەنجامی جیاوازیان هەیە، ئەم دەرئەنجامانەش جیاواز دەبن، ئەمەش دەوەستێتە سەر سرووشتی كۆمەڵگە و دامەزراوە حكومییەكان و سیستمی هەڵبژاردن لە وڵاتەكەدا. واتە بەشێوەیەكی گشتی دەوەستێتە سەر سیاقە كۆمەڵایەتی، سیاسی و دەستووریەكەی وڵاتەكە)).

كەواتە ئەوەی پرۆفیسۆر نیكۆلاس میللەر ئاماژەی پێكرد تایبەتمەندی كۆمەڵگە جیاوازەكانە لەسەرشێوازی كاری حزبە سیاسییەكان، هەربۆیە ئاراستەی شرۆڤەكان ئاماژە بەوەدەكەن شێوازی بەشداریكردنی هاووڵاتی یان تاكەكانی كۆمەڵگە لەپرۆسە سیاسییەكە گۆڕدراوە، ئەمەش واتە لەبری ئەوەی بارودۆخەكە واپێویست بكات تاكەكان ئەندامی حزبن بۆ ئەوەی بەشداربن لە پرۆسە سیاسییەكە، كادرە هەڵسوڕاوەكانی حزب مەسەلە سیاسییەكانی كۆمەڵگە رێكدەخەن و هاووڵاتیانی لێ هۆشیار دەكەنەوەو هانی هاووڵاتیان دەدەن لەو مسەلە سیاسییەدا بەشداری بكەن، ئەمەش چ بەرێگەی كۆكردنەوەی ئیمزا بێت، یان بایكۆتكردنی پرۆسەیەك بێت یان بەكارنەهێنانی كەلوپەلێك بێت لەبەر هۆكاری سیاسیی یان سازدانی رێپێوان و خۆپیشاندانی جەماوەری بێت، ئەمەش جۆرێك لەبارسوكی بۆ حزبەكە دروست دەكات و لەبری ئەوەی لە پرۆسەی هاندان و هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن پارەیەكی زۆر بۆ هەڵمەتەكان تەرخان بكات، پشت بەو كادرە هەڵسوڕاوانەی حزب و ئەو خۆبەخشانە دەبەستێت كە لەدەوری ئەو مەسەلە سیاسییە كۆدەبنەوە كە حزب رێكی دەخات، بەڵام پرسیاری گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم شێوازە لەو وڵاتانەی پێیان دەگوترێت (وڵاتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی) تاقینەكراونەتەوە یان ئەگەر تاقیكراونەتەوە هەمان ئاكامی رۆژئاوای بەدەستهێناوە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارانەش دیسان پسپۆران و تایبەتمەندان ئاماژە بەوەدەكەن، ئەو بۆشاییەی لەنێوان ئەدای حزب و پشتگیری دامەزاراوە دیموكراتییەكاندا هەیە، زۆرجار لە وڵاتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی، پەنای بۆبراوەو تاقیكراونەتەوە، بەڵام وەك گەشتەكەی كریستۆفەر كۆلۆمبوس كە بەرنامەی گەشتەكەی بەوجۆرە بوو رێڕەوێكی تازەی ئاوی بۆ هیندستان بدۆزێتەوە، بەڵام پاشان لەسەر زەمینێكی دیكە و زۆر دوور لەو ئامانجەی نەخشەی بۆ كێشابوو دەركەوتەوە، لە وڵاتانی شەپۆلی سێیەمی دیموكراتیش بەتایبەتی دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست و دەوڵەتانی ئەمریكای لاتینی ئەم شێوازەی دیموكراتی رۆژئاوا كە پیادەكراوتەوە، بۆتە هۆكاری دەركەوتنی سەركردەی پۆپۆلیستی و لاوازكردنی دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتیەكە و یاریكردن بە هەست و سۆزی خەڵك، ئەمەش واتە لەبری ئەوەی خەڵك هانبدرێت بەشداری پرۆسەی سیاسیی وڵات بكات و كەموكورتییەكانی دامەزراوە دیموكراتییەكان چارەسەر بكرێن هەوڵدراوە، خەڵك هانبدرێت دامەزراوە دیموكراتییەكان بێبایەخ سەیر بكەن و بۆشایی نێوان هاووڵاتیان و حكومەت زیاتر بكەن و حزبە سیاسییەكان لەبەر چاوی هاووڵاتیان بێ متمانە بكەن، ئەمانەش هەمووی لە پێناوی ئەوەی پۆپۆلیستیك دەربكەوێت و دامەزراوە دیموكراتیەكان بێ متمانە و بێ بایەخ بن لە كۆمەڵگەدا. لەسەر پێوەندی نێوان حزب و تاكەكانی كۆمەڵگە لە پرۆفیسۆر باربارا بارێل ئوستادی رای گشتیمان لەزانكۆی ئیلنۆس پرسی و بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو وتی: ((خەڵكی لەرێی ژیانیان دەتوانن تێبگەن كە مانای پارتی سیاسی چییە و خۆیان سەر بە چ پارتێكی سیاسی دەزانن كە لەرووی كۆمەڵایەتییەوە بەهێزیان دەكات و وایان لێدەكات كە پاڵپشتی سیستەمی سیاسی بكەن و كار بۆ ئەو سیستەمە بكەن. بۆیە پارتە سیاسییەكان دەتوانن رۆڵی زۆر گرنگ بگێڕن لە بەهێزكردنی خەڵكی لە رووی كۆمەڵایەتیەوە بۆ پاڵپشتیكردنی سیستەمی سیاسی، چونكە سیستەمی پارتی سیاسی هۆیەكە بۆ هێنانە ناوەوەی ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتووان بۆ ناو سیاسەت كاتێك كە یەكدەگرن لەپارتێك لەبری ئەوەی بەتەنیا كاربكەن، پارتی سیاسی بەپێی سیاسەتی گشتی مانای ئەوە دەگەیەنێ كە هەمیشە ئاسانترە بۆ دەنگدەران كە بزانن دەنگ بە كێ دەدەن و بتوانن بێنە ناو سیستەمەكەوە)).

هەر لەم چوارچێوەیەدا لە پرۆفیسۆر هاوارد ریتەرز ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كۆنسیتكوتمان پرسی، هەندێ لە شارەزایان پێیانوایە سیستمی پارتایەتی لە رۆژئاوادا بە دامەزراوەیی كراوە، ئایا بە دامەزراوەییكردنی پارتەكان بەمانای چی دێت و چۆن دەكرێت ئەمكارە ئەنجام بدرێت؟ پرۆفیسۆر هاوارد بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی گوڵانی دایەوە: ((پرۆسەی بەدامەزراوەییكردن لەرێی یاساوە ئەنجام دەدرێت، لەبەر ئەوەی یاسا پێگەیەكی یاسایی بۆ پارتەكان دروست دەكات و ئەمەش یارمەتیدەر دەبێت لە بەدامەزراوەیكردنیان. هەروەها پارتەكان رۆڵێكی فەرمی دەبینن لە دامەزراوە حكومییەكاندا، بە تایبەتی دەسەڵاتی یاسادانان. واتە پارتەكان رۆڵیان هەیە لە رێكخستنی ئەم دەسەڵاتەدا. بەهەمان شێوە رۆڵی فەرمیان هەیە لە رێكخستنی دەسەڵاتی جێبەجێكردندا، ئەمە دوو رۆڵی زۆر گرنگی پارتە سیاسییەكانن. لە لایەكی دیكەوە پارتە سیاسییەكان خۆیان دامەزراوەن و بونیادی رەسمی خۆیان هەیە، بە چەشنێك ئەگەر كەسێك خوازیاری ئەوەبێت كاریان لەگەڵدا بكات و ببێتە ئەندام تێیاندا، ئەوا دەبێت بەپێی رێسا و بونیادەكانی ئەم پارتە ئەمكارە بكات)).
سەبارەت بە رۆڵی پارتە سیاسییەكانیش لە هۆشیاركردنەوە و رۆشنبیری دیموكراتیش لە كۆمەڵگە، پرفیسۆر هاوارد لەدرێژەی لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان وتی: ((ئەمە ئەركێكی تا دوا راددە گرنگی پارتە سیاسییەكانە، لەبەر ئەوەی یەكێك لە ئەركەكانیان دروستكردنی رایەڵە و پێوەندیە لەنێوان خەڵكی ئاسایی و حكومەتدا. ئەمە لە بەشێكیدا بەهۆی ئەركە پەروەردەییەكانی پارتەكانەوە ئەدا دەكرێت، بە تایبەتی لەرێی هەڵمەتە سیاسییەكانەوە، لەهەمان كاتدا لەرێی كاركردنی دامەزراوەكانی پارتەكەوە، بۆ نموونە كاتێك خەڵكی بەشداری لە كۆبوونەوە سیاسییەكانی پارتەكەدا دەكەن، ئەوا پەروەردەیەكی سیاسی بەدەست دەهێنن. هەروەها هەڵمەتەكانی هەڵبژاردنیش دەرفەتێكن بۆ ئەو خەڵكانەی ئەندام نین لە پارتەكاندا تاوەكو هەلیان بۆ بڕەخسێت بۆ ئەوەی بزانن سیستمی سیاسییەكە چۆن كارەكانی خۆی ئەدا دەكات)).
كەواتە ئەمە پێمان دەڵێت، هێندەی بە قوڵایی كاری ناوخۆیی حزبە سیاسییەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی بە ئاستێك گرنگە، كە دەتوانین لە ئەدای حزبە سیاسییەكانەوە شێوازی سیستمە دیموكراتییەكان و ئاستی پتەویی و جێگری دامەزراوەكان بخوێنییەوە، هەر بۆیە لەم راپۆرتەدا بایەخدان بەپرۆسەی دیموكراتی ناوخۆیی حزبەكان و لەبەر چاوگرتنی شێوازی كاری پارتەكان لەبەر رۆشنایی سیستمی سیاسیی وڵات، بەتایبەتی كە ئێستا كوردستان هەرێمێكی فیدراڵییە لە چوارچێوەی عێراقدا، دەبێتە تەوەری سەرەكی و زیاتر هەڵوەستەی لەسەر دەكەین.

حزبی سیاسی و تەحددییەكانی كۆمەڵگەی دیموكراتی
حزبی سیاسیی ئەگەر وەڵامدانەوەی پێویستی بۆ ئەو تەحددیانە نەبێت كە رووبەڕووی سیستمی دیموكراتی بەشێوەیكی گشتی دەبنەوە و بەشێوەیەكی تایبەتیش رووبەڕووی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەكۆمەڵگە تازە پێگەشتووەكاندا دەبێتە، ئەوا ناتوانێت ببێتە ئەو حزبەی پشتگیری لەبونیادی دیموكراتی و دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتیەكە بكات، بۆ ئەوەی ئەم رۆڵەی پێ بگێڕێت، ئەوا دەبێت شێوازی كاری ناوخۆیی حزبەكە هاودژی لەگەڵ سیستمی سیاسیی وڵات، یان هەیكەلی بەڕێوەبردنی دەوڵەت دروست نەكات، هەر بۆ نموونە ئەگەر ئەم دوو خاڵەی ئاماژەمان پێكرد لەسەر حزبە سیاسییەكانی كوردستان بەگشتی و پارتی دیموكراتی كوردستان بەو سیفەتەی بەرەو كۆنگرە دەچێت، لەبەر چاوبگرێن، ئەوا دەبێت:
1. دەبێت شێوازی ئامادەكاری بۆ كۆنگرە وەك شێوازی ئامادەكاری وابێت بۆ هەڵبژاردنی پەرلەمانی كوردستاندا، بەڵام لەبازنەیەكی بچووكتردا، كەئەویش لەم باسەدا مەبەستمان پارتی دیموكراتی كوردستانە.
2. دەبێت لە شێوازی كاركردنی پارتایەتی ناوخۆی پارتی دیموكراتی كوردستان رەچاوی هەیكەلی دەوڵەتی عێراق و هەروەها هەیكەلی هەرێمی كوردستان وەك كیانێكی سیاسی كرابێت، هەروەها دەبێت رەچاوی تایبەتمەندی ئەو ناوچە دابڕاوانەش بكرێت كە هەتا ئێستا نەگەڕاونەتەوە سەر هەرێمی كوردستان.
رەچاوكردنی سیستمی سیاسیی وڵات
سەبارەت بە خاڵی یەكەمیان كە گرتنەبەری شێوازی دیموكراتیانەیە بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرانی كۆنگرە، هەست دەكەین پارتی لەم لایەنەوە سەركەتوو بووە و چۆن هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی كوردستان بەڕێوە چوون، بەهەمان شێوە هەڵبژاردنی كۆنفرانسە لۆكاڵەكانی پارتیش بەڕێوە چوون، لە هەمانكاتدا چۆن لەسەر هەڵبژاردنەكانی كوردستان گلەیی و گازندە و تانە لێدان هەبووە، بەهەمان شێوە كەم تازۆر لەسەر هەڵبژاردنە لۆكاڵەكانی پارتیش هەمان گلەیی و گازندە هەبووە، ئەم گلەیی و گازندانەی كەلە هەڵبژاردنە لۆكاڵەكانی پارتی بۆ هەڵبژاردنی ئەندامانی كۆنگرە بوونی هەیە، نیشانەی ئەوەیە هەتا ئێستاش گیانی دیموكراتی و هۆشیاری دیموكراتی و رۆشنبیری كۆمەڵایەتی لەناو كۆمەڵگەی ئێمە كامڵ نەبووە، بۆیە دەبێت لەم ئاستەوە سەیری كۆمەڵگەی خۆمان بكەین و دان بەوەدا بنێین، كە لەپرۆسە سیاسییە گشتیەكەشدا (مەبەست پرۆسەی سیاسیی كوردستانە) قبووڵكردنی بردنەوە و دۆڕان لە پرۆسە دیموكراسیەكە ئاسان نییە و لایەنی براوە بەشان و باڵی دیموكراتی هەڵدەدات و لایەنی دۆڕاو تانە لە پرۆسەكە دەدات و بیانووی جۆراوجۆری بۆ دەدۆزێتەوە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەو گلەیی و گازاندانەی لە هەڵبژاردنە لۆكاڵەكانی كۆنگرەی پارتی دەكرێن هەمووی بڕوبیانوون، یان هەندێك لەو بڕوبیانووانەی لایەنی هەڵنەبژێراو ئاماژەی پێدەكات راستی تێدایە؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە دەڵێین ئەو بڕوبیانووانەش هەندێك راستی تێدایە و نیشانەی كەم ئەزموونی ئەندامانی پارتی لەپرۆسەی بەڕێوەبردنی چۆنییەتی هەڵبژاردنی كاندیدكراوەكان رەنگدەداتەوە و لەوانەیە هەماهەنگی و هاریكاری لەسەر بنەمای ناسیاوی و نزیكی پیادە كرابێت كە كاندیدی بەرامبەر ئەویش لەبەر كەم ئەزموونی خۆی هەستی پێنەكردبێت و لەكاتی كردنەوەی سندوقەكانی دەنگداندا رووبەڕووی موفاجەئەیەكی چاوەڕواننەكراو بووبێتەوە و ئەو موفاجەئە چاوەڕواننەكراوە بۆتە هۆكاری ئەوەی دووچاری هەڵچوونی بكاتەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی گەشبین و ئومێدیشە ئەوەیە شێوازی هەڵسوڕانی كاندیدی كۆنفرانسە لۆكاڵەكانی ئەمجارەی پارتی جیاوازی لەگەڵ كۆنگرەكانی پێشتر هەبوو بەتایبەتی هەردوو كۆنگرەی 11 و 12، لە پرۆسەی ئامادەسازیی كۆنگرەی ئەمجارەدا، هەست دەكرا لەسەر ئاستی سەركردایەتی و مەكتەبی سیاسیی پارتی خۆ بەدوور گرتنێك هەبوو بۆ پشتگیری كاندیدەكانی كۆنگرە و كاندیدەكان ناچاربوون كارت و پێناسەی خۆیان بەسەر ئەندامانی پارتی دابەش بكەن و لەمەش زیاتر راستەوخۆ سەردانی ئەندامانی پارتی بكەن و هەر كاندیدێك بەڵێنی خۆی بۆ ئەندامانی سنووری ناوچەكەی خۆی دووپات دەكردەوە و بە نواندنی رەفتاری نوازشانەوە داوی لە هەڤاڵەكەی خۆی دەكرد دەنگی پێبدات و ئەگەر پێشتریش رەفتاری ئەوی بەدڵ نەبووە لە داهاتوو خۆی چاك دەكاتەوە، ئەم دیمەنەی لە كاندیدی كۆنفرانسە لۆكاڵەكانی پارتی بینیمان، سزادانی كادرانی پارتی بوو بەرێگەی دەنگی ئەندامانی پارتی لەناوچە و رێكخراوەكاندا، ئەمەش واتە هەڵبژاردنەكان بۆ كاندیدكردن نەبوو، بەڵكو بۆ سزادانی ئەو كادرانە بوو كەپێشتر بە گیانێكی لەخۆبوردوانە لەناو ئۆرگانەكانی حزب كاری نەكردبوو، دروستبوونی ئەم گیانە یان هەوڵی پارتی بۆ ئەوەی كادرانی پارتی ترسی سزادانی ئەندامانی خوار خۆیان هەبێت، هۆشیاری و رۆشنبیری دیموكراتی لەناو ئەندامانی پارتی دەچەسپێنیت و كاتێك پارتیش كاندیدی خۆی بۆ پۆستە گشتییەكانی هەرێم یان حكومەتی فیدراڵی عێراق دەپاڵێوێت، كاندیدەكە لەو راستیە تێدەگات، ئەوا ئەگەر لە پۆستە گشتییەكەدا ئەدای خراپ بێت، رووبەڕووی دوو سزا دەبێتەوە، سزای یەكەمیان سزای پارتی دەبێت كە خەڵك ئامادە نابێت جارێكی دیكە كاندیدەكانی پارتی هەڵبژێرێت، سزای دووەمیان سزای حزبی بۆ خودی كاندیدەكە دەبێت كە جارێكی دیكە حزب وەك كاندید بۆ پۆستە گشتییەكان دەسنیشانی ناكاتەوە.

رەچاوكردنی هەیكەلی رێكخستنی دەوڵەت
كۆنگرەی ئەمجارەی پارتی دیموكراتی كوردستان كە یەكەمین كۆنگرەی پارتییە لەدوای رووخانی رژێمی بەعسەوە، یەكەمین حاڵەتی جیاواز كە لەمێژووی خۆیدا رووبەڕووی دەبێتەوە ئەوەیە كە ئەمە یەكەمجارە كۆنگرەی پارتی پرۆگرامی خۆی بۆ كاری داهاتووی لەسەر بنەمای دەوڵەتێكی فیدراڵی و پەرلەمانی دادەڕێژێتەوە، پێشتر رێكخستنەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان ئەگەر لە هەرێمی كوردستان كاریان كردبێت، ئەوا ئاسایی بووە یەك شێوازی كاركردن لەسەر ئاستی ناوچە جیاوازەكان پیادە بكەن و ئەوانەشی لەدەرەوەی هەرێمی كوردستان هەبوون بەشێوازی نهێنی كاریانكردووە و لەدوای رووخانی رژێمیشەوە هەر لەسەر ئەو هەیكەلە پێشتر درێژە بە كارەكانیان دراوە، بەڵام بەشێوەیەكی ئاشكرا، سەبارەت بەم لایەنە پارتی لە كۆنگرەی ئەمجارەیدا رووبەڕووی سێ جیاوازی
كێشە لۆكاڵەكانی ناوچە جیاوازەكان یان شێوازی كاركردنی رێكخستنەكانی دەبنەوە بەمجۆرە:
1. رێكخستەكانی پارتی لەسەر ئاستی پارێزگاكانی ئێستای هەرێمی كوردستان كە راستەوخۆ دەكەونە چوارچێوەی ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە، لەوانەیە شێوازی كاری پارتایەتی لەم سێ پارێزگایە هەولێر و سلێمانی و دهۆك جۆرێك لەیەك بچێت، بەڵام دیسانیش لەسەر ئاستی بایەخدان بە كێشە ناوخۆییەكانی هەر پارێزگایەك جۆرێك تایبەتمەندی دەبێت، هۆكاری ئەم تایبەتمەندیەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی پارێزگاكانی هەولێر و سلێمانی و دهۆك لەچوارچێوەی ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا جۆریك دەسەڵاتی لامەركەزیان هەیە و هەروەها هەر پارێزگایەكیش بێجگە لە بودجەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەنجامدانی پڕۆژەكان و هەڵسواڕانی یەكە ئیدارییەكان، بودجەیەكی تایبەتیشیان هەیە بەناوی بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان و ئەمەش واتە لەرووی ئیدارییەوە هەر پارێزگایەك سەربەخۆیە كە چۆن ئەو بودجەیە بۆ پێداویستییەكانی خۆی خەرج دەكات، بۆیە ئەم حاڵەتەش پێش رووخانی رژێمی بەعس بوونی نەبووە و هەرسێ پارێزگاكەی هەرێم یەك بودجەی هەبووە و بەشێوەیەكی راستەوخۆ تەنیا بودجەی حكومەتی هەرێمی لەبەر دەستبووە، ئێستا ئەمجۆرە لامەركەزییە ئیدارییەی ئەم سێ پاریزگایەش وادەكات جۆرێك لە تایبەتمەندی بەهەر پارێزگایەك بدرێت.
2. ناوچە دابڕاوەكان كە تائێستا نەگەڕاونەتەوە سەر هەرێمی كوردستان، تایبەتمەندی ئەم ناوچانە هەم لە پارێزگاكانی ئێستای هەرێم جیاوازە، هەمیش لەو ناوچانەش جیاوازە كە بە ئەمری واقیع دەكەونە سنووری ئیداری و سیاسیی حكومەتی فیدراڵی عێراقەوە، سەبارەت بەناوچە دابڕاوەكان و هەتا ئەو رۆژەی دەگەڕێنەوە سەر هەرێمی كوردستان، پارتی دەبێت ئەو واقیعە لەبەر چاوبگرێت و دەبێت شێوازی كاری پارتایەتی رەچاوی تایبەتمەندی و جیاوازی ئەو ناوچانە بكات، هەر بۆ نموونە لەبەر ئەو ناوچانە لەرووی ئیدارییەوە بودجەیان لەلایەن حكومەتی فیدراڵی عێراقەو بۆ دابین دەكرێت، سەرفكردنی بودجەكەش زۆرجار تێكەڵاوی سیاسەت دەكرێت، بەتایبەتی لەهەرسێ پارێزگای نەینەواو دیالە و كەركوك، هەر بۆیە كێشەی لۆكاڵ و نیشتمانییەكانی ئەم ناوچانە لێكجیانكرێنەوە و لەمەش زیاتر زۆرجار كێشەی لۆكاڵی وەك رێگرتن لە پڕۆژە و نەبوونی خزمەتگوزاری لەلایەن یەكەی كارگێڕی ئەو ناوچانەوە بەگشتی و هەردوو پارێزگای نەینەواو دیالە دەكرێتە گوشارێكی دیكە بۆ سەر هاووڵاتییە كوردستانییەكانی ئەو ناوچانە بۆ ئەوەی باجی هەڵوێستە نیشتمانیەكانیان بدەن، بەڵام راشكاوانە دەڵێین ئەم بارودۆخە لەسلێمانی و هەولێر و دهۆك نییە، بۆیە ناكرێت ئەو شێوازەی لە سلێمانی و هەولێر و دهۆك پیادە دەكرێت، لە ناوچە دابڕاوەكان پیادە بكرێت.
3. كێشەیەكی دیكەی ئەو ناوچانەیە كە ئێستا لە چوارچێوەی ئیدارەی هەرێمی كوردستانن و بە ئەسڵ دەكەونە چوارچێوەی ئیداری پارێزگاكانی دیكە، وەك ئیدارەی گەرمیان، ئیدارەی گەرمیان نە سەر بە پارێزگای سلێمانییە، نەسەر بە پارێزگای هەولێریشە، بەڵام ئێستا لە سنووری ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستانن، ئەم ناوچانە ئێستا دەیانەوێت بگەڕێنەوە سەر كەركوك (وەك چەمچەماڵ و كفری)، ئەم ناوچانە لەبەر ئەوەی ئامانجە نیشتمانیەكانیان نەك بەقوربانی كێشە لۆكاڵییەكانی خۆیان، ناچارن وەك هاووڵاتی ناوچە دابڕاوەكان خۆیان بنووسن، بەڵام لە بودجەی پەرەپێدانی پارێزگاكان رێژەیان كەمدەبێتەوە، ئەمەش دەبێتە هۆكاری ئەوەی رێژەی بودجەی پەرەپێدانی ئیدارەی گەرمیانیش كەمبێتەوە. كەمبوونەوەی بودجەی پەرەپێدانیش دەبێتە هۆكاری ئەوەی پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی ئەو ناوچانە لەچاو ناوچەكانی دیكەی سنووری ئێستای ئیدارەی حكومەتی هەرێمی كوردستان كەمبێتەوە، كەواتە كاتێك دەڵێین كێشە لۆكاڵەكانی كەلار لەگەڵ كێشە لۆكاڵەكانی زاخۆ یان قەلادزێ جیاوازی هەیە، دەبێت بەپێی ئەو جیاوازیەش شێوازی كاری پارتایەتی ئەولەویەتی خۆی بەپێی جیاوازی و تایبەتمەندی ناوچەكە بگۆڕێت.
4. ناوچەكانی كە لەرووی ئیداری و سیاسییەوە دەكەونە چوارچێوەی حكومەتی فیدراڵی عێراقەوە وەك ناو شاری بەعقوبە، بەغدا، كوت، هەروەها لەهەر شوێنێكی دیكەش كوردستانی و رێكخستەكانی پارتی بوونیان هەبێت، لەبەر ئەوەی دەوڵەتی ئێستای عێراق فیدراڵیە و فیدراڵیەتیش هەرخۆی شێوازێەكە لە لامەركەزیەتی ئیداری و سیاسیی و لەمەش زیاتر بەپێی دەستووری عێراق دەسەڵاتی حكومەتە لۆكاڵەكان لە دەسەڵاتی حكومەتی فیدراڵی گەورەترە، كەواتە ئەگەر بۆ نموونە لقی بەغدا بە لقی هەولێر بەراورد بكەین، ئەوا دەبێت دان بەو راستیەدا بنێین كە ئەو دوولقە كە ئۆرگانی رێكخستنی یەك حزبن، بەڵام لە دوو كیانی سیاسیی و ئیداری جیاوازدا كاری رێكخستن و پارتایەتی دەكەن و ئەندامانی ئەو دوو ناوچەیە بە دوو یاسای باری كەسی جیاواز مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت، كەواتە هەوڵی لقی بەغدای پارتی بە ئەمری واقیع بەوجۆرەیە دەبێت لەگەڵ حكومەتی لۆكاڵی بەغدا(ئەگەر بەغدا بەتەنیا بووە هەرێمێكی فیدراڵی) مامەڵە بكات و ئاشكرا ئەو یاسایانەی پەرلەمانی لۆكاڵی بەغدا بۆ بەڕێوەبەردنی هەرێمی بەغدا پیادەی دەكات، جیاوازە لەو یاسایانەی كە پەرلەمانی كوردستان پیادەی دەكات، لەبەر چاوگرتنی ئەم جیاوازییە رەنگدانەوەی لەسەر شێوازی كاری رێكخستن و پارتایەتیش دەبێت.

سەبارەت بەو جیاوازییەی هەیكەلی رێكخستنی دەوڵەت لەسەر شێوازی كاركردنی حزب دروستی دەكات، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئامنۆن كاڤاری ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی ویسكۆسن – مادیسۆن كرد بەوەی ئایا تاچەند سیستمی دەوڵەت كاریگەری لەسەر شێوازی كاری پارتایەتی دروست دەكات؟ پرۆفیسۆر كاڤاری بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی: (پارتە سیاسییەكان هەڵدەستن بە رێكخستنی كێشە و بەهاكان بۆ هاووڵاتیان بۆئەوەی لە سیستەمی دیموكراسیدا توانای هەڵبژاردنیان هەبێت. لەلایەنێكی دیكەشەوە، پارتی سیاسی هەڵدەستێت بە رێكخستنی سیستەمی سیاسی بەشێوەیەك كە سیستەمی سیاسی و سیستەمی دیموكراسی بۆ هاووڵاتیان كارابێت، هەروەها لەسەر هەردووك لە ئاستەكانی حكومی و لەسەر ئاستی پرۆسەكانی هەڵبژاردندا، هاووڵاتیان پێویستییان بە شتێك هەیە كە پشتی پێ ببەستن. لەبەرئەوەی هاووڵاتیان پێویستییان بەوە هەیە كە بزانن پرەنسیپ و پڕۆگرامەكانی هەر پارتێك یان لایەنێكی سیاسی بەرەو چ ئاڕاستەیەكە، پارتە سیاسییەكان پوختەیەك بە هاووڵاتیان دەبەخشن و كارەكانیان ئاسانتر دەكاتەوە لە پێناساندنی مەبەست و ئامانجەكانیان و رێگە بە خەڵك پیشان دەدەن بۆئەوەی بتوانن لەنێوانی ئەلتەرناتیڤەكاندا هەڵبژێرن و بزانن چی بۆ خۆیان باشە. وێڕای ئەوەش، پارتی سیاسی حكومەت رێكدەخاتەوە، لەبەرئەوەی لە سیستەمی دیموكراسیدا هەر كەسێك بیروبۆچوونێكی هەیە و لەگەڵ بیروڕای كەسانی تر جیاوازە، لێرەشدا پارتە سیاسییەكان لە چەند مەسەلەیەكی دیاریكراودا رۆڵێكی گرنگ دەگێڕن لەنێوانی حكومەت و دەنگدەرەكان و هەموو لایەنەكان دەگەیەنێتە ئامانجێكی هاوبەش و هەموویان كۆدەكاتەوە و لەئاكامدا هەموو لایەنەكان پێكەوە كاردەكەن لەپێناوی بەرز راگرتنی ئامانجەكان. سەبارەت بە شێوازی پێڕەوكردنی مەركەزیەت و لامەركەزیەتیش لەحزبدا، مەسەلەكە پەیوەستە بە سرووشتی كۆمەڵگەكە و دەتوانم بڵێم هەردوو میتۆد لە مەركەزی و نامەركەزی باشە، لەبەرئەوەی هەموو كۆمەڵگەیەك خاوەن ژمارەیەك پێویستیی جیاوازە و تەنانەت پرۆسەی دیموكراسیش لەناو كۆمەڵگەكاندا بەپێی پێویستییەكان گۆڕانكاریی بەسەر هاتووە و لەگەڵ بارودۆخەكان گونجاندویانە. بۆ نموونە، هەندێك لە وڵاتان كە پێكهاتەی كۆمەڵگەكانیان بریتییە لە ژمارەیەك لە گرووپ و نەتەوەی جیاواز، جیاوازییەكی زۆری هەیە لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە فرەنەتەوە نین. هەر بۆیە، مەسەلەكە پەیوەستە بە كۆمەڵگەكان و لەچوارچێوەی سرووشتی كۆمەڵگەیەكی دیاریكراودا دەتوانین بڕیاربدەین كە كام میتۆد باشترە. سیستەمی پارتی سیاسیی مەركەزی خاوەن بۆچوونێكی روون و ئاشكرایە لەبارەی سرووشتی پارتە سیاسییەكە و پەیڕەو و پڕۆگرام و ئامانجەكانی پارتەكە. لەكاتێكدا سیستەمی نامەركەزییەت دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ درووستبوونی پارتی سیاسیی جیاواز و هەروەها دەرفەت دەبەخشێت بە هاووڵاتیان بۆ ئازادی لە هەڵبژاردن لەنێو پارتە سیاسییەكان. بەڵام لەكۆتاییدا هەموو مەسەلەكە پەیوەستە بە سرووشتی ئەو وڵاتە لەگەڵ سرووشتی سیستەمی كۆمەڵایەتی كۆمەڵگەكەی)).