كارەساتی 11ی سێپتەمبەری 2001 ئەو رۆژە بوو جیهانی دابەشكرد بۆ دوو سەردەم، جیهانی پێش 11ی سێپتەمبەر و جیهانی دوای 11ی سێپتەمبەری، هەر بۆیە ئەگەر تا رۆژی 10ی سێپتەمبەری 2001 ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لەودیووی هەردوو ئۆقیانووسی ئەتڵەسی و ئارامەوە دەستی پێكردبێت، ئەوا كارەساتی 11ی سێپتەمبەر بایەخی ئەو دوو ئۆقیانووسەی نەهێشت و مەترسی بردە ناو ماڵی ئەمریكییەكان و پێی راگەیاندن لەمڕۆ بەدواوە ئاسایشی نەتەوەیی ئەمریكا لەناو ماڵەكانتانەوە دەست پێدەكات، ئەمە بووە هۆكاری ئەوەی لەنێو ئیدارەی ئەمریكادا وەزارەتێكی تازە بەناونیشانی وەزارەتی ئاسایشی نیشتمانی دابمەزرێنێت و زیاتر لە 180 هەزار كارمەندی هەیە و ئەركەكەشی تەنیا پاراستنی دەوڵەتە لە هێرشە تیرۆریستییەكان (بیانی و ناوخۆیی) هەورەها ئامادەكردنی خزمەتگوزاری فریاگوزارییە لەدوای هەر هێرشێكی تیرۆریستی، كەواتە ویلایەتە یەكگرتووەكانی پێش كارەساتی 11ی سێپتەمبەر، ویلایەتە یەكگرتووەكانی دوای 11ی سێپتەمبەر نییە، ئەم وەرچەرخانە بووە هۆكاری ئەوەی جارێكی دیكە جیهان بەسەر دوو جەمسەردا دابەش بێت و جۆرج دەبلیو بوش راشكاوانە بەجیهانی راگەیاند: (ئەوەی لەگەڵ ئێمە نەبێت دوژمنمانە) ئەمەش مانای ئەوەیە جیهان بووەوە بەدوو بلۆك (بەرەی هاوپەیمانی دژە تیرۆر و بەرەی تیرۆریستان)، هەروەها قەوارەی كارەساتەكە هێندە گەورە بوو دیسان هەر جۆرج بوشی سەرۆكی ئەمریكا بە شپرزەیی رایگەیاند ئەمە شەڕی ئیسلامە دژی كریستیان لەجیهاندا، بەڵام دواتر هەر زوو لەم راگەیاندە پەشیمان بووەوە، سەبارەت بەو كاریگەرییەی كارەساتی 11ی سێپتەمبەر لەسەر رۆژئاواو بەگشتی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتایبەتی دروستی كرد، سەبارەت بەم پرسە لە پرۆفیسۆر برادلی ماك ئەلیستەر ئوستادی ئاسایش و پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان لەزانكۆی جۆرجیامان پرسی: كارەساتی 11 سێپتەمبەر گۆڕانێكی گەورەی لەدنیادا دروست كرد و ئەم رۆژە بوو بە مایەی كۆتایی هێنان بە قۆناغێك و دەستپێكردنی قۆناغێكی نوێ، بە تێڕوانینی ئێوە ئەو گۆڕانكاریانە چیبوون كە ئەم رۆژە هێناینە ئاراوە؟ لە وەڵامدا پرۆفیسۆر ئەلستەر بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی داینەوەو وتی: ((ئەوەی پێوەندی بەجیهانی رۆژئاواوە هەبێت، ئەوا ئاستێكی گەورەی نائەمنیەتی دروستكرد، ئەمە نەك لەبەر ئەوەی روودانی كردەوەی تیرۆریستی شتێكی نوێ بوو، بەڵكو گەورەیی ئاستی رووداوەكانی ئەو رۆژە بێ پێشنیە بوو. واتە ئەو حەقیقەتەی ئاشكراكرد تەنانەت رێكخراوە بچووكەكانیش دەتوانن زیان و گورزی گەورە بسرەوێنن، ئەمە ئەو هەستەی رەواندەوە كە نەتەوە گەورە و بەهێز و دەوڵەمەندەكانی وەك ئەمریكا، رووسیا و بەریتانیا ئەمنیەتیان پارێزراوە بەهۆی هێز و توانای سەربازیانەوە. هەموو ئەمانە رەنگدانەوەیان هەبوو لەئاست سیاسەتی وڵاتاندا، بەتایبەتی لەئاست كاردانەوە و چۆنیەتی مامەڵەكردنیان لەگەڵ پرسی تیرۆر و پرسی پاراستنی ئەمنیەتدا. هەر بۆیە ئەگەر ناچاربم پێناسەیەك بۆ تیرۆر بكەم، ئەوا دەڵێم هەڕەشەی بەكارهێنانی توندوتیژی یاخود بەكارهێنانی توندوتیژیە لەلایەن هەر كەس و لایەن و دەوڵەتێكەوە كە زیانلێكەوتووەكان تەنیا ئەو كەسانە نین كە قوربانی راستەقینەی توندوتیژین، بۆ نموونە رەنگە لە هێرشێكدا تۆ بكوژم، بەڵام تۆ ئامانجی هێرشەكەی من نەبوویت. كەواتە دەڵێم ئامانجی تیرۆیستان تێكشكاندنی دەوڵەت نییە، ئامانجی تیرۆریستان كاریگەربوونە لەسەر رەفتار و لەسەر سیاسەت و هەڵوێستی دەوڵەت. ئەمە پێچەوانەی شەڕی تەقلیدی نێوان دوو دەوڵەتە كە هەر یەكەیان هەوڵدەدا تەواوی هێزەكانی بەرامبەر تێكبشكێنێت)).
هەرلەم چوارچێوەیەدا و ئەو گۆڕانكاریانەی كە كارەساتی 11ی سێپتەمبەر لە سیاسەتی جیهانی دروستی كردن، لەباڵیۆز جێندای ئەلیزابیس فرازەر یاریدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بۆ كاروباری ئەفریقامان پرسی ئایا ئەو گۆڕانكاریانە چیبوون 11ی سێپتەمبەر دروستی كردن؟ لەوەڵامدا یاردەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن و وتی: ((گرنگترین گۆڕانكاری تەئكیدكردنەوە بوو لەسەر رووبەڕووبوونەوەی تیرۆر لەسەر ئاستێكی نێودەوڵەتی، هەربۆیە ئیدارەی بوش هەوڵەكانی خستەگەڕ بۆ دەركردنی بڕیاری 1373 لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانی كە ئەو ئیلتیزامەی بەسەر دەوڵەتاندا سەپاند كە دەبێت هەڵبستن بە بەرەنگاربوونەوەی تیرۆر و رێگەگرتن لە
بەكارهێنانی خاكی وڵاتەكانیان لەلایەن تیرۆریستانەوە و بۆ هاوكاری كردن لەپێناو وشكردنی سەرچاوەی دارایی تیرۆریستاندا. واتە ئەمە كرا بە ئەولەویەتی باڵای كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی. هەروەها ئەوەبوو بە پرانسیپ كە چیتر ئەوە قبوڵ ناكرێت وڵاتێك داڵدەی تیرۆر بدات و هاوكاری بكات، لەو كاتەدا ئەوە وا لێكدرایەوە كە ئەو وڵاتەی دژایەتی تیرۆر نەكات و بەرهەڵستی نەكات، ئەوا یارمەتی دەدات و دژی ئێمەیە، ئیدارەی سەرۆك بوش سیاسەتێكی داڕشت بۆ یارمەتیدانی وڵاتان بۆ ئەوەی بتوانن باشتر حكومڕانی وڵاتەكانیان بكەن و رێگە لە چالاكیی تیرۆریستان بگرن، واتە ئەگەر ئەو وڵاتانە ئیرادەی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریان هەبوایە، ئەوا ئەمریكا یارمەتی بۆ دابین دەكردن بۆ ئەوەی ئیرادەكەی خۆیان مومارەسە بكەن)).
لەبەشێكی دیكەی وتووێژەكەمان بۆ ئەم راپۆرتە لەگەڵ خاتوو جیندای پرسیاری ئەوەمان لێكرد ئایا تاچەند ئەو رووداوە وەك پێكدادانی شارستانیەكان لەقەڵەم دەدرێت و چۆن پیناسەی تیرۆر بكەین و چۆن دەتوانرێت هاوپەیمانی نێودەوڵەتی لەم جەنگەدا سەركەتوو بێت؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارانەشدا یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمریكا لە ئیدارەی بوش بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((سەبارەت بە پێكدادانی شارستانیەكان پێموانیە ئەمە پێكدادانی شارستانیەتیەكان بێت، لەبەر ئەوەی زۆرێك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دژی ئەم رووداوانە وەستانەوە و ئیدانەیان كرد، واتە لەو كاتەدا لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئەم كار و كردەوانە رەتكرانەوە و پاڵنەرەكانی تیرۆریستانیش بۆ ئەنجامدانی ئەو كارانە لە پێناو بەدەستهێنانی ئامانجە سیاسییەكاندا رەتكرانەوە. سەبارەت بە پێناسەكردنی دیاردەی تیرۆریش من وای دەبینم تیرۆریزم تاكتیكە، ئامانجەكەی بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕاوكێیە لەناو خەڵكدا، لەبەر ئەوەی تۆ نازانیت لە كوێیەوە هێرشت دەكرێتەسەر. كەواتە یەكلاكردنەوەی ئەوەی كێ تیرۆرستە و كێ تیرۆریست نییە ملكەچی ئیعتیباراتە سیاسییەكانە. وەك وتم تیرۆریزم تاكتیكە بۆ بڵاوكردنەوەی ترس و بە مەبەستی بەدەستهێنانی ئامانجی سیاسی، واتە ئامانجەكە دەستبەسەرداگرتنی دەوڵەت نییە، بەڵكو چاندنی ترس و تۆقاندنە، لەم رووەوە ئاشكرایە كار و كردەوەی تیرۆریستی چییە، بەڵام هەروەك وتم یەكلاكردنەوەی ئەوەی كێ تیرۆریستە و كێ تیرۆریست نییە مەسەلەیەكی سیاسییە. ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵوێستی ئەمریكاوە، باوەڕناكەم ئەمریكا چاوپۆشی لە هەر وڵات و قەوارەیەك بكات كە خەڵكانی مەدەنی بكاتە ئامانج و لەپێناو بڵاوكردنەوەی ترس و دڵەڕواكێدا هەڵبستێت بە كوشتنیان، تەنانەت ئەمریكا ئەمكارە لە دۆست و هاوپەیمان و شەریكەكانیشی قبووڵ ناكات، لەبەر ئەوە هاوڕانیم لەگەڵ ئەوەی ئەگەر تۆ دۆستی ئەمریكا بیت، ئەوا چاوپۆشیت لێدەكات ئەگەر كاری تیرۆریستی ئەنجام بدەیت. بۆیە ئەوەی گرنگە لە هاوپەیمانی دژە تیرۆردا ئەوەیە، دەبێت ئەو راستیەمان لەبەرچاو بێت ئەمە پێویستی هەم بە بەكارهێنانی هێزی سەربازی و هەم بە بەكارهێنانی سیاسەت و هێزی نەرم دەبێت، ئەمە بۆ ئیدارەی سەرۆك بوش و بۆ ئیدارەی ئۆباماش راست و دروستە. لەلایەكی دیكەوە باشتركردنی هەلومەرجی ئابووری و كۆمەڵایەتی دۆخێك دەخوڵقێنێت كە چیتر گەنجەكان نەبنە نێچیرێكی ئاسان بۆ تیرۆریستان. ئیدارەی سەرۆك بوش و ئیدارەی ئۆباماش هەم سیاسەتی سەربازی و هەم سیاسەتی نەرمیان پیادە كردووە. دەبێت هاوكاریەكی زیاتر لەنێوان وڵاتان و دەوڵەتاندا بكرێت، پێموایە بنیادنانی دەوڵەتێكی بەتوانا بەشێكە لە چارەسەر، لەلایەكی دیكەوە ئەوە بەدی دەكەین كە چالاكی و ئۆپەراسیۆنە تیرۆریستییەكان كەمتر كاران بە بەراورد بە رابردوو، ئەگەرچی بە تەواوەتی بنەبڕ نەكراون. بەڵام توانای ئەلقاعیدە زۆر لاواز بووە ئەگەرچی دەبێت لەم رووەوە كار و كۆششی زیاتر ئەنجام بدرێت. هەروەها جەختیش لەسەر ئەوە دەكەمەوە دەبێت گەورەیی كارەساتەكەی 11 سێپتەمبەرمان لەیاد بێت و ئەمەش ببێتە هاندەرمان بۆ ئەوەی كار بكەین تاوەكو لە داهاتوودا رووداوی لەم چەشنە دووبارە نەبێتەوە)).
رووخانی هەردوو رژێمی بەعس و تاڵیبان وەك كاردانەوەی 11ی سێپتەمبەر
دوای دەرچوونی بڕیاری 1373ی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی ئیدارەی جۆرج بوش پشتیوانێكی گەورەی بۆ شەڕی دژە تیرۆر و رووخانی رژێمی تاڵیبان لە ئەفغانستان بۆ رەخسا و توانرا لەماوەیەكی كورتدا رژێمی تاڵیبان بڕووخێنرێت، بەڵام لەساڵی 2003 لەچوارچێوەی هەمان شەڕی دژە تیرۆردا ئیدارەی جۆرج بوش هەوڵیدا رژێمی بەعسی دڕندە لەعێراقدا بڕووخێنیت، بەڵام پشتگیری نێودەوڵەتی بەدەست نەهێنا و تاك لایەنە و بە هاوپەیمانی چەند دەوڵەتیك ئەم شەڕەی كرد و رژێمی سەدام حوسێنی رووخاند، سەبارەت بەوەی بۆچی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی پشتگیری رووخانی رژێمی تاڵیبانی كرد و پشتگیری رووخانی رژێمی بەعسی دیكتاتۆری لە عێراقدا نەكرد، لە پرۆفیسۆر نورما مۆریوزی بەڕێوەبەری دیراساتی نێودەوڵەتی لەزانكۆی ئیلنۆیز لە شیكاغۆ پرسی و بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((پێش ئەوەی باسی شەڕەكان بكەم دەخوازم باسی هێرشە تیرۆریستییەكان بكەم، ئەو هێرشانە هێرشی تیرۆریستی بوون، ئەمەش جیاوازی هەیە لەگەڵ كردەوەكانی جەنگدا، لەبەر ئەوەی لەحاڵەتی پەلامارە تیرۆریستییەكاندا چیتر خەڵكی مەدەنی ئەو وڵاتانەی لە ئاشتیدان دڵنیانین لەژیانی خۆیان، لەبەر ئەوەی لەهەر ساتێكدا ئەگەری ئەوە هەیە رووبەڕووی هێرش ببنەوە ئەگەرچی وڵاتەكەشیان لەئاشتیدا بێت. خاڵێكی دیكە لەم رووەوە پەیوەستە بە چۆنیەتی كاردانەوەی ئەمریكاوە، بۆ نموونە ئیدارەی سەرۆك بوش ئەم هێرشانەی كردە پاساوێك بۆ خستنەگەڕی هەڵمەتێك بە ناوی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆرەوە كە تەركیزێكی دیاریكراو و ئامانجێكی دیاریكراوی دەستنیشان نەكرد. ئەوجا ئەگەر بێینە سەر شەڕی عێراق و ئەفغانستان، ئەم دوو شەڕە دووشەڕی جیاوازبوون، ئەوەی پێوەندی بە ئەفغانستانەوە هەبێت، ئەوا پشتگیرییەكی بەرفراوان لەم شەڕە كرا و تەنانەت ئێرانیش هاوكاری ئەمریكای كرد لەم شەڕەدا، واتە بزووتنەوەی تاڵیبان هیچ هاوپەیمانێتی نەبوو. كەواتە نەتەوەیەكگرتووەكان و زۆرێك لە دەوڵەتانی دنیا پشتگیریان لێكرد، لە بەشێكیدا لە هاوسۆزیان بۆ ئەمریكا و لە بەشێكیشیدا لەبەر ئەوەی تاڵیبان بزووتنەوەیەكی توندڕە و توندوتیژ بوو. بەڵام شەڕی عێراق جیاواز بوو، كە دەتوانین بڵێین شەڕی جۆرج بوش بوو دژی ئەو وڵاتە، لەبەر ئەوەی ئەمە تەنیا بڕیاری خودی جۆرج بوش و هەندێ لە دۆستەكانی بوو نەتوانرا تێگەیشتن و هەڵوێستێكی جیهانی هاوبەش دروست بكرێت بۆ ئەم شەڕە. هۆكارەكە ئەوە نەبوو كە ئەو وڵاتانە پشتگیریان لە سەددام حوسێن دەكرد، چونكە سەدام دۆستێكی كەمی هەبوو و كەسێكی دیكتاتۆر بوو، بەڵام هۆكارەكە ئەوەبوو كە زانیارییە هەواڵگرییەكان لەئاست عێراق ورد و بە دیققەت نەبوون)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بەدابەشكردنی جیهان بەسەر دوو بەرە و لێدوانەكەی بوش ئەوەی لەگەڵ ئێمە نەبێت دوژمنمانە و جیاوازی بڕیاری شەڕی عێراق و ئەفغانستان، پرۆفیسۆر برادلی ماك ئەلیستەر لەدرێژەی لیدوانەكەیدا بۆ ئەم راپۆرتە وتی: ((بۆ ئێمە وەك ئەمریكی ئەو لێدوانەی سەرۆك بوش مایەی تێگەیشتن بوو، لەبەرئەوەی ئێمە دەزانین لە چ سیاق و بە چ مەبەستێك ئەو لێدوانەیدا، هەرچەندە هاڕوانیم لەگەڵیدا، بەڵام دەبێت ئەوە بزانین مەبەستی سەرۆك بوش ئەو وڵاتانە بوو كە پشتگیری تیرۆر و تیرۆریستانیان دەكرد و داڵدەیان دەدان، چونكە ئاشكرایە رێكخراوە تیرۆریستییەكان ناتوانن بێ پشتگیری وڵاتانی بەردەوام بن لە ئەنجامدانی كار و كردەوەكانیان. لەگەڵ ئەوەشدا رەنگە ئەمە چیتر بۆ ئەم رۆژگارە لێكدانەوەیەكی دروست نەبێت، لەبەر ئەوەی ئەگەر لە رێكخراوی ئەلقاعیدە بڕوانین، یاخود لەرێكخراوی ئیتا، ئەوا تا ئەندازەیەكی گەورە ئەم رێكخراوانە سەربەخۆن، ئەگەرچی یارمەتییەكی كەمیش لەهەندێ وڵاتەوە وەردەگرن. وەك وتم هاوڕانیم لەگەڵ دابەشكردنی مەسەلەكان بەسەر رەش و سپیدا، بۆ نموونە ئەم سیاسەتە بووە هۆی دروستكردنی دوژمن و نەیاری زیاتر بۆ ئەمریكا، سەرەتا لەناو وڵاتانی رۆژئاوادا، بە تایبەتی فەڕەنسا و ئەڵمانیا. هەروەها هاوڕانیم لەسەر ئەوەی بە پێكدادانی شارستانیەكانیش ناوزەد بكرێت، بۆیە پێموایە تیۆرەكەی هانتیگتۆن لەبارەی پێكدادانی شارستانیەتیەكانەوە، كە ئیسلام دژی مەسیحیەتە و ئیسلام دژی چینی بوزیە و هیندۆس دژی مەسیحیەتە و تاد، سادەكردنەوەیەكی بێئەندازەی مەسەلەكانە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئێمە لە واقیعەكە بڕوانین، ئەوا دۆخێكی زۆر جیاوازتر بەدی دەكەین و لەراستیدا واقیعەكە زۆر لەوە ئاڵۆزترە و هەمەچەشنترە كە هانتیگتۆن باسی لێوەدەكات، بۆ نموونە ئێوە لەهەرێمی كوردستانن و خاوەنی هێزی پێشمەرگەن و ئەم هێزەش دژی رێكخراوێكی وەك ئەنسار و ئیسلام شەڕ دەكات، لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق هێزەكانی دیكەی عێراق دژی ئەلقاعیدە شەڕ دەكەن. سەبارەت بە شەڕی عێراق و ئەفغانستانیش، گرنگە ئەو راستیە لەبەر چاو بگرین كە شەڕی ئەفغانستان و عێراق دوو پرۆسەی بڕیاردانی جیاواز بوون، بۆ نموونە ئەوەی پەیوەست بێت بە ئەفغانستانەوە، ئەوا هێزەكانی ناتۆش بەشداریان كرد لەم پرۆسەیەدا، لەبەر ئەوەی ئەو كاتە كار بە ماددەی 5ی میساقی رێكخراوی ناتۆ كرا كە تێیدا هاتووە هێرشكردنە سەر ئەندامێكی ناتۆ بە هێرشكردن بۆ سەر تێكڕای ئەندامانی ئەو رێكخراوە دادەنرێت. لەلایەكی دیكەوە ئێمە دەزانین پەنابردن بۆ بەكارهێنانی نەتەوەیەكگرتووەكان و ئەنجامدانی كارەكان لەژێر چەتری ئەم رێكخراوەدا شەرعیەتی زیاتر دەدات بە بڕیار و بە پرۆسەكان، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە سەرۆك بوش گرنگی و بایەخێكی زۆری نەدا بەم مەسەلەیە و هەر ئەمەش هۆكاری ئەوە بوو بڕیارەكانی لەئاست عێراقدا كەمتر شەرعی بن. كەواتە ئێمە هاوكاری و پاڵپشتییەكی زۆرمان بەدی كرد بۆ شەڕی ئەفغانستان، بەڵام ئەوەی پەیوەست بێت بە عێراقەوە، ئەوا بەهۆی سیاسەتی هەڵەی ئیدارەی بوش و بەهۆی نەخستنەڕووی هۆكار و پاساوێكی روون بۆ شەڕەكە، ئەوا وڵاتانی جیهان بەتایبەتی وڵاتانی رۆژئاوا دوو دڵ بن لەهاوكاری كردنی ئەمریكا و لەهەمان كاتدا وڵاتە گەورەكانی وەك رووسیا و چین هۆكار و پاساوی گەورەی خۆیان هەبوو بۆ هاوكاری نەكردنی ئەمریكا)).
بەڵام سەبارەت بە پێناسەی تیرۆر و روانگەی سیاسەتی ئەمریكا بۆ پێناسەكردنی تیرۆر، پرۆفیسۆر ماك ئەلستەر وتی: ((كێشەكە ئەوەیە ئێمە لەژێر چەمكی تیرۆردا چەندن لایەنی جیاواز كۆدەكەینەوە، بۆ نموونە لەوانەیە ئێمە لەم چوارچێوەیەدا ئاماژە بە كەسێكی دیاریكراو بكەین، لەوانەیە ئاماژە بە دەوڵەتێك بكەین كە مومارەسەی تیرۆر دەكات. لەوانەیە رێكخراوێكی تیرۆریستی بچووك بێت یاخود رێكخراوێكی سیاسی گەورە بێت و بەهەزاران میلیشیای هەبێت، وەك حەماس و حزبوڵڵا. ئەوەی پێوەندی بە سیاسەتی نەرمەوە هەبێت، ئەوا پێموایە هەوڵدەدات كاریگەری رێكخراوێكی وەك ئەلقاعیدە كەم بكاتەوە، بۆ نموونە لەسەر سەلەفییەكان. هەروەها ئێمە دەزانین ئەو كەسانەی بۆمبێك دەچێنن و هەڵدەستن بە كوشتن و ئیغتیالكردن، بە تیرۆریست لەقەڵەم دەدرێن كە ئامانجی شەڕانگێزانەیان هەیە، بەڵام ئەمەش دەوەستێتە سەر ئەوەی تۆ چۆن رووداوەكان پۆلێن دەكەیت، بۆ نموونە لەسەردەمی سەرۆك بوشدا ئەو هێرشانەی لەعێراقدا دژی ئەمریكیەكان ئەنجام دەدران، بەهێرشی یاخیبووەكان لەقەڵەم دەدران، ئەمە لەكاتێكدا ئەو هێرش و كردەوانە لە رووی تەكنیكیەوە بە كردەوەی تیرۆریستی دادەنرێن. كەواتە ئەوە راستە لەسەردەمی بوشدا ساڵ بەساڵ هێرش و كردەوە تیرۆریستییەكان بە ئەندازەیەكی گەورە لە زیادبوون و هەڵكشاندا بوون. كەواتە بۆ پێچەوانەكردنەوەی ئەو رەوتە، دەبێت سەرەتا لە دوژمنەكەت تێبگەیت، لەبەر ئەوەی ستراتیژیەتی رێكخراوە تیرۆیستییەكانی وەك سوپای كۆماری ئیرلەندی و ئیتا و ئەلقاعیدە وروژاندنی دوژمنە بۆ ئەوەی هێرش بكات و كاردانەوەی گەورە ئەنجام بدات، بۆ نموونە رێكخراوی تیرۆریستی بە ژمارەیەكی كەمی ئەندام دروست دەبێت، لەوانەیە لە سەرەتادا دە بۆ بیست ئەندام بن و هێرش دەكەنە سەر دەوڵەت و خوازیارن دەوڵەت كاردانەوەیەكی گەورە ئەنجام بدات، بۆ نموونە وەك كاردانەوەی ئەمریكا بە داگیركردنی عێراق، ئەمە بۆ ئەوەی دواتر رایبگەیەنن ئەمریكا هێزێكی شەڕخوازە، كەواتە دەبێت ئێمە بزانین پاڵنەری راستەقینەی ئەم رێكخراوانە چین. ئەو كاتە دەتوانیت ستراتیژیەتێكی گونجاو بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئەم رێكخراوانە دابنێیت. لەلایەكی دیكەوە بۆ كەمكردنەوەی زەمینەی دروستبوونی تیرۆر دەبێت بایەخ بە حكومڕانی باش و بە پرۆسەی گەشەپێدان بدرێت. ئەمریكا لەم رووەوە دەتوانێت هاوكارییەكی كەم پێشكەش بكات بەو وڵاتانە، ئەویش لەبەر بوونی گەندەڵی و نەبوونی ژێرخانی پێویست لەم وڵاتانەدا)).
بەڵام خاتوو نۆرما هەر لەهەمان چوارچێوەیەدا پێیوایە ناكرێت ئەگەر ئەوانەی موسڵمانیش بن ئەمكارەیان ئەنجامدابێت، تۆ هەموو ئیسلام تاوانبار بكەیت. لەمبارەوە پێی وتین: ((پێموایە باشترە كار بۆ راستكردنەوەی ئەو بۆچوون و تێڕوانینە بكرێت كە دەڵێت ئەمە پێكدادانی شارستانیەتیەكانە. لەلایەكی دیكەوە ئێوە باستان لە سیاسەتی نەرم كرد، من دەڵێم دەبێت سیاسەتێكی نەرم و ژیرانە پیادە بكرێت بۆ دوورخستنەوەی خەڵكە سادەكە لە تیرۆریستان، واتە كار بۆ ئەوە بكرێت ئەو خەڵكە سادەیە هاوسۆز نەبن لەگەڵ تیرۆریستاندا و پێوەندیان پێوە نەكەن. ئەویش بەهۆی پیادەكردنی سیاسەتێكی عادیلانە و ژیرانەوە، بەتایبەتی لەبواری سیاسەتی دەرەكیدا لەلایەن ئەمریكا بەتایبەتی و وڵاتانی دیكەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بە گشتی. هەر بۆیە پێموایە ئەگەر گرووپێك لە مەسیحیەكانیش كار و كردەوەیەكی لەم چەشنە ئەنجام بدەن، نابێت ئۆباڵ بخەینە ئەستۆی تەواوی مەسیحیەكانی دنیا، بەداخەوە هەندێ كەس ئەم تێڕوانینەیان هەبوو، بەڵام دەڵێم ئەمە رەنگدانەوەی تێڕوانین و بیروبۆچوونی خەڵكەكە نییە بەشێوەیەكی گشتی. لە راستیشدا هەر خودی ئەم دابەشبوونە خۆی لەخۆیدا بەشێكە لە مەترسیەكە، مەبەستم دابەشكردنی جیهانە بەسەر دوو بەرەدا، بەری ئێمە لەدژی ئەوان. بۆ نموونە ئێمە دەزانین پێشتر ئەمریكا پشتگیری چەكدارەكانی ئەفغانستانی كرد و دارایی بۆ دابینكردن بۆ ئەوەی دژی یەكێتی سۆڤیەت بوەستنەوە، ئەمە لەو روانگەیەوە ئەنجامدرا كە هەر كارێك بۆ لەناوبردنی بەرامبەرەكەت كە بە دژ و دوژمن دادەنرا، كارێكی رەوا بوو. ئەگەرچی دواتر ئەم چەكدارانە دژی ئەمریكاش وەستانەوە. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە جیهان لەوە ئاڵۆزترە دابەشی بكەین بەسەر دوو بەرەی دژ بە یەكدا. كەواتە ئەمە سادەكردنەوەی هاوكێشەكانە كە لەكۆتاییدا دەبێتەهۆی ئاڵۆزكردنی مەسەلەكان بە شێوەیەكی سلبی)).
هەوڵەكان
بۆ كەمكردنەوەی مەترسی تیرۆر
لەدوای كارەساتی 11ی سێپتەمبەرەوە هاوپەیمانی دژە تیرۆر لەسەر ئاستی جیهان هەنگاوی گەورەی هەڵگرتووە بۆ دژایەتی كردنی دیاردەی تیرۆریستی، بەڵام وەك لەماوەی 10 ساڵی رابردوو بینمان هێشتا نەتوانراوە دیاردەی تیرۆر بنبڕ بكرێت، سەبارەت بە مەترسییەكانی تیرۆر و هەوڵەكان بۆ كەمكردنەوەی ئەم مەترسیانە، پرۆفیسۆر ریچارد ستۆل ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی رایس بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: ((لە راستیدا هەمشە خەڵكی مەترسی تیرۆریزمی لەبەرچاو بوو، بەڵام جیاوازی ئەم گرووپە لەوەدابوو كە گرێدراوی دەوڵەتێكی دیاریكراو نییە و ئەمەش ئەو هۆشیاری و تێگەیشتنەی لای خەڵك دروست كرد كە دەبێت خەبات و تێكۆشانێكی درێژخایەن بكرێت لەدژی رێكخراوی ئەلقاعیدە، بەڵام دابەشكردنی جیهان بەسەر ئەو كەسانەی لەگەڵ ئێمەن و ئەوانەی دژی ئێمەن، سادەكردنەوەیەكی بێئەندازەی مەسەلەكانە، چونكە چەندین وڵات هەن كە نە بە تەواوەتی دژی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكان و نە بە تەواوەتی پشتگریشی لێدەكەن، واتە دەبێت ئەو راستەیەمان لەبەرچاوبێت كە تێكڕای وڵاتان پشتگیریمان ناكەن، سیاسەت و هەڵوێستی ئێمە هەرچیەك بێت بە هەمان شێوە تێكڕای ئەو وڵاتانەش بەرهەڵستیمان ناكەن بە چاپۆشین لە سیاسەتەكانی ئێمە. لەبەر ئەوە دەبێت هەوڵی دۆزینەوەی زەمینەی هاوبەش بدەین بۆ چارەسەركردنی ئەو كێشانەی جێی بایەخی هەردوو لامانن. هەر بۆیە دەبێت رێگە و شێوازی جیاواز بگرینەبەر. بۆ نموونە كەسانێك هەن كە رەنگە هاوسۆزبن لەگەڵ تیرۆریستاندا، یاخود هاوكاری هەڵمەت و كۆششەكانی لەناوبردنیان نەكەن، كەئەمەش پەیوەست بەو هەلومەرج و باری گوزەرانی ئەو خەڵكەوە، كەواتە بەكارهێنانی هێزی سەربازی بەتەنیا چارەسەری كێشەكان ناكات و رەنگە هەندێجار ببێتەهۆی زیادبوونی ژمارەی تیرۆریستانیش، بەكارهێنانی هێزی سەربازی بەشێكی بچووكی هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی تیرۆریزمە. لێرەدا ئەگەر ئێمە عێراق وەك نموونە وەربگرین، ئەوا دەتوانین بڵێین باشترین رێگەچارە باشتركردنی هەلومەرجی ژیانی خەڵكە بۆ ئەوەی لە ئەدای حكومەت و لەباری ژیانیان رازی بن، بە پێچەوانەوە ئەگەر خەڵك ناڕازی بێت، ئەوا ئەگەر نەبنە تیرۆریستیش ئەوا پاڵپشتی تیرۆریستان دەكەن)).