حكومڕانيی باش Good Governance

حكومڕانيی باش Good Governance
حكومڕانيی باش Good Governance هەماهەنگی دەوڵەت و كەرتی تایبەت و كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ سەرخستنی پەرەپێدان



وروژاندنی پێناسەی حكومڕانی و حكومڕانی باش لەم راپۆرتەدا بۆ قسەكردنە لەسەر چەمكێك كە زۆركەم وەك خۆی پێناسە دەكرێت و زۆر جاریش ئەم چەمكە لە چوارچێوەی حكومەت یان ئەگەر زیاتریش فراوانبكرێت لە چوارچێوەی دامەزراوەكانی دەوڵەتدا بچووكدەكرێتەوە، ئەمە دروست چۆن گەلێك جار دیموكراتی لە چوارچێوەی هەڵبژارندا بچووك دەكرێتەوە، یان هەندێك حزب و لایەنی سیاسیی لەچوارچێوەی ئایدۆلۆژیەتی سیاسیی خۆیەوە پێناسەی دەكات و دەخوزاێت لەو پێناسەیەدا دیموكراتی سنووردار بكات و دیموكراتی بكاتە هۆكارێك بۆ جێبەجێكردنی ئایدۆلۆژیەتی سیاسیی خۆی، لێرەوە و لەبەر ئەوەی چەمكی دیموكراتی، چەمكێكی زۆر فراوانە و هەموو لایەنەكانی ژیانی تاك لە كۆمەڵگە دەگرێتەوە و هەموو ئایدلۆژیەتێكی سیاسیش بایەخ بەلایەنێكی كۆمەڵگە دەدات، هەر بۆیە هیچ چەمك و ئایدلۆژیەتێك نییە بەشێوەیەك لە شێوەكان خۆی لەناو دیموكراتیدا نەدۆزێتەوە یان رەفتارە سیاسییەكانی خۆی لەگەڵ دیموكراتی بەراورد نەكات، هەر بۆیە ئەو پێناسانەی بۆ دیموكراتی دەكرێن، هەموویان بەشێك لەدیموكراسی پیشاندەن، بەڵام هەمووشیان پێكەوە هێشتا ناتوانن هەموو ماناكانی دیموكراتی بەرجەستە بكەن، بۆیە ئێستا بیرمەندان و پسپۆرانی بواری دیموكراتی لەبری ئەوەی پێناسەی دیموكراتی بكەن، خۆیان لە خەڵك دەپرسن دیموكراتی چییە؟ (What’s Democracy?)، وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوەیە كە هەموو كەس داوای دەكات و لەناو پرۆسەی دیموكراتیدا بەدەیان پرۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵات ئەنجامدەدرێت هێشتا خواستی خەڵك و رەخنەی خەڵك لە حكومەت تەواو نابێت، هەر بۆنموونە لەماوەی نزیكەی 230ساڵدا و تا ئێستا لە ئەمریكا 44 سەرۆك بەهەڵبژاردن هاتوون و زیاتر لەم ژمارەیەش، لە ئەمریكا حكومەت هەڵوەشاوەتەوە و دروستكراوتەوە، (لەبەر ئەوەی بەشێكی سەرۆكەكانی ئەمریكا دووجار هەڵبژێراونەتەوە)، بەڵام هەتا ئێستاش لە ئەمریكا، دیموكراتی لەقۆناغی خۆدروستكردندایە، هێشتا ناتوانین بڵێین سیستمی دیموكراتی ئەمریكا گەیشتۆتە ئەو قۆناغەی پێی بوترێت سیستمێكی دیموكراتی تەواو، بێگومان پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا كەی دەتوانین بە پرۆسەی دیموكراتی بڵێین پرۆسەیەكی تەواو و پێگەیشتوو؟ بێگومان ئەوكاتەی دیموكراتی بتوانێت حكومڕانییەكی باش لە كۆمەڵگە هەڵبسوڕێنێت، كەواتە ئامانجی ئەم راپۆرتەی ئێمەش وروژاندنی ئەو پرسیارەیە، ئایا حكومڕانی چییە؟ ئایا حكومڕانی باش چییە؟ بێگومان چۆن هیچ كەسێك ئەو توانایەی نییە وەڵامی ئەو پرسیارە بداتەوە كە دەڵێ: دیموكراتی چییە؟ بەهەمان شێوە هەتا ئێستاش لەنێو بیرمەندان و ئاژانسە نێودەوڵەتییەكاندا ئیشكالیەتی پێناسەكردنی چەمكی حكومڕانی باش هەیە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی كۆدەنگییەك لەسەر پێناسەی حكومڕانی هەیە، بۆیە ئێمەش لەم راپۆرتە هەوڵەكانمان دەبنە دوو بەش:

یەكەمیان: پێناسەی حكومڕانییە، ئێمە لەمە راپۆرتە پێناسەی ئاژانسی (UNDP)مان هەڵبژاردووە كە دەڵێت: (حكومڕانی واتە پیادەكردنی دەسەڵاتی سیاسیی و ئابووری و كارگێڕی بۆ راپەڕاندنی كاروباری وڵاتێك لەسەر هەموو ئاستەكان، پێكدێت لە میكانیزم و پرۆسێس و دامەزراوەكان، لە میانەی ئەم پێكهاتەیەوە هاووڵاتیان و گروپەكان گوزارشت لە بەرژەوەندییەكانیان و پیادەكردنی مافەكانیان دەكەن، پابەند دەبن بەو بەرپرسیاریەتیەی دەكەوێتە سەرشانیان و زەمینەی هاوبەش بۆ جیاوازییەكانیان دروست دەكەن .. حكومڕانی تەنیا دەوڵەت ناگرێتەوە، بەڵكو كەرتی تایبەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش دەگرێتەوە، ئەم سێ لایەنە (دەوڵەت، كەرتی تایبەت، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی) پێكەوە ئەوپەڕی گرنگیان هەیە بۆ پەرەپێدانی مرۆیی بەردەوام، لەم پرۆسەیەدا رۆڵی دەوڵەت دابینكردنی كەشوهەوای سەقامگیری سیاسی و یاساییە، بۆ ئەوەی زەمینەی ئەو پەرەپێدانە بەردەوامە دروست بكات، رۆڵی كەرتی تایبەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیش بۆ دروستكردنی تەفاعولی سیاسیی و كۆمەڵایەتیە، بۆ ئەوەی خەڵك هانبدەن بەشدارییەكی چالاكانە بكات لەهەر سێ بواری ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسیی)، ئەم راپۆرتە ئەم پێناسەیەی لە پێناسەی بانكی نێودەوڵەتی و بیرمەندان بە باشتر زانی، لەو روانگەیەوە ئەم پێناسەیە پێناسەی ئاژانسی(پرۆگرامی نەتەوەیەكگرتووەكانە بۆ پەرەپێدان) لەجیهاندا و هەموو دەوڵەتانی جیهانیش لە سێپتەمبەری 2000 و لە راگەیاندنی هەزارەی نوێدا بە كۆی دەنگ ئەو راگەیاندنەیان پەسەندكردووە كە دەبێت حكومڕانی لە سەدەی بیست ویەك بەوجۆرە بێت كە راگەیاندنی هەزارەی نوێ ئاماژەی پێكردووە و واژۆیان كردووە هەتا ساڵی 2015 بكرێت، هەربۆیە ئەم پێناسەیە هێڵە گشتییەكانی هەموو پێناسەكانی دیكەی ئاماژە پێكردووە، كۆدەنگیەكی نێودەوڵەتی لەسەرە و جۆرە پابەندبوونێكی هەیە و ئاراستەی هەموو بۆچوونەكانیش لە پرۆسەی پەرەپێداندا كۆدەكاتەوە.
دووەمیان: حكومڕانی باش، لێرەدا ئاژانسی (UNDP) كە زۆر لە پێناسەی بانكی نێودەوڵەتی نزیك دەبێتەوە، جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە چۆن هەرسێ لایەن (دەوڵەت، كەرتی تایبەت، رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی) پێكەوە تەفاعول بكەن و حكومڕانی باش پیادەبكەن، بۆ ئەم لایەنە چەند مەرجێكی داناوە كە بریتین لە (حكومڕانی باش، بریتییە لە: بەشداریكردن، شەفافیەت، لێپرسینەوە، دادپەروەری و گەشەسەندی سەروەریی یاسا، دڵنیایی سیاسیی، ئەولەویەتی كۆمەڵایەتی و ئابووری لە بەررۆشنایی خواستی خەڵك و لەبەرچاوگرتنی خواستی چینەكانی خوارەوە لە وەرگرتنی بڕیار و دابینكردنی سەرچاوەی پێویست بۆ پەرەپێدان) .



پێوەندی نێوان دیموكراتی و حكومڕانی باش
ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ پێناسەكەی (UNDP) و وردكردنەوەی پێوەندی سێ لایەنەی نێوان (دەوڵەت و كەرتی تایبەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی) دەبینین وتووێژ و هەڵسەنگاندنی بیرمەندانی زانستی سیاسەت لەسەر ئەو خاڵە چڕدەبێتەوە كە پێویستە لە خاڵێكی گرنگ تێبگەین ئەویش پێناسەی حكومڕانی باشە لە سیاقی پرۆسەی پەرەپێداندا، پرسیاری ئەوە دێتە گۆڕی ئایا حكومڕانی باش چۆن هەنگاوەكانی پەرەپێدان خێراتر دەكات؟ لەوەڵامی ئەم پرسیارەدا كۆدەنگی بیرمەندان و پسپۆران لە پیادەكردنی دیموكراتی و بەردەوامی پرۆسەی پەرەپێدان چڕدەبێتەوە، بەڵام بەم وەڵامە پرسیارەكان كۆتاییان نایەت، بەڵكو پرسیاری دیكە دێتە گۆڕێ: ئایا كامیان پێش كامیان بكەوێت، دیموكراتی یان پرۆسەی پەرەپێدان؟ رای زۆربەیان گرێدانەوەی هەردووكیانە پێكەوە، ئەمەش واتە هاوكات لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەی دیموكراتی گرنگە پرۆسەی پەرەپێدانیش دەست پێبكات و هەروەها لەگەڵ دەسپێكی پرۆسەی پەرەپێدان پابەندبوون بە دیموكراتیەوە هەبێت. سەبارەت بە پێوەندی دیموكراتی و حكومڕانی باش بۆ ئەم راپۆرتە لە پرۆفیسۆر ئامی چادوری ئوستادی زانستی سیاسەت لەزانكۆی كەلكوتا و پسپۆر و تایبەتمەند لە حكومڕانی (هیندستان و پاكستان و بەنگلادیش و سیریلانكاو نیپال) پرسی، ئایا دەكرێت بەبێ دیموكراتی باسی حكومڕانی باش بكەین؟ لەوەڵامدا بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن: (پێموانییە حكومڕانی دیموكراسی جیاوازبێت لە حكومڕانی باش، لەبەر ئەوەی بێ بوونی دیموكراسی ناتوانیت باس لە حكومڕانێتی باش بكەیت. لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەر ئێمە لە راستەوە بڕوانین، كە دەسەڵات و حكومەت لە هەندێك وڵات لە رێی هەڵبژاردنەوە پێكدەهێنرێن، بەڵام ئەمە بە تەنیا بەس نییە بۆ سەلماندنی ئەوەی كە پێوەرەكانی حكومڕانێتی باش پیادە دەكرێن و جێبەجێ دەكرێن. هەروەها رەنگە لە وڵاتێكدا تا راددەیەك كاروبارەكان بە باشی بەڕێوەببردرێن، لەگەڵ ئەوەشدا ئازادی رادەربڕین دەستەبەر نەكرابێت، خەڵكی ناتوانن مومارەسەی ئازادیی ئایینی و ئازادی سیاسی خۆیان بكەن، لێرەدا ناتوانین بڵێین ئەمە حكومڕانێتی باشە، لەبەر ئەوەی حكومڕانێتی باش بریتییە لەو حكومەتەی كە رەنگدانەوەی خواستی خەڵكە، كە هەڵقوڵاوی ئیرادە و ئیختیاری خەڵكە، لە لایەكی دیكەوە لە حكومڕانێتی باشدا دەسەڵاتەكان سنووری سەڵاحیەتی خۆیان تێناپەڕێنن، بۆ نموونە دەسەڵاتی یاسادانان كارێك ناكات بچێتە چوارچێوەی وەزیفە یان سەڵاحیەتی دەسەڵاتی جێبەجێكردنەوە. لە هەمان كاتدا ئەو حكومەتەیە كە شەفافیەت پیادە دەكات لە كاتی ئەداكردنی ئەركەكانیدا، بۆ نموونە دەبێت هەرسێ دەسەڵاتەكە ئەم بنەمایە پەیڕەو بكەن لەكاتی ئەنجامدانی كار و وەزەیفەكانیاندا. پێوەری دووەم بریتییە لە ناحزبی بوونی ئەو حكومەتەی كە ئیدارەی وڵاتەكە بەڕێوە دەبات، مەبەستم ئەوەیە نابێت سیاسەت و بەرنامەی حكومەت لەسەر بنەمای خزمەتكردن بە بەرژەوەندی پارتێكی دیاریكراو داڕێژرابێت، بەڵام ئەگەر حكومەتەكە بە پێچەوانەوە رەفتار بكات، ئەوا ناتوانین بەو حكومڕانێتیە بڵێین حكومڕانێتی باش. پێوەری سێیەم لەم رووەوە بریتییە لە هەڵبژاردنی كاربەدەستان و بەرپرسەكان لە رێی خەڵكەوە، ئەمەش بەو مانایە دێت كە دەبێت حكومەت كار و كۆشش بۆ هێنانەدی خواستی خەڵك بكات، بە دەربڕینێكی دیكە پێویستە حكومەت خزمەتی خەڵك بكات، نەك خەڵك لە خزمەتی دەسەڵات و حكومەتدا بێت، دەسەڵات گەورەی خەڵك نییە، دەسەڵات خزمەتكاری خەڵكە. رەنگە ئەو پێوەرانەی ئاماژەم پێكردن بە میسالیەت و بەرزەفڕی لێكبدرێنەوە، بەڵام هەرچۆنێك بێت حكومڕانێتی باش بریتییە لەو حكومەتەی كە دوورە لە گەندەڵیەوە و لە هەموو هەنگاو و هەڵوێستەكانیدا هێنانەدی ئامانجەكانی خەڵك لەبەرچاو دەگرێت).

هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە تێڕوانینی پسپسۆران بۆ چەمكی حكومڕانی باش و پێوەندی بەدیموكراتیەوە لە پرۆفیسۆر مایكل پەنگۆ ئوستادی بازاڕ و بزنس و دارایی لە زانكۆی رۆتەر پرسی، ئایا هیچ جیاوازیەك لەنێوان دیموكراتی و حكومڕانی باش هەیە، لەوەڵامدا پرۆفیسۆر پانگۆ بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی و وتی: (لای من جیاوازیەكە لەنێوان حكومەتی كارا و حكومەتی دیموكراتیدایە، حكومەتی كارا ئەدایەكی باشی هەیە لە جێبەجێكردنی ئەو بەرنامەیەی پلانی جێبەجێكردنی داناوە، ئەویش لە رێی ئەو كەسانەی كە كارامەیی و لێوەشاوەییەكی ئاست بەرزیان هەیە بۆ جێبەجێكردنی ئەو بەرنامانە، هەروەها لەم رووەوە سەرچاوە و ئامرازی پێویستیان بۆ دابین دەكرێت بۆ ئەوەی لە راپەڕاندنی كارەكانیاندا سەركەوتوو بن، لە حكومڕانێتی باشدا هەم بەرنامەكان خواست و ویستی خەڵكیان لەسەرە و هەم بواری ئەوەش دەدرێت بە ئاشكرا گفتوگۆیان لەبارەوە بكرێت و لە هەمان كاتدا بە شێوەیەكی كارا جێبەجێ دەكرێن).



رای ئەم دوو پسپۆرە لە سەر پێوەندی دیموكراتی و حكومڕانی باش ئەو پرسیارە دەوروژێنێت، ئایا رۆڵی پارتە سیاسییەكان لەم پرۆسەیەدا چییە؟ بۆچی لە پێناسەكاندا كەم تا زۆر باسی رۆڵی پارتە سیاسییەكان نەكراوە، كەلە سیستمی دیموكراتیدا پارتە سیاسییەكان بە بونیادنەری دیموكراتی ئاماژەیان پێدەكرێت؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە كاراكتەری یەكەمی حكومڕانیدا رەنگداتەوە كە ئەویش دەوڵەتە و دەسەڵاتی دەوڵەتیش وەك نەریتی دیموكراتی دەبێتە سێ بەش (دەسەڵاتی راپەڕاندن، دەسەڵاتی یاسادانان، دەسەڵاتی دادوەری) ئەم سێ دەسەڵاتە پێكەوە دەبنە ئەو دەسەڵاتەی كە بە هەماهەنگی لەگەڵ دوو كاراكتەرەكەی دیكە (كەرتی تایبەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی كاروباری حكومڕانی دەوڵەت هەڵبسوڕێنن، بەڵام بەتەنیا حكومڕانیان پێناكرێت، بۆیە كاتێك باسی دەوڵەت دەكەین بەمانای دامەزراوەكانی دەوڵەت كە ئێستا لە هەرێمی كوردستان بوونیان هەیە باسی دەكەین، پارتە سیاسییەكان (بە پارتەكانی ناو حكومەت و پارتەكانی ناو پەرلەمان) لە هەردوو دەسەڵاتی راپەڕاندن و یاسا دانان و بە رێگەی نوێنەرایەتیكردنی گەل لە میانەی هەڵبژاردنێكی ئازادەوە رۆڵی خۆیان دەگێڕین، كەواتە ئەم حاڵەتە وەك لە راپۆرتی نەتەوەیەكگرتووەكان لەساڵی 1992 بۆ حكومڕانی باش ئاماژەی پێكراوە، داوای ئەدای باش لەهەموو حزبە سیاسییەكان دەكرێت و دەبێت حزبە سیاسییەكان بە حزبی ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە لە میانەی پیادەكردنی سیاسەتی خۆیان لە كۆمەڵگە لە ئامانجی حكومڕانی باش یەكبگرنەوە، بەپێچەوانەوە هەوڵدان بۆ تیرۆزەكردنی حكومڕانی لە روانگەی ئایدلۆژیەتی حزبێكی عەلمانی یان ئیسلامی یان چەپەوە، ئاراستەی حكومڕانیەكە لە حكومڕانی باشەوە دەگۆڕێت بۆ ئاراستەی حكومڕانی ئەسۆریتاریانیزم، ئەمەش واتە وەك كۆماری چینی میللی هەست دەكرێت بەرەوپێشەوە چوونێكی ئابووری هەیە، بەڵام لەرووی سیاسییەوە هەر پارتی كۆمونیستی چینی لە دەسەڵاتدایە، سەبارەت بە بەرەوپێشەوەچوونەكانی ئابووری لە چین و چەقبەستوویی سیاسیی لەو وڵاتە لە پرۆفیسۆر جۆرجی درلوگیان ئوستادی مێژووی سیسۆلۆژی و ئیتكی شەڕ لە زانكۆی نۆرس وێسترن لە شیكاگۆ و تایبەتمەند لەسەر حكومڕانی دەوڵەتانی پێشووی یەكێتی سۆڤیەت پرسیمان، ئایا تاچەند پێناسەی حكومڕانی باش لەگەڵ ئێستای كۆماری چین یەكدەگرێتەوە؟ لەوەڵامدا بەم راپۆرتەی راگەیاند: (كێشەی پێناسەكردنی حكومڕانی باش لە پێناسەكەی بانكی جیهانیدا بۆ ئەم چەمكە، ئەویش ئەوەیە لەسەر مۆدێلی حكومڕانێتی ئەمریكا پێناسەكەی داڕشتووە و ئاشكرایە كە كە هۆكاری ئایدلۆژیش لە پشت ئەم كارەوەیە. بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵناسان بەو شێوەیە پێناسەی حكومڕانێتی باش دەكەن كە ئەو شێوە حكومڕانێتیەیە تێیدا پشێوی و ئاڵۆزی بەردەوامی تێدا بەدی ناكرێت، بۆ نموونە خوێنڕێژی و ناكۆكی و برسێتی بەردەوامی تێدا روونادات، بۆ نموونە ئێوە بڕواننە وڵاتی چین كە تا چ راددەیەك لە رووی ئابووریەوە بەرەوپێشچووە، بەڵام لە رووی سیاسییەوە هێشتا سیستمێكی كۆمۆنیستی لەو وڵاتەدا حكومڕانە).

كەواتە بانگەشەی حزبە سیاسییەكان (ئەوجا لە دەسەڵاتدا بن یان لە ئۆپۆزسیۆن) دەبێت جیاواز بێت لە بانگەشەی ئەو حزبە سیاسییانەی كە ئایدلۆژیەتی شمولی خۆیان بە گۆڕانكاری ئابووری یان خۆبەستنەوە بە یەكسانی و دادپەروەری دەشارنەوە، رێگردەبن لەبەردەم بونیادی دامەزاروە دەستوورییەكان لە لەوڵاتدا، كاتێك دامەزراوەكانیش لە وڵاتدا دامەزراوەی بێهێز بن و نەتوانن كارلێكی نێوان كەرتی تایبەت و دەوڵەت (مەبەست هەرسێ دەسەڵاتی، حكومەت، پەرلەمان، دادوەرییە)و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی رێكبخەن، ئەوا لەبری ئەوەی بوار بۆ ئەوە بڕەخسێت هاووڵاتیان بەشدارییەكی كارا لە بوارەكانی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتیدا بكەن، دەبینن ناچار دەبن خۆیان لە حزبە سیاسییەكاندا ببیننەوە، لەم حاڵەتەدا ئەگەر ئۆپۆزسیۆن هەوڵی لاوازكردنی دامەزراوەكان بدات، راستە دەتوانێت كێشەكە بوروژێنێت و ئاژاوە دروست بكات، بەڵام هەرگیز ناتوانێت كێشەكان چارەسەر بكات، بە پێچەوانەوە كارایی هاووڵاتیان بۆ بەشداری لە بوارەكانی سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری سڕدەكات و ئاستەنگ بۆ حكومڕانی باش دروست دەكات، سەبارەت بەبایەخ وگرنگی دامەزراوەكان لە هەڵسوڕاندنی تواناكان و زەمینە سازان بۆ پیادەكردنی حكومڕانی باش لە پرۆفیسۆر ئارا سامۆنسكی ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی مۆنماوس پرسیمان ئایا تاچەند دامەزارەوكان كاریگەرن بۆ بونیادی حكومڕانی باش؟ لە وەڵامدا بەم راپۆرتەی راگەیاند (ئەگەر ئێمە خۆشبەخت بین و بتوانین دامەزراوەكان لە پرۆسەیەكی مێژوویی هەنگاو بە هەنگاودا بنیاد بنێین- لەبەر ئەوەی بنیادنانی دامەزراوەكان پێویستیان بە كاتێكی زۆر هەیە- ئەوا دەتوانین ئەم دامەزراوانە بۆ یەكلاكردنەوەی جیاوازی و كێشەكان بە شێوەیەكی ئاشتیانە بەكار بهێنین لەبری ئەوەی لایەنە ناكۆكەكان ببنە دوو گرووپ و بكەونە شەڕ و ململانێ لەگەڵ یەكتردا. هەروەها ئێمە دەزانین ئەو دامەزراوانەی مێژوویەكی دێرینتریان هەیە دەتوانن باشتر ئەم ئەركە ئەدا بكەن، لە كاتێكدا دامەزراوە نوێیەكان كەمتر سەركەوتوون لە ئەنجامدانی ئەم ئەركەدا.. لە زانست و لە فەلسەفەی سیاسیدا باس لەوە دەكرێت پێویستە دامەزراوە سیاسییەكان پشتگیری كۆمەڵایەتیان هەبێت، مەبەستم ئەوەیە سەركەوتنی دامەزراوە سیاسییەكان دەوەستێتە سەر بوونی كولتوورێكی كۆمەڵایەتی كە پشتگیری لە ئەدا و لە ئەركی ئەم دامەزراوانە بكات. لێرەدا ئێمە رووبەڕووی پرسی ئەوە دەبینەوە ئایا سەرەتا بایەخ بە كولتوور بدرێت یاخود بە بنیاتنانی دامەزراوەكان؟ لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و لە بەریتانیادا ئەم دو پرۆسەیە شان بە شانی یەكتر دەڕۆن، لە كاتێكدا ئەو وڵاتانەی كار بۆ ئەوە دەكەن ئەم پرۆسەیە بە خێرایی ئەنجام بدەن، ئەوا ئاكامی چاوەڕوانكراو بەدەست ناهێنن، بۆ نموونە لەم وڵاتانەدا هەوڵی خێرا بنیادنانی دامەزراوەكان دەدرێت، ئەویش بە ئامانجی ئەوەی ئەمە سەربكێشێت بۆ هێنانەدی سەقامگیری، بەڵام ئەم دامەزراوانە ناتوانن ئەم ئەركە ئەدا بكەن ئەگەر كولتووری كۆمەڵگە پشتگیریان نەكات. لەلایەكی دیكەوە لە رۆژگاری ئێستادا چاوەڕوان دەكرێت دەسەڵات كار بۆ خۆشگوزەرانی خەڵك بكات، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كەلە كاتی روودانی قەیرانە ئابوورییەكاندا ئۆباڵەكە دەخرێتە ئەستۆی دامەزراوە سیاسییەكان...لێرەدا مەبەستم ئەوەیە دەبێت هەڵبستین بە هاندانی ئەو جۆرە بەشداریكردنەی هاووڵاتیان لە پرۆسەكەدا كە ببێتەهۆی پتەوبوون و تۆكمەبوونی رایەڵی پێوەندی نێوان هاووڵاتیان و دامەزراوەكان، نەك بەشداری كردنێك كە خەمساردی بایەخپێنەدانی هاووڵاتیانی لێبكەوێتەوە، یاخود ببێتەهۆی ئەوەی هاووڵاتیان بە رق و قینەوە لە دامەزراوەكان بڕوانن).

وەك بەراوردكارییەك لە نێوان دەوڵەتی عێراق و دەوڵەتی ئەڵمانیا كە هەردووكیان لەدوای دوو شەڕی گەورە دەستیان بە بونیادی حكومڕانی بە ئامانجی حكومڕانی باشكردووە، لە پرۆفیسۆر جۆرجیمان پرسی و بەمجۆرە تێڕوانینی خۆی بۆ ئەم راپۆرتە دەربڕی: (هاوڕانیم لەگەڵ ئەوەی بنیادنانی دامەزراوەكان پێوەندی بە پێشكەوتن یاخود دواكەوتنی كۆمەڵگەوە بێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە دەبێت ئەو پرسیارە بكەین كە ئایا جیاوازی عێراقی ئێستا و ئەڵمانیای دوای جەنگ چییە؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لەوێدا بەدی دەكرێت كە ئایا خەڵكی بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان روودەكەنە كوێ و چ لایەك؟ بۆ نموونە لە عێراقدا ئەگەر خەڵكی بەدەست گرفتێكەوە بناڵێنێت، ئەوا رەنگە پەنا بۆ شێخێك یاخود بۆ مەرجەعێكی ئایینی ببات، واتە پەنا بۆ دامەزراوە تەقلیدییەكان دەبات، لە كاتێكدا لە وڵاتانی ئەوروپادا ئەو كەسانەی قوربانی شەڕ بوون، یاخود ئەو كەسانەی بەشداریان لە شەڕدا كردبوو، روویان دەكردە حكومەت بۆ ئەوەی داواكارییەكانیان بۆ جێبەجێ بكات، زۆربوونی ئەم داواكاریانە و فشاری خەڵك بووە هۆی ئەوەی حكومەت پەنا بۆ بنیادنانی دامەزراوەكان ببات بۆ ئیستیعابكردنی ئەو داواكاریانە. لێرەدا دەمەوێت جەخت لەسەر بوونی حكومەتێكی شەرعی بكەمەوە، كە بێ بوونی شەرعیەت حكومەت ناتوانێت كارا بێت لە ئەداكرنی ئەركەكانیدا، ئەمەش بە دوو رێگە بەدەست دەهێنرێت، یەكەمیان دەبێت تێڕوانینی خەڵك بەو شێوەیە بێت كە حكومەت كار بۆ پاراستنی هاووڵاتیان و بە شێوەیەكی گشتی كار بۆ پارێزگاری كردن لە وڵاتەكە دەكات، دووەمیان دەبێت حكومەت هەڵبستێت بە دروستكردنی ئەو قەناعەتەی كە سیاسەت و بەرنامەكانی خزمەت بە باشتركردن و پەرەپێدانی بەرژەوەندییەكانی خەڵك دەكات).


گەندەڵی ئەو پەتایەی لەپرۆسەی پەرەپێداندا دەردەكەوێت و بە ئاسانی لێی جیانابێتەوە
ئاستەنگێكی دیكەی بەردەم پیادەكردنی حكومڕانی باش و رێگرتن لەكارلێكی سێ كاراكتەرە سەرەكییەكەی حكومڕانی بۆ پیادەكردنی حكومڕانی باش، لەمبارەوە هەموو پسپۆران هاوڕان كە دیاردەی پەیدابوونی گەندەڵی هەموو وڵاتێكی گرتۆتەوە، تەنانەت هەندێك لەو پسپۆرانەی بۆ ئەم راپۆرتە قسەیان كردووە راستەوخۆ ئەوەیان خستەڕوو كە هەندێ جار مەترسی ئەوە هەیە گەندەڵی ئەو دامودەزگایانەش بگرێتەوە كە بۆ رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی لەوڵاتدا دادەمەزرێنرێن، لەمبارەوە پرۆفیسۆر مایكل پانگۆ بەم راپۆرتەی راگەیاند: (دەكرێت گەندەڵی تەنانەت لەو دەزگایانەشدا رووبدات كە بە ئامانجی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دروستكراون، ئەویش كاتێك كەلێن و كەموكورتی لەم دەزگایانەدا دەبێت كە هەندێ كەس دەتوانن تەلاعوبی پێبكەن بۆ بەرژەوەندی خۆیان یاخود بە تەواوەتی كۆنتڕۆڵیان بكەن. رەنگە ئێمە نەتوانین ئاماژە بە رێگەچارەیەكی ئاسان بكەین بۆ ئەنجامدانی چاكسازی لەم رووەوە، بەڵام رەنگە كارێكی باش لەم رووەوە بریتی بێت لە چاندنی متمانە لای هاووڵاتیان بە توانای ئەم دەزگایانە بۆ ئەداكردنی ئەو ئەركەی لە ئەستۆیان گرتووە. كە ئەویش تەحەدایەكی گەورەیە لەبەر ئەوەی ئەمكارە پێویستی بە چارەسەركردنی ئەو كەموكوڕیانە هەیە كە بواری ئەوە دەدەن ئەم دەزگایانە لەلایەن كەسانێكی دیاریكراوەوە بۆ مەبەستی شەخسی كۆنتڕۆل بكرێن).

هەر سەبارەت بە مەترسی گەندەڵی و چۆنییەتی رووبەڕووبونەوەی، پرۆفیسۆر ئارا سامۆنسكی بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو وتی: (رووبەڕووبوونەوەی گەندەڵی پرسێكی ئاڵۆزە، لەبەر ئەوەی ئەگەر ئێمە بۆ مێژووی وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بگەڕێینەوە، ئەوا ئەو راستیەمان بۆ دەردەكەوێت كە ئەو وڵاتە بە سەردەمانێكدا تێپەڕیوە كە گەندەڵی تەشەنەی تێیدا كردووە، بۆ نموونە حكومەتەكانی ئەمریكا لە كۆتاییەكانی سەدەی نۆزدەدا حكومەتگەلێكی گەندەڵ بوون، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا توانرا پەرە بە دامەزراوەكان بدرێت تاوەكو توانرا لە سەدەی بیستدا گەندەڵییەكی كەمتر لەو وڵاتەدا بەدی بكرێت. كەواتە دەتوانین لەم رووەوە ئاماژە بەوە بكەین كە گەندەڵی بەشێكە لە هەر پرۆسەیەكی بنیادنانی حكومەتێكی كراوە، بۆ نموونە هیچ هەوڵێك شكنابەم كە بە ئامانجی پێكهێنانی حكومەتی دیموكراتی ئەنجام بدرێت كە هاوشان نەبووبێت بە روودانی گەندەڵی. هەروەها هەندێ جار گەندەڵیش بە چەشنێك تەشەنە دەكات كە كاریگەری وێرانكارییانەی لێدەكەوێتەوە لەسەر كۆمەڵگە، وەك ئەوەی لە سەردەمانی یەكێتی سۆڤیەتدا بەدیمان دەكرد).

ئەوەی لە كۆتایی ئەم راپۆرتە گرنگە ئاماژەی پێبكەینەوە ئەوەیە، پێویستە پارتە سیاسییەكان بە پارتەكانی دەسەڵات و ئۆپۆزسیۆنەوە لە خاڵێكی هاوبەشدا ئامانجیان یەكبگرێتەوە كە ئەویش پیادەكردنی حكومڕانی باشە لەوڵاتدا هەروەها هەردوولا كار بۆ سەروەریی یاسا و رێزگرتن و پاراستنی مافەكانی مرۆڤ و ئازادی رادەبڕین و میدیای ئازاد و بونیادی دامەزراوە دەستوورییەكان و بەهێزكردنیان، بۆ ئەوەی لایەنی دەسەڵاتی دەوڵەتی دەستپێشخەر بێت بۆ كارلێكی نێوان كەرتی تایبەت و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ دەسەڵاتی دەوڵەت و ئەمەش ببێتە هاندەرێك بۆ بەشداری كارا و فراوانی هاووڵاتیان لە پرۆسەی سیاسیی و ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵاتدا.
Top