گرنگی پارتی سیاسیی بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی بەو ئاستەیە كە دەتوانین بڵێین بەبێ بوونی پارتی سیاسیی، دیموكراتی بوونی نییە. هەروەها بەرێگەی هەڵسەنگاندنی پارتە سیاسیيەكانی كۆمەڵگەش دەتوانین كەموكورتییەكانی كۆمەڵگە دیموكراتییە تازە پێگەیشتووەكان و ئاستی پەرەپێدان و هۆشیاری سیاسیی كۆمەڵگە بزانین، ئەمەش وەك هۆكارێك بۆ هەڵسەنگاندنی پەرەپێدانی ئابووری لە وڵاتدا، لەم چوارچێوەیەدا پارتە سیاسیيەكان وەك هێمایەك بۆ نوێبوونەوەی سیاسی كۆمەڵگە سەیر دەكرێن، ئەگەر لەناو خودی حزبە سیاسیيەكانەوە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی گەشە بكات و رەگی خۆی دابكوتێت، ئەمە دەبێتە فاكتەرێك بۆئەوەی بونیادی دیموكراتی لەكۆمەڵگە هەنگاوی گەورە بەرەو پێشەوە هەڵبگرێت، سەبارەت بە كاریگەری پراكتیزەكردنی دیموكراتیش لەناو پارتە سیاسیيەكاندا پرۆفیسۆر سۆزان سكارۆ ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی هۆستن لە توێژینەوەیەكیدا بەناونیشانی(پراكتیزەكردنی دیموكراتی لەناو پارتە سیاسیيەكاندا- Implementing Intra-Party Democracy) نووسیویەتی: ((دیموكراتی ناو پارتەكان، تا ئەوپەڕی زارەوایەكی گشتییە و بریتیيە لەكۆمەڵێك هۆكار كە ئەندامانی پارتەكە لەرەفتاری ناوخۆی پارتەكەدا پیادەی دەكەن... ئەوانەی لەسەر ئاستی پراكتیكی بەرگری لە دیموكراتی نێو پارتەكان دەكەن، پێیانوایە ئەو پارتانەی دیموكراتی لەنێوخۆی حزبدا پیادە دەكەن ئەو كاندیدانە هەڵدەبژێرن كە لێهاتوو و سەرنجڕاكێشن، هەروەها ئەوجۆرە سیاسەتە پیادەكان كە زیاتر وەڵامدانەوەی هەیە و لەگەڵ بارودۆخەكە دەگونجێت، ئەمە بێجگە لەوەی ئەو پارتانەی لەژیانی ناوخۆی پارتەكەدا رێوشوێنی دیموكراتیانە دەگرنە بەر، بەشێوەیەكی گشتی رۆشنبیری دیموكراتی دەچەسپێنن))، د.ئوسامە غەزالی حەرب-یش لەكتێبی (پارتە سیاسیيەكان لەجیهانی سێیەمدا) ئاماژە بەوە دەكات (پێوەندی نێوان پارتی سیاسیی و نوێبوونەوەی سیاسیی كۆمەڵگە بەو ئاستەیە، توێژینەوە سیاسیيەكان بۆ هەڵسەنگاندنی پەرەپێدان و نوێبوونەوەی سیاسی لە كۆمەڵگە، بەشێوەیەكی تایبەتی بایەخ بە رۆڵی نوێبوونەوەی پارتە سیاسیيەكان دەرێت، هەروەها پارتە سیاسیيەكان هێمان بۆ نوێبوونەوەی سیاسیی كۆمەڵگە هەروەك چۆن بونیادنان و كارگەكان هێمان بۆ نوێبوونەوەی ئابووری))، ئەوەی خاتوو سكارۆ و د.ئوسامە لە رۆڵ و بایەخی پارتی سیاسی و كاریگەری پارتی سیاسیی بۆ نوێبوونەوەی سیاسی و چەسپاندنی رۆشنبیری دیموكراتی ئاماژەیان پێكرد، رووە ئیجابیەكەی پارتە سیاسیيەكانە لە كۆمەڵگە، بەڵام پرسیاری دیكە لێرەدا ئەوەیە ئایا لەهەر كۆمەڵگەیەكدا پارتی سیاسی یان پارتە سیاسیيەكان بوونیان هەبوو، بەهەمان شێوە نوێبوونەوەی سیاسی بوونی دەبێت و رۆشنبیری دیموكراتی پێش دەكەوێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارە راشكاوانە ئاماژە بەچەند خاڵێك دەكەین:
1- ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پەرەگرافەكەی خاتوو سكارۆ، دەبینین خاتوو سكارۆ ئاماژە بەوە دەكات، ئەو پارتە سیاسییانەی لەناو خودی پارتەكەی خۆیانەوە دیموكراتی پیادەكەن، بەشێوازێكی دیموكراتیانە بڕیار لەناو پارتە دروست دەكەن، ئەوا ئەو كاندیدانە نوێنەرایەتی ئەو پارتانە دەكەن لە هەڵبژاردنەكاندا كە لێهاتوو و سەرنجڕاكێشن، ئەو سیاسەتەشی پیادەی دەكەن لەناو خەڵكدا سیاسەتێكی سادە و واقیعیانەیە و وەڵامدەرەوەی خواست و داواكانی خەڵكە، بۆیە ئەم نموونەی كاندیدی پارتەكە لەناو خەڵك نمایشی دەكات دەبێتە فاكتەرێك بۆ چەسپاندن و پەرەپێدانی رۆشنبیری دیموكراتی، بەڵام ئەگەر پارتێكی دیكە ئەم رێوشوێنە لەنێو پارتەكەی خۆیەوە دەست پێنەكات، ئەوا ئەو ئاكامەی نابێت كە تۆیژینەوەكەی سكارۆ ئاماژەی پێكردووە.
2- ئەوەشی د.ئوسامە حەرب ئاماژەی پێكردووە و پارتی سیاسیی وەك هێمایەك بۆ نوێبوونەوەی سیاسی هاوتا كردووە، لە بەراوردكردنی نێوان نوێبوونەوەی سیاسیی و ئابووری راشكاوانە مەبەستەكەی ئاشكراكردووە، كاتێك ئاماژە بەوە دەكات پارتی سیاسیی هێمایە بۆ نوێبوونەوەی سیاسیی وەك چۆن بونیادنان و كارگەكان هێمان بۆ نوێبوونەوەی ئابووری، ئەمەش واتە ئایا چۆن لە كۆمەڵگەیەكدا هەست دەكەیت نوێبوونەوە و پەرەپێدانی ئابووری لەو وڵاتە دەستی پێكردووە یاخوود بوونی هەیە، بێگومان بەو پرۆسە فراوانەی بونیادنان و بەپیشەسازیكردنی وڵات هەستی پێدەكەیت كە لەناو كۆمەڵگە دەستی پێكردووە، بۆ پارتە سیاسیيەكانیش بەهەمان شێوە ئەگەر پارتە سیاسیيەكان دەستیان بە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و نوێبوونەوەی سیاسیی لەنێو خودی پارتەكانەوە نەكردبێت، ئەوا بەرهەمی ئەو پرۆسەیە و نوێبوونەوەی سیاسیی لەكۆمەڵگە هەستی پێناكرێت، ئەمەش واتە كاریگەری پارتە سیاسیيەكان لەسەر پرۆسەی نوێبوونەوەی سیاسی لەنێو كۆمەڵگە، یان بوونی پارتە سیاسیيەكان بە هێمایەك بۆ نوێبوونەوەی سیاسیی لەنێو كۆمەڵگە تەنیا ئەو پارتە سیاسیانە دەگرێتەوە كە خۆیان بەشێكن لە پرۆسەی نوێبوونەوە یان لەناوخودی پارتە سیاسیيەكانەوە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی دەستی پێكردووە.
ئەوجا لێرەوە پرسیاری دیكە ئەوەیە ئایا پرۆسەی بونیادی دیموكراتی یان نوێبوونەوەی سیاسی لەنێو خودی پارتە سیاسیيەكان چۆن دەست پێدەكات؟ بێگومان لەو رێوشوێنە دیموكراتیانەوە دەست پێدەكات كە لەناو پارتەكەدا پیادەدەكرێن و هەروەها لەداڕشتنی سیاسەت و دروستكردنی بڕیاری سیاسیدا، هەموو ئەمانەش جیا لەوەی دەبنە كاری رۆژانەی حزب و پێوەندی نێوان هەڵسوڕاوانی پارتەكە و ئەندامانی پارتەكە، بەڵام بازنەی یەكەم بۆ دروستكردنی ئەم میكانیزمە كۆنگرەی پارتە سیاسیيەكانە و میكانیزمی چۆنییەتی گرێدانی كۆنگرەی پارتە سیاسیيەكان دەبێتە داڕێژەری ئەو سیاسەت و رێوشوێنانەی كە لەژیانی سیاسی پارتەكاندا رەنگدەداتەوە، كەواتە كاتێك باسی نوێبوونەوەی سیاسی دەكەین و گریمانەی ئەوە دەخەینەڕوو كە پێویستە باسی نوێبوونەوەی سیاسیی پارتەكان بكەین، لێرەدا دەگەینە ئەو دەرەنجامەی چۆن پارتەكان كۆنگرەكانی خۆیان گرێدەدەن و چ شێوازێك بۆ چۆنیەتی كاندیدكردنی ئەندامانی پارتە لەناو پارتە پیادە دەكەن و دواتریش چۆن كاندیدی پارتەكان بۆ پۆستە گشتییەكانی دەوڵەت كاندید دەكرێن.
بۆ ئەوەی لە بایەخی كۆنگرەی پارتە سیاسییەكان بۆ نوێبوونەوەی سیاسیی لەكۆمەڵگە زیاتر رۆبچین، لەبری ئەوەی باسی ئەوە بكەین كۆنگرەكان چۆن دەبنە فاكتەرێك بۆ نوێبوونەوەی سیاسیی لەناو پارتەكاندا، باس لەگرنگی ئەو پارتانە دەكەین كە بۆ بوینادی دیموكراتی لە كۆمەڵگەدا گرنگن، لەم چوارچێوەیەدا كاتێك گرنگی پارتە سیاسیيەكان بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی تێدەگەین، ئەو كاتە بەهەمان ئاست دەتوانین ئاستی نوێبوونەوەی سیاسی یان پیادەكردنی دیموكراتی لەناو كۆمەڵگە هەڵبسەنگێنین.
گرنگی حزبی سیاسی
لە بونیادی دیموكراتیدا
ئەگەر دەروازەی ئەم ناونیشانە لاوەكیە بەو پرسیارە بكەینەوە ئایا ئەو هۆكارانە چین كە پارتی سیاسیی لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا دەكاتە دامەزراوێكی گرنگ؟ بۆئەم راپۆرتە ئەم پرسیارەمان رووبەڕووی پرۆفیسۆر مایكل مەنگەر سەرۆكی بەشی زانستە سیاسیيەكان لەزانكۆی دیوك Duke و تایبەتمەند لە سیاسەتی حكومڕانی كرد و لەوەڵامدا بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی: ((سێ هۆكار وادەكات پارتە سیاسییەكان تا دوا راددە بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی گرنگبن. زۆربەی زانا سیاسییەكان لەو بڕوایەدان كە بەبێ پارتی سیاسیی، دیموكراسییەت مەحاڵە. ئەو سێ خاڵەش ئەمانەن:
أ‌. رێكخستن، روونكردنەوە، لەگەڵ كەمكردنەوەی ئاڵۆزی مەسەلەكان. پارتەكان سیاسەت دەكەن و هەوڵیان بۆ ئەوەیە چارەسەر بۆ كێشەكان بدۆزنەوە. كێشەی سیاسی مەسەلەیەكی زۆر ئاڵۆزە و زەحمەتە بۆ زۆربەی خەڵك كە تێیبگەن. پارتەكان پردی پڕكردنەوەی بۆشاییەكانن لەنێوانی سیاسەتی ئاڵۆز و نەزانینی دەنگدەران.
ب‌. هاندانی دەنگدەران. پێویستە دەنگدەرەكان خۆیان لەگەڵ ئەو كاندیدانە بگونجێنن كە بەنیازن پاڵپشتییان بكەن. بەڵام زۆربەی خەڵكی ناوی كاندیدەكان نازانن، هەروەها بەبێ پارتی سیاسی لە كۆمەڵگە، تەنیا خەڵكی دەوڵەمەند دەتوانن خۆیان بۆ پۆستەكان هەڵبژێرن. لەكاتێكدا لەگەڵ هەبوونی پارتی سیاسی، رێكخستنێك روودەدات بۆ پاڵپشتیكردنی كاندیدەكان و دڵنیابوون لەسەر ئەوەی كە دەنگدەرەكان هەڵبژاردنیان لەپێشدا هەیە.
پارتەكان رێگە دەدەن بە رێكخستنی نوێنەرایەتی پەرلەمان. بەبێ پارتی سیاسی، دەركردنی یاساكان تاراددەیەك زۆر لە پەرلەماندا مەحاڵ دەبێت. بەبێ پارتی سیاسی پەرلەمان بازنەیەكی داخراو دەبێت)).
ئەو سێ خاڵەی پرۆفیسۆر مەنگەر بۆ ئەم راپۆرتە ئاماژەی پێكردووە، ئەو سێ خاڵە گرنگەن كە پارتی سیاسیی لە ناو كۆمەڵگە دەكاتە رێپیشاندەر و بۆ هاووڵاتی و هاووڵاتی كاتێك متمانەی خۆی دەداتە كاندیدێك بە متمانەی ئەو پارتەی ئەو كاندیدەی كاندید كردووە، متمانەی پێدەدات. ئەمەش یەكێكە لەخاڵە گرنگەكان كە متمانەی نێوان هاووڵاتی و پارتە سیاسیيەكان لەكۆمەڵگەی دیموكراتی رێكدەخات، بەڵام وێڕای ئەمانەش لایەنێكی دیكەش هەیە وەك نەریتی باوی كۆمەڵگە دیموكراتییەكانی لێهاتووە، ئەویش لانی كەمی ئەو پێوەرانەیە كە پێویستە لەو پارتە سیاسییانەدا هەبن كە لەكۆمەڵگەی دیموكراتی وەك هەڵسوڕێنەری سیاسیيەتەكانی كۆمكەڵگە دەردەكەون. سەبارەت بەم لایەنەش پرۆفیسۆر بێنگهام پاوێڵ جۆنیۆر ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی رۆچەرست بەمجۆرە لەمبارەوە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن: ((لە كۆمەڵگە هاوچەرخەكاندا، پرۆسەی هەڵبژاردنی ركابەری (تەنافسی – مونافسە) دامەزراوەیەكی سەرەكییە كە دەبێتە خاڵی بەستنەوە لەنێوانی هاووڵاتیان و دروستكەرانی سیاسەتەكان. پێدەچێت كارەكە زۆر زەحمەت بێت بەبێ بوونی پارتێكی
سیاسی لە كۆمەڵگە لەبارەی رێكخستنی هەڵبژاردنێكی ركابەری بەشێوەیەك كە بۆ هاووڵاتیان یاریدەدەر بێت لە دانانی سیاسەتەكان. هەر بۆیە پێموایە هەڵسەنگاندنی پارتە سیاسیيەكان لەكۆمەڵگەی دیموكراتی پەیوەستە بە چۆنییەتی ركابەری لەنێوانی پارتە سیاسییەكان، لەگەڵ ئاستی دیموكراسییەتی پارتە سیاسییەكان لەڕووی ناوخۆییەوە. ئەگەر هات و لە كۆمەڵگەدا تەنیا ژمارەیەكی كەم لە پارتی سیاسیدا هەبێت، ئەوكات زۆر گرنگە هاووڵاتیان رێگەچارەی پێویستیان لەبەردەستدا هەبێت بۆ كاریگەری و فشار خستنەسەر ئەو چەند ژمارە كەمە لە پارتە سیاسییەكان بۆئەوەی لەڕووی ناوخۆییەوە چاكسازی ئەنجام بدەن، بەڵام لەكاتێكدا ئەگەر هات و لە كۆمەڵگەدا نزیكەی 10- تاكو 15 پارتی سیاسی بوونیان هەبوو، ئەوكات دەرفەتێكی فراوان لەپێش هاووڵاتیان دەڕەخسێت بۆ هەڵبژاردن لەنێو پارتە سیاسییەكان و تەنانەت بارەكە دەڕەخسێت بۆ دروستبوونی پارتی سیاسیی نوێ لە كۆمەڵگەكە)).
بەڵام پرۆفیسۆر سكۆت دیسپۆسۆتۆ ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی كالیفۆرنیا و پسپۆر و تایبەتمەند لە پارتە سیاسييەكانی ئەمریكای لاتینی لەگەڵ ئەوەی لە هەندێك لایەندا پشتگیری لە بۆچوونەكەی پرۆفیسۆر پاوێڵ جوێنر دەكات، بەڵام سەبارەت بەم لایەنە گرنگەی پارتە سیاسييەكان بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە را و سەرنجی خۆی دەربڕی و وتی: (لە دیموكراسیەتدا پارتەكان چەندین رۆڵی گرنگ دەگێڕن. یەكێك لەو رۆڵانە ئەوەیە كە زانیاری بۆ دەنگدەرەكان دابیندەكەن. لەبری ئەوەی هەر كاندیدێك بەجوودا دیراسەبكرێت، دەنگدەرەكان تەنیا دەیانەوێ ئەندامێتیی كاندیدەكە لە پارتەكە بزانن. كاتێك كە پارتەكان نوێنەرایەتیی هزرێكی راستەقینە دەكەن، لەبری ئەوەی لەمیانی هەموو پرۆسەیەكی هەڵبژاردن لێكۆڵینەوە ئەنجام بدەن، دەنگدەران دەتوانن تەنیا كاندیدی ئەو پارتە هەڵبژێرن كە مەبەستیانە. بڕوانن بارەكە بەبێ بوونی پارتەكان چۆن دەبێت: لەمیانی هەر پرۆسەیەكی هەڵبژاردندا، پێویستە دیراسەتی هەموو كاندیدەكان بكەین یەك بە یەك، هەروەها لەو كارەشدا كارێكی زۆر بەسەردەبەین لە ناسینی كاندیدەكان و زانینی زانیاریەكان لەبارەیان، بەڵام لەگەڵ هەبوونی پارتی سیاسیی بەهێز، مەسەلەكە ئەوەندەیە كە تەنیا دەنگ بە پارتەكە دەدەین كە مەبەستمانە و لەئاكامدا زۆربەی ئەو شتانەمان دەست دەكەوێت كە خوازیارین بۆی)).
كەواتە ئەوەی ئەو پسپۆرانە لەم راپۆرتە ئاماژەیان پێكرد، پارتە سیاسیيەكان لە كۆمەڵگەی دیموكراتی رێگە پیشاندەری دەنگدەرن، ئەمەش مانای ئەوەیە گرنگرترین هەنگاو بۆ پارتە سیاسیيەكان ئەوەیە كە شێوازێك پیادە بكەن كە پێوەندیەكی بەهێز لەگەڵ هاووڵاتیان دروست بكەن.
پێوەندی نێوان پارتە سیاسييەكان و هاووڵاتیان لەكۆمەڵگەی دیموكراتیدا
جوانترین جیاكەرەوەی نێوان سیستمی دیموكراتی و رژێمە تۆتالیتار و دیكتاتۆرەكان، لەپێوەندی نێوان خەڵك و پارتەكاندا رەنگدەداتەوە، لە كۆمەڵگە دیموكراتیيەكاندا هەموو هەوڵی پارتەكان بۆ ئەوەیە خواستی خەڵك لەبەرچاو بگرن و كارێك بكەن كە خەڵك متمانەیان پێبكات، لە كاتێكدا لەرژێمە دیموكراتیەكاندا بە پێچەوانەیە خەڵك هەموو هەوڵی بۆ ئەوەیە كە پارتی دەسەڵاتە دیكتاتۆریەكە لێی رازی بێت و گێچەڵی پێنەگرێت، كەواتە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی لەبەر ئەوەی پارتەكان پێویستیان بە متمانەی خەڵكە، ئەوادەبێت سیاسەتەكانیشیان وەڵامدانەوەی خواست و ویستی خەڵكەكە بێت، سەبارەت بەم لایەنە پرۆفیسۆر ئەمییا چادوری سەرۆكی سەنتەری عەبدولكەلام ئازاد لە هیندستان بەمجۆرە بۆ گوڵان هاتە ئاخاوتن:((وەكو دیموكراتێك و وەكو لایەنگرێكی دیموكراسییەت، هاوڕانیم لەگەڵ بیرۆكەی بەمەركەزییەتكردنی رۆڵی پارتی سیاسی. ئەم شتە پەسەند ناكەم و هیچ دیموكراتێك ئەو شتە پەسەند ناكات كە مەركەزییەت بكرێت بە بنەمای پارتی سیاسی. مەركەزییەت لە ئەنجامدانی رەفتار و چالاكی و هەڵسوكەوت لەلایەن یەك پارتی سیاسیی تاك بیرۆكەیەكی ناپەسەندە و هەموو ئەو كەسانەی كە باوەڕیان بە دیموكراسییەت هەیە ئەو شتە قبووڵ ناكەن، لەبەرئەوەی چەمكەكانی دیموكراسییەت لەژیانی سیاسیدا چەمكی روون و ئاشكرا و زۆر هەستیارن، ئەوە پارتی كۆمیۆنیستە كە بە تاكە پارتێك حوكمڕانی دەكات. هەموومان بینیمان لە رووسیای سۆڤێت چی روویدا كاتێك كە یەك پارتی سیاسیی تاك حوكمڕانیی بەڕێوەدەبرد، لە سەردەمەكانی حوكمڕانیی پارتی كۆمیۆنیستدا پرۆسەكانی هەڵبژاردن بەشێوەیەكی فەرمی بەڕێوەدەچوو، پارتی كۆمیۆنیست تاكە پارتی دەسەڵاتدار بوو و هیچ پارتێكی سیاسیی دیكە لە گۆڕەپانی سیاسیدا بوونی نەبوو و پارتی كۆمیۆنیست تاكە كاندیدێكی هەڵدەبژارد و بەزۆرەملێ هاووڵاتیانی ناچاردەكرد دەنگ بەو تاكە ئەندامە بدەن. ئەو شتە لە سەردەمەكانی پارتی كۆمیۆنیست روویدەدا لە رووسیا، ئەمڕۆش هەمان شت روودەدات لە وڵاتانی «چین» و «كوبا» و «ڤێتنام». بەڵام سیستەمی دیموكراسی هەر هەمان سیستەمە، تەنانەت گەر لە وڵاتێكی پێشكەوتوو بێت یان تازەپێگەیشتوو. بۆ نموونە لە ولایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كۆنگرەی دیموكراسی بەڕێوەدەچێت لەسەر ئاستەكانی ناوخۆیی پارتە سیاسییەكان، هەرچەندە زۆر دڵنیانیم لەبەرئەوەی زانیاریی تەواوم نییە، بەڵام ئەگەر هەڵەنەبم پارتە سیاسییەكانی ئەمریكا 2- یان 3 كاندید دەستنیشان دەكەن و هەر ئەندامێك كە زۆرینەی دەنگەكان وەدەست بێنێت، دەبێت بە كاندیدی پارتەكە بۆ ئەو ناوچەیەی كە خۆی تیا هەڵدەبژێرێت. بۆ نموونە لە دوایین هەڵبژاردنەكانی ئەمریكا، لە پارتی دیموكرات لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا 2 كاندید ركابەری یەكتریان دەكرد، كە ئەویش بریتی بوون لە «هیلاری كلینتۆن» و «ئۆباما»، لە هەر ویلایەتێك دەنگدان بەڕێوەدەچوو بۆ ئەوەی بزانن كام لە ئەندامەكانی پارتەكە دەنگی زیاتر بەدەست دێنن، لەئاكامدا «ئۆباما» لە ویلایەتەكانی ئەمریكا لە «هیلاری» زیاتر دەنگی وەدەستهێنا، هەربۆیە هەڵبژێردرا وەكو كاندیدی پارتی دیموكراتەكان لە ئەمریكا. سەبارەت بە پارتی كۆمارییەكان بارەكە هەمان شت بوو كاتێك كە 2 – یان 3 كاندیدیان دەستنیشانكرد، نەك لەنێو هاووڵاتیان، بەڵكو لەچوارچێوەی پارتی دیموكراتەكان، لەنێو ركابەرەكانی هەمان پارت یەك كاندیدیان هەڵبژارد بۆ نوێنەرایەتیكردنی پارتی كۆمارییەكان. ئەمەیە ئەو شتەی كە پێی دەوترێت «كۆنگرەی دیموكراسی». تەنانەت لە وڵاتی «بەریتانیا»ش، تەنانەت گەر پارتی كرێكاران بێت، یان پارتی پارێزگاران، یاخود پارتی لیبڕاڵ، هەر یەك لە پارتەكان كاندیدی خۆیان دەستنیشان دەكەن، بەڵام پاش وەرگرتنی رەزامەندیی هەر ئەندامێكی پارتەكە، لەبەرئەوەی ئەندامانی پارتەكە بڕیار دەدەن كە ئایا كێ خۆی هەڵبژێرێت و بە نوێنەرایەتیی پارتەكە خۆی كاندید بكات. ئەم جۆرە سیستەمە لە وڵاتان و كۆمەڵگە دیموكراسییەكاندا دەبینرێت)).
ئەو مەترسیانەی پرۆفیسۆر چادوری لە پارتی سیاسیی لە كۆمەڵگە تۆتالیتارییەكان خستیە روو و بەراوركردنی لەگەڵ وڵاتانی دیموكراتی جۆریكە لە پێناسەكردنەوەی پارتی سیاسیی لەكۆمەڵگەی دیموكراتی، هەر بۆیە لە پرسیارێكی دیكەماندا سەبارەت بە نوێكردنەوەی سیاسی نێو پارتە سیاسییەكان رۆڵی كۆنگرە لەژیانی پارتە سیاسییەكاندا، پرۆفیسۆر چادروی بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی گوڵانی دایەوەو وتی: ((پارتە سیاسییەكان، لە رابردوو و لە ئەمڕۆش، هەوڵ دەدەن بۆ بەرەوپێشەوەبردنی شێوازی بەڕێوەچوونی كارەكانی پارتەكانیان. هەر پارتێكی سیاسی هەمیشە هەموو هەوڵەكانی دەخاتەگەڕ لەپێناوی هێنانەناوەوەی ئەندامی نوێ بۆ ناو پارتەكەی، ئەندامە نوێیەكانیش بە هەوڵ و تەقەڵا و كۆششیان دەڕۆنە ریزی پارتە سیاسییەكان و لێی دەبن بە ئەندام. هەر بۆیە، پارتە سیاسییەكان پێویستییان بە خۆ نوێكردنەوە هەیە و بەشێوازێكی دیموكراسییانە لە سازدانی كۆنگرەی سیاسی بۆ هێنانە ناوەوەی ئەندامی نوێ بۆ ناو پارتەكەیان لەپێناوی بەهێزكردنی پێگەكەیان لەناو كۆمەڵگە)).
بەڵام پرۆفیسۆر سكۆت دیسپۆساتۆ سەبارەت بەگرنگی نوێبوونەوە و كۆنگرەی پارتە سیاسييەكان بە گوڵانی راگەیاند: ((هەندێ لەپارتەكان زۆر دیموكراسین، هەندێكی دیكەش دیموكراسی نین. لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، چەندین ساڵ بەر لە ئێستا، پارتەكانمان زۆر مەركەزی و دژە دیموكراسی بوون. لەكاتێكدا ئەمڕۆ زۆربەی پارتەكانمان لەجاران كراوەترن و زیاتر دیموكراسین، لەبەرئەوەی لەزۆربەی پارتە سیاسییەكاندا پرۆسەكانی هەڵبژاردن بەڕێوەدەچێت و پێویستە لەسەریان كاندید و سەركردەكانیان هەڵبژێرن. ئەمە پێی دەوترێت «هەڵبژاردنەكانی سەرەتایی» و یاریدەرە لەو بارەیەی كە پارتەكان هەمیشە پاپەندی پێكهاتەكانیان بن. هەربۆیەشە كۆنگرە و كۆنفرانسەكان بریتیيە لە ساتگەلێكی زۆر گرنگ بۆ سەركردەكان بۆئەوەی موخاتەبەی لایەنگرەكانیان بكەن و رەفتارەكانیان بۆ شیبكەنەوە، بەڵام بەهێزترین هاندەر بۆ نوێكردنەوە بریتیيە لە ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان. ئەو پارتانەی كە دەنگ لەدەست دەدەن پێویستە پێداچوونەوەی سەركردایەتی و ستراتیژییەتی پارتەكەیان بكەن. هەروەها ئەو پارتانەی كە سەركەوتوو دەبن پێویستە بەردەوام بن لەسەر ئەو رێچكەیەی كە گرتوویانە. لەكۆتاییدا، رێگەم پێبدەن یەك تێبینی بخەمەڕوو. بوونی متمانە بە پارتە سیاسیيەكان گرنگترین خاڵە لە پرۆسەی دیموكراسی، بە واتای پێویستە سەركردەكان وەڵامی دەنگدەرەكان بدەنەوە لەبەرئەوەی سەركردەكان لەو راستییە بەئاگان كە دەنگدەران توانایان هەیە لە پۆستەكانیان دەریانبكەن. متمانەیی تارادەیەك پێویستیی بە ئەنجامدانی پرۆسەكانی هەڵبژاردنی بەردەوام هەیە، هەروەها پێویستیی بە ركابەریی سیاسی هەیە، بەواتای چەندین ئەڵتەرناتیڤ لەبەردەم دەنگدەران هەیە بۆ ئەوەی لە نێوانیاندا هەڵبژێرن. ئەم خاڵانە بریتی بوون لە چەند لایەنێكی گرنگ لە هەر سیستمێكی سیاسی، هەروەها هەبوونی پارتە سیاسییەكان هاندەرێكە بۆ پەرەپێدان و بەرەوپێشەوەچوونی پارتی سیاسیی بەهێزتر و حكومەتێكی باشتر)).