جیهانێك لە دەرەوەی جیهانی دیموكراتی
شەپۆلی چوارەم و بونیادی دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبی و ئیسلامیدا



((كاتێك لە ساڵی 1974 شەپۆلی دووەمی دیموكراتی دەستی پێكرد، ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی بەدیموكراتی لەقەڵەمدەدران تەنیا 40 دەوڵەت بوون، چەند دەوڵەتێك نەبێت ئەوانی دیكە هەمووی دەوڵەتانی رۆژئاوا بوون، لەساڵی 1990 كە شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی دەستی پێكرد، ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی بەدیموكراتی لەقەڵەم دەدران 76 دەوڵەت بوون، ئەمەش واتە كەمتر لە نیوەی دەوڵەتە سەربەخۆكان، لە ساڵی 1995 واتە دوای تێپەڕبوونی 5 ساڵ بەسەر شەپۆلی سێیەمدا ژمارەی دەوڵەتانی دیموكراتی گەیشتە 117 دەوڵەت، ئێستاش كە 16 ساڵ بەسەر ئەو ماوەیەدا تێدەپەڕێت دەبینین یەكێك لە هەستیارترین ناوچەكانی جیهان كە دەوڵەتانی عەرەبی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە (بێجگە لە لوبنان) ناوچەیەكە دوورە لە دیموكراتی و ئەمەش دیاردەیەكی سەیرە بۆ بە جیهانیبوونی دیموكراتی)).
لاری دایمۆند



لاری دایمۆند تایبەتمەند لەسەر پرسی دیموكراتی و بونیادی دیموكراتی لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو لەجیهاندا، ئەو بیرمەندەیە كە ئەمریكا دوای پرۆسەی ئازادكردنی عێراق كردی بە راوێژكاری دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان بۆ بونیادی دیموكراتی لەعێراقدا، بەڵام دایمۆند كاتێكی زۆر لەم پۆستە نەماوەیە، پاش ئەوەی سەردانی چەند ناوچەیەكی عێراقی كرد و چەند موحازەرەیەكی لە زانكۆكانی عێراق پێشكەشكرد، كە دوایین موحازەرەی لە زانكۆی كوفە بوو، گەڕایەوە زۆنی سەوز و دەست لەكاركێشانەوەی خۆی دایە دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان و پێی راگەیاندن ((عێراق بەرەو هەڵگیرسانی شەڕی ناوخۆیی مەزهەبی هەنگاو هەڵدەگرێت، نەك بونیادی دیموكراتی)). ئەم دەست لەكاركێشانەوەیەی دایمۆند لەساڵی 2004دا بوو، ئەوكات ئەمریكیەكان لەوپەڕی گەشبینیدابوون بە بونیادی دیموكراتی لە عێراقدا، بۆیە كە دایمۆند ئەم مەزندە پێشوەختەیەی راگەیاند نەك دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان، بەڵكو ئیدارەی بوش و كۆنگرێسیش رووبەڕووی هێدمە و سەرسوڕمانێكی گەورە بوونەوە، بۆ تێگەیشتن لەو بنەمایانەی كە دایمۆند لەسەری مەزندەی كردووە، بڕیاردرا دانیشتنێكی لەبەردەم لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوەی كۆنگرێیس بۆ رێكبخرێت سەبارەت بە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لەعێراقدا (Testimony of Larry Diamond to the Senate Foreign Relations Committee- Washington، DC، May 19، 2004). دایمۆند لەم دانیشتنەدا جارێكی دیكە بە لیژنەی پێوەندییەكانی دەرەوەی كۆنگرێسی راگەیاندەوە، عێراق بەرەو توندوتیژی و شەڕی مەزهەبی ملدەنێت، نەك دیموكراتی.
ئاماژەدان بەم مەزندەیەی دایمۆند لەسەر پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لە عێراقدا، بۆ تێگەیشتنە لەو چەند دێرەی كە لەنێوان دوو كەوانەكەی سەرەوە وەك دەروازە بۆ چوونە ناو ئەم باسە ئاماژەمان پێكردووە، هەروەها گەڕانە ئاماژەیە بۆ وەڵامی ئەو پرسیارەی خودی دایمۆند وروژاندیەتی و دەپرسێت: بۆچی عەرەب نابێتە دیموكراتی؟)why are there no Arab democracies؟ وەڵامی ئەم پرسیارە وەڵامێكی ئاسان نییە، پێش هەمووان دایمۆند خۆی دان بەوەدا دەنێت ئەویش تا ئێستا ویڵە بەدوای وەڵامێكدا، لەم روانگەیەوە ئەوەی دووچاری سەرسوڕمانمان دەكات ئەوەیە، ئەم مەسەلەیە كە لەچوارچێوەی فیكری و سیاسی گریمانەی لەسەر وەردەگرین، بەڵگە زیندووەكان هەر لەسەرەتاوە گریمانەكان پوچەڵدەكەنەوە و هەر بۆنموونە ئەگەر هۆكاری نەبوونی دیموكراتی بۆ (كولتووری عەرەبی و ئیسلام وەك ئایین بگێڕینەوە)، ئەوا دەبینن كولتوور و ئایین وەڵامێكی موقنیعكەر نین بۆ نەبوونی دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبیدا، ئەگەر هۆكاری نەبوونی دیموكراتی بۆ بوونی نەوت بگێڕینەوە و ئاماژە بەوە بكەین سامانی نەوت بۆتە ئەو چەكەی كە رێگە نادات دیموكراتی سەرهەڵبدات، ئەوا دەوڵەتانی دیكەی عەرەبی وەك ئەردەن و میسر و مەغریب و توونس و تەنانەت یەمەنیش، ئەمانیش هیچیان بە دیموكراتی لە قەڵەم نادرێن لەبەر ئەوەی ئاستی پەرەپێدان لە ئاستێكی ئەوتۆدا نییە، بۆیە ئەگەر ئەو پرسیارە بكەین ئایا هۆكاری شكستی دەوڵەتانی عەرەبی لە بونیادی دیموكراتی چییە؟ ئەوا واقیعی دەوڵەتانی عەرەبی پێمان دەڵێت: شكستی بونیادی دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبی پێوەندی بە ئابووری سیاسیی و جوگرافی سیاسییەوە نییە، بەڵكو پێوەندی بە پێكهاتەی سیاسی عەرەبیەوە هەیە، هەربۆیە جیهان چەند لەسەر ئاستی دیموكراتی گۆڕانكاری بەخۆیەوە ببینێت، جیهانی عەرەبی وەڵامدانەوەیەكی زۆر كەمی دەبێت كە دەكرێت ئەو وەڵامدانەوەیە هێندە كەم بێت بە گەشەی دیموكراتی لەقەڵەم نەدرێت. سەبارەت بەوەی بۆچی دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبی دروست نابێت، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر شانا مارشاڵ ئوستادی زانستی سیاسەت لەبەشی حكومەت لە زانكۆی میرلاند كرد، خاتوو شانا بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی داینەوە: (بەپێی تێگەیشتنی من شكستی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا لە بەشێكیدا بۆ تەفاعولی مێژوویی نێوان حكومەتە رۆژئاواییەكان و حكومڕانە عەرەبەكان دەگەڕێتەوە. بەرژەوەندییەكانی پەیوەست بە بەدەستهێنانی نەوت و دابینكردنی رێگەی گواستنەوە كەلوپەل لەكاتی ناكۆكییەكاندا بوونە هۆی ئەوەی حكومەتە رۆژئاواییەكان پشتیوانی سیاسی، دارایی و سەربازی بۆ حكومڕانە ناشەرعی و تاكڕەوەكان دابین بكەن. باوەڕم وایە بێ ئەم پشتگیرییە گرنگە زۆرێك لە حكومڕانەكان چەند دەیەیەك پێش ئێستا لەلایەن خەڵكی وڵاتەكەوە لە دەسەڵات دوور دەخرانەوە. بە دڵنیاییەوە چەند جارێك ئەو رژێمانە رووخاون، بەڵام دواتر بەهۆی پاڵپشتی رۆژئاواوە دەسەڵاتیان گرتۆتەوە دەست. هەندێ كەس بانگەشەی ئەوە دەكەن كە كورتهێنانی دیموكراسی لە ناوچەكەدا بۆ دژایەتیكردنی شارستانییەتی عەرەبی بۆ بنەما سەرەكییەكانی دیموكراسی دەگەڕێتەوە وەك ئازادی رادەبڕین و رێزگرتن لە فرەیی. لە راستیدا بوونی روحیەتی دیموكراسی هیچ كاریگەرییەكی نابێت ئەگەر هاتوو لەلایەن دامەزراوە تاكڕەوەكان رێگە بە گوزارشتكردن لەو روحیەتە نەدرا. حكومەتە رۆژئاواییەكان تاوانبارن نەك هەر تەنیا لە گەیاندنی رژێمی گەندەڵ و ناشەرعیەكان بە دەسەڵات، بەڵكو تاوانباریشن لە ئاسانكردنی كردن بۆ ئەوەی ئەو رژێمانە كۆنتڕۆڵی دەزگاكانی راگەیاندن و سیستمی قەزائیش بكەن. بۆ نموونە، تەشەنەكردنی گەندەڵی یەكێكە لە كۆسپە سەرەكیەكانی بەردەم پیادەكردنی بنەما دیموكراسییەكان، لەبەر ئەوەی دەبێتەهۆی بێ متمانەكردنی خەڵك لە ئاست بەرپرسە هەڵبژێردراوەكاندا. لەگەڵ ئەوەشدا نیوەی ئەو پارەیەی بۆ مەسەلەی واسیتەكردن بەكاردەهێنرێت لە پرۆسەی شەرعی چەك فرۆشتنەوە سەرچاوە دەگرێت كە كۆمپانیا رۆژئاواییەكان ئەنجامی دەدەن. كەواتە ئەگەر هاتوو گەمەكارە سیاسی و بازرگانەكانی ئێمە شەفافتر و بەرپرسیارتر مامەڵەیان كرد، ئەوا رەنگە باشتر پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لە ناوچە دوورەكاندا (وەك عێراق) ئەنجام بدرێت. بە داخەوە ئەو كەسانەی لە دەسەڵاتدان خواستی ئەوەیان هەیە دیموكراسی بۆ جێبەجێكردنی ئەجێندا بەرتەسكەكانیان ئیستیغلال بكەن. ئەمە بۆ هەموو كۆمەڵگەیەك راستە. بۆ نموونە لە ئەمریكادا هەمان رێوشوێنی دیموكراسی بۆ دەڕبرینی راوبۆچوونەكان لەیەك كاتدا وەك گیانی دیموكراتیانەی گفتوگۆكردن لێك دەدرێتەوە، لای هەندێ كەس و لای هەندێ كەسی دیكەش وەك هەوڵی كەمینە بۆ رێگەگرتن لە دەركردنی یاساكە دەخرێتەڕوو. لە زۆرێك لە وڵاتە عەرەبیەكانیشدا ئەو كەسانەی هەوڵی ئەنجامدانی چاكسازی دەدەن بە «بەكرێگیراوانی ئیمپریالیستی رۆژئاوایی» تاوانبار دەكرێن، ئەمە ئەگەر هاتوو ئەو چاكسازیانە هەڕەشەبوون لەسەر دەسەڵاتی ئەو سەركردانە. لە راستیدا ئەمە ئاماژەیە بە كەموكوڕییەكی جددی لە تێگەیشتنی دیموكراسیدا، كە بە هەڵە یەكسان كراوە بە هەڵبژاردن، ئەمە لە بەشێكیدا بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە ئەنجامدانی هەڵبژاردن ئاسانترە لە بنیادنانی دەزگا قەزائیەكان و دەزگا راگەیاندنەكان. لەبەر ئەوەی بێ بوونی ئەو دامەزراوانە تەنانەت «نەزیهترین و عادیلانەترین» هەڵبژاردن دەبێتە گوازرشتكردن لە پێوەندییەك كە تێیدا دەنگدەران لەسەر بنەمای سوود و قازانجكردنی ماددی دەنگ دەدەن، واتە ئەو پارتەی زۆرترین كاڵای ماددی دابەش بكات زۆرترین دەنگ بەدەست دەهێنێت. لە هەڵبژاردنەكانی ئەم دواییەی عێراقدا بە ئاشكرا ئەم حاڵەتە بەدی دەكرا. ئەم رەفتارە پێشێلكردنی ئەو بنەمایە نییە كە دیموكراسی لەسەر ئەساسی هەڵبژاردن بنیاد دەنێت، بەڵام زۆر كەس پێیانوایە ئەمە نابێتەهۆی ئەوەی دەنگی دەنگدەران تەرجەمە بكرێت بۆ سیاسەتێكی مەنتیقی. هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە كە دیموكراسیی ناتوانێت گۆڕانی پێویست دروست بكات. ئەمە لە وڵاتانی دیكەشدا بەدی دەكرێت كە خەڵكی لەسەر ئەساسی وەلائیان بۆ گرووپە ئیتنی، ئایینی و ناوچەییەكەیان دەنگ دەدەن، لەبەر ئەوەی دواتر غەنیمەتی بردنەوە دەچێت بۆ گرووپە ئیتنی یان ناوچەییەكەیان. بۆ ئەوەی دیموكراسی سەركەوتوو بێت، ئەوا دەبێت كەمینەكان دڵنیابن كە تەنانەت ئەگەر نوێنەرە ئیتنی یان ئایینیەكانیان لە هەڵبژاردنەكاندا شكست بهێنن، ئەوا لەسەر كارەكانیان دەرناكرێن و موڵك و ماڵیان لێ زەوت ناكرێت. هۆكارێكی دیكەی نائومێدبوونی هاووڵاتیانی عەرەب لە «دیموكراسی» بۆ ئەو پێوەندییە دەگەڕێتەوە كەلە نێوان ئازادبوونی ئابووری و دیموكراسی راستەقینەدا لەم وڵاتانەدا هەیە. زۆرێك لە تیۆرزان و سیاسییەكانی رۆژئاوا ئاماژە بەوە دەكەن كە بوونی بازاڕی ئازاد دەبێتەهۆی دروستبوونی سیستمێكی سیاسی ئازاد. بەڵام لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا ئەو كەسانەی لەسایەی ئیشتراكیەتدا كۆنتڕۆڵی ئابووریان كردبوو درێژەیان بەو كۆنتڕۆڵكردنەدا تەنانەت دوای ئازادبوونی ئابووری ئەو وڵاتانەش. چونكە ئەو كەسانە كە پێشتر سەروەت و سامانێكی زۆریان كەڵەكە كردبوو توانیان بە نرخێكی كەم موڵك و ماڵە حكومیەكان بكڕنەوە و درێژە بە كۆنتڕۆڵكردنی ئابووری وڵاتەكە بدەن. لە زۆر حاڵەتدا ئەم ئازادكردنی ئابووریە بووەهۆی نزمكردنەوەی ئاستی ژیانی كرێكار و جووتیارەكان، بێ ئەوەی ئەمە هاوشان بێت بە ئازادبوونی سیاسی)).
هەر سەبارەت بەم پرسە و هۆكار مانەوەی ئەم ناوچە گرنگە لە دەرەوەی جیهانی دیموكراتی، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جۆناسان دیڤید فاین پسپۆر و تایبەتمەند لەسەر پرسی دیموكراتیزەكردنی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە زانكۆی حەیفا كرد و وتی: (دەوڵەتە عەرەبییەكان لەدوای جەنگی جیهانی دووەمەوە شكستیان هێناوە لە هێنانەدی دیموكراسیدا و لە راستیدا هەوڵی پێویستیان نەخستۆتەگەڕ بۆ هێنانەدی دیموكراسی. لەوەش زیاتر هیچ ئەزموونێكی دیموكراسی لە وڵاتانی عەرەبیدا بەدی ناكرێت و تەنانەت ئەگەر هەڵبژاردنی ئازاد و عادیلانەش لەم وڵاتانەدا بكرێت، ئەوا ئەو هێزانە سوود لەم هەڵبژاردنانە وەردەگرن كە میكانیزمەكانی دیموكراسی بۆ هەڵوەشاندنەوەی دیموكراسی بەكاردەهێنن، بۆ نموونە لە سەردەمی ئیدارەی جۆرج بوشدا كۆندولیزا رایس داوای لە میسر كرد كە ئازادی و كرانەوەیەكی زیاتر پیادە بكات، بەڵام ئەگەر ئەمكارە ئەنجام بدرێت، ئەوا ئیخوان موسلیمین دەسەڵات دەگرێتە دەست و ئەو كاتە دیموكراسی هەڵدەوەشێنێتەوە و دەوڵەتی شەریعەت دادەمەزرێنێت. هەروەها بڕواننە توركیا، ئەردۆغان لەو وڵاتەدا هەوڵی ئیستغلالكردنی دیموكراسی دەدات بۆ كۆتایی هێنان بە دیموكراسی، واتە ئەو سەرقاڵی ئەنجامدانی گۆڕانكاریە لە سوپا و لە دادگای باڵادا بۆ ئەوەی لە كۆتاییدا دەوڵەتی شەریعە دابمەزرێنێت، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە كە ئەم پرۆسەیە چەند ئاڵۆزی لەخۆ دەگرێت..... ئەگەر ئێمە بۆ مێژووی وڵاتە عەرەبیەكان بگەڕێینەوە ئەو راستیە بەدی دەكەین كە تەنانەت پێش دروستبوون و سەرهەڵدانی رەوتە ئیسلامییە توندڕەو و توندوتیژخوازەكان، ئەوا هەمیشە هێزە ئایینییە تەقلیدییەكان هەڵساون بە بەرهەڵستی كردن و بەرەنگاربونەوەی ئەو هێز و بزووتنەوانەی كە هێزگەلێكی لیبراڵی بوونە. لەبەر ئەوەی هەمیشە ئەو تێڕوانینە لە ئارادا بووە كە كرانەوە بە رووی رۆژئاودا دەبێتەهۆی ئیختیراقكردنی شارستانییەتی ئیسلامی لەلایەن شارستانییەتی رۆژئاواوە، هەروەها هەمیشە ئەو تێڕوانینە لە ئارادابوو كە هەرچی رۆژئاوا ئەنجامی داوە زیانی بە وڵاتانی رۆژهەڵاتی گەیاندووە و رۆژئاوا هێزێكی ئیمپریالیستی و كۆڵۆنیالیستیە. كەواتە هەموو كاتێك هەوڵ و كۆششەكانی بە مۆدێرنەكردن رووبەڕووی بەرهەڵستی ناوەندە ئایینییە تەقلیدییەكان بۆتەوە. لەبەر ئەوە پێموایە هۆكارەكە لە كولتووری ئەم وڵاتانە و لە تێڕوانین و لە تێگەیشتنی كۆمەڵگەكانی ئەم وڵاتانەدایە. لەهەمان كاتدا مەرج نییە عەلمانی بوونی كۆمەڵگەیەك هاوشان بێت بە كرانەوەو بە پیادەكردنی دیموكراسی، بۆ نموونە بڕواننە وڵاتی سووریا كە رژێمێكی عەلمانی حكومڕانی دەكات، بەڵام زۆر دوورە لەوەی رژێمێكی دیموكراسی بێت. ئەوەی پەیوەست بێت بە خوڵقاندنی كولتووری دیموكراسیەوە، ئەوا پێموایە ئەمە كارێكی كردەنییە، بەڵام پێویستی بە گۆڕینی پرۆگرامەكانی پەروەردە هەیە و ئەم پرۆسەیەش كاتێكی زۆر دەخایەنێت و رەنگە پێویستی بە دوو نەوە هەبێت بۆ ئەوەی جێگیر بێت و بچەسپێت. بۆ نموونە رووخاندن و راماڵینی رژێمی سەددام حوسێن لەسەر دەستی ئەمریكا نەبووە هۆی چارەسەركردنی تێكڕای كێشەكانی ئێوە، بۆ نموونە حاڵی حازر فیتنە لەنێوان شیعە و سوننەكاندا هەیە، كوردەكان كە خوازیاری سەربەخۆیین كێشەكانیان لەگەڵ توركیادا یەكلانەكردۆتەوە، مەبەستم ئەوەیە ئێوە لە دۆخێكی هەستیاردان و پێویست بە راگرتنی هاوسەنگی دەكات. لەلایەكی دیكەوە ئەمە دەوەستێتەسەر ململانێی نێوان هێزە تەقلیدەكان و هێزە لیبراڵەكان، بۆ نموونە ئەگەر ئیخوان موسلمین دەسەڵات بگرێتەدەست دوای نەمانی موبارەك ئەمە كارەساتێكی گەورە دەبێت).

دیموكراتی وەك كاڵایەكی رۆژئاوایی
لە تێڕوانینی عەرەبیدا
لەوانەیە ئەو چەند دێرەی پێشتر باسمانكرد، دەروازەیەكی باش بێت بۆئەوەی لەو روانگەیەوە بدوێین، بۆچی عەرەب دیموكراتی وەك كاڵایەكی رۆژئاوایی نامۆ بە شارستانییەتی عەرەبی سەیر دەكات؟ لەمەش خراپتر لەبەر ئەوەی دیاردەی راوەستان دژ بەدیموكراتی لەوڵاتانی عەرەبی زاڵە بەسەر دیاردەی پشتگیریكردن و بونیادی دیموكراتی، دەبینن زۆرجار ئەو نەتەوانەی لەگەڵ عەرەب دەژین لە چوارچێوەی وڵاتێكدا، دەكەونە ژێر كاریگەری ئەو كولتوورە عەرەبیە و لەتێگەیشتنی راست بۆ پرۆسەی بونیادی دیموكراتی، سەبارەت بەوەی بۆچی دەوڵەتانی عەرەبی دیموكراتی وەك كاڵایەكی رۆژئاوایی دژ بەخۆیان سەیر دەكەن؟ پرۆفیسۆر فەرید میرباغیر لە زانكۆی نیقۆسیا بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە و وتی: ((پێموانییە بتوانین دید و روانگەیەكی دیاریكراومان هەبێت لە ئاست تێكڕای وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، لەبەر ئەوەی ئەم ناوچەیە چەندین وڵاتی عەرەبی لەخۆگرتووە، هەروەها توركیا و چەند وڵاتێكی دیكەش لە خۆدەگرێت، لە هەمان كاتدا لە نێو زۆرێك لەم وڵاتانەدا كەمینە و نەتەوەی دیكە بوونیان هەیە، هەر بۆیە مەبەستم ئەوەیە نابێت هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەیەك ئاستدا ببینین لە پێوەندیدا بە بەرەوپێشچونی دیموكراسیەوە، ئەگەر ئێمە دیموكراسی بەو شێوە لێكبدەینەوە كە بریتییە لە حكومڕانێتی خەڵك لەلایەن خەڵك و لە پێناوی خەڵكدا، ئەوا هەموو كەس پشتگیری لە دیموكراسی دەكات، بەڵام ئەگەر پێمان وابێت دیموكراسی كورت دەبێتەوە لە شێوە ئازادییەكی دیاریكراو كەلە وڵاتانی رۆژئاوادا پیادە دەكرێت، ئەوا رەنگە هەڵوێستی جیاواز بێتە ئاراوە. دواتر دیموكراسی ئاڵوگۆڕی ئاشتیانەی دەسەڵات لە خۆدەگرێت، بەڵام رەنگە كەسانێك هەبن بەرهەڵستی دیموكراسی بكەن تەنیا بۆ ئەوەی درێژە بە دەسەڵاتی خۆیان بدەن، واتە لە روانگەی پاراستنی بەرژەوەندیەكانیانەوە دژایەتی دیموكراسی دەكەن. رەنگە كەسانێكیش هەبن لەسەر ئەساسی ئایدۆلۆژی دیموكراسی رەت بكەنەوە بە تایبەتی ئەو گرووپانەی پەنا بۆ توندوتیژی دەبەن. بەڵام ئایا ئەو كەس و گرووپانە نوێنەرایەتی تەواوی گەلانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكەن؟ باوەڕم وایە دەكرێت دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گەشە بكات و بەرەوپێشەوە بچێت، بەڵام دەبێت لەم پرۆسەیەدا تایبمەتمەندی و هەلومەرجی تایبەتی وڵات و كۆمەڵگەكە لەبەرچاوبگرین)).
بەڵام هەر سەبارەت بەم پرسە خاتوو شانا مارشاڵ لەزانكۆی میریلاند بۆچوونێكی دیكەی هەیە و لە وەڵامی ئەوەی بۆچی لە رۆژهەڵات دیموكراتی وەك هاوردەیەكی رۆژئاوایی سەیر دەكرێت، بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو: (لە راستیدا حكومڕانە تاكڕەوەكانی وڵاتە عەرەبیەكان زۆر ژیرانە ئەم هەستی دژە رۆژئاواییە بۆ درێژەدان بەدەسەڵات بەكار دەهێنن. تەنانەت ئەو سەركردانەش كە بەهۆی پاڵپشتی رۆژئاواوە دەسەڵاتیان گرتۆتەدەست و درێژەیان بەدەسەڵات داوە ئەم هەستی دژە رۆژئاواییە بەكار دەهێنن بۆ سەرقاڵكردنی هاووڵاتیەكانیان بۆ ئەوەی تەركیز لەسەر سیاسەتە دیكتاتۆرییەكانیان نەكەن. بۆ نموونە زۆرێك لەم رژێمانە هەڵسان بە دەركردنی یاسایەك كە هاوكاری دەرەكی لە رێكخراوە ناحكومیەكان قەدەغە دەكەن و ئەو رێكخراوانەش وەك هێزێكی تێكدەر و زمانحاڵی وڵاتانی دەرەكی وەسف دەكەن. دووەم، ئەزموونی «دیموكراسی» لە ناوچەكەدا- كە زۆرێك لە هەڵبژاردنە رووكەشییەكان بۆ مەبەستی درێژەپێدان بە دەسەڵاتی گەندەڵ ئەنجام دەدرێن- شكستیان هێناوە لە خزمەتكردن بەرژەوەندی خەڵك. كەواتە جێی سەرسوڕمان نییە خەڵكی دیموكراسی وەك چارەسەرێك بۆ كێشەكانیان رەت بكەنەوە...لایەنێكی دیكە كە فاكتەرێكی دیكەی شكستی دیموكراتیە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، ئەوەیە پارتە چەپ و عەلمانییەكانیش تا راددەیەكی گەورە دوچاری پاشەكشە هاتن دوای ئەوەی یەكێتی سۆڤیەت هاوكارییەكانی لێبڕین و لە هەمان كاتدا ئەمریكاش كۆششێكی زۆری كرد بۆ لاوازكردنیان لە سەردەمی شەڕی سارددا. ئەمەش بووەهۆی ئەوەی تەنیا ئیسلامییەكان وەك تاقە لایەنی موعارەزەی دەسەڵات بمێننەوە)).
سەبارەت بەوەشی ئەم هەستەی لە دەوڵەتانی عەرەبی دروست بووە پەیوەستە بەرۆڵی ئەمریكا لە پشتگیریكردنی رژێمە تۆتالیتارییەكان، پرۆفیسۆر جۆناسان داڤید فاین رایەكی دیكەی هەیە و بەم راپۆرتەی راگەیاند: ((ئەوە راستە كە هەندێ جار ئەمریكا بۆ پەرەپێدانی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكانی پشتگیری لە رژێمە شمولییەكان كردووە، بەڵام پێموانییە دیموكراسی بوون یان نادیموكراسی بوونی رژێمێك پەیوەست بێت بە هەڵوێستی ئیدارەی ئەمریكاوە، مەبەستم ئەوەیە پێوەندی وڵاتێكی دیاریكراو بە ئەمریكاوە ئەوە دیاری ناكات ئەو وڵاتە دەبێتە وڵاتێكی دیموكراسی یان نا، بە دەربڕینێكی دیكە ئەگەر وڵاتێك ئیرادە و خواستی هێنانەدی و پیادەكردنی دیموكراسی هەبێت، ئەوا كار و كۆشش دەكات بۆ هێنانەدی ئەم ئامانجە بە چاوپۆشین لە هەڵوێستی ئەمریكا، ئەگەر رژێمێكیش خواستی پیادەكردنی دیموكراسی نەبێت، ئەوا پەنا بۆ هەموو بیانو و پاساوێك دەبات بۆ ئەوەی كار بۆ جێبەجێكردنی دیموكراسی نەكات. راستە زۆرجار سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا سیاسەتێكی بەرتەسكانە بووە و لەم رووەوە تۆمارێكی رەشی هەیە لە پشتگیری كردن لە رژێم و حكومڕانە خراپەكان، بەڵام بە تەنیا ئەمریكا ئەم كارەی نەكردووە، فەڕەنسی و ئیتاڵیا و وڵاتگەلی دیكەش ئەم كارەیان كردووە كە هەندێ جار لە پێناو بەرژەوەندیە نەتەوەییەكانیاندا رەفتارێكیان كردووە كە دژ و پێچەوانە بووە لەگەڵ بەها ئەخلاقییەكاندا. لەلایەكی دیكەوە هەندێ جار داڕێژەران و جێبەجێكەرانی سیاسەتی دەرەوە بیركردنەوەیەكی ساویلكانە و هەندێ جار گێلانەیان هەبووە كە دیموكراسی چارەسەری هەموو كێشەكان لە خۆدەگرێت، بۆ نموونە كوندولیزا رایس باوەڕی وابوو كە بەتەنیا رووخاندنی رژێمەكانی ئەفغانستان، عێراق دەبێتە هۆی هێنانەدی دیموكراسیەتێكی جیفرسۆنی، بەڵام دەركەوت ئەوە بۆچوونێكی تەواو نەبوو. بەڵام ئەوەی جێگەی ئاماژە پێدانە ئەوەیە، هەمیشە رۆشنبیرانی وڵاتانی عەرەبیش رۆڵێكی ئیجابیان نەبینیوە لە پشتگیری كردن لە دیموكراسی و لە پرۆسەی پەرەپێدانی دیموكراسیدا، بۆ نموونە لە ساڵانی پەنجا و شەستەكان چوونە پاڵ هێزە چەپ و رادیكاڵەكان، یاخود دواتر بوونە بەشێك لە رژێمە دەسەڵاتدارەكان، بۆ نموونە بڕواننە رۆشنبیرەكانی سوریا، ئایا هیچ رۆڵ و كاریگەرییەكیان هەیە لە پەرەپێدانی دیموكراسیدا؟ لەلایەكی دیكەوە ئێستا ئەو رۆشنبیرانە لە ئارادان كە پشتگیری هێزە ئیسلامییە توندڕەوەكان دەكەن، كەواتە بەشێوەیەكی گشتی رۆشنبیرانی وڵاتانی عەرەبی رۆڵی ئیجابی و چاوەڕوانكراوی خۆیان نەبینیوە لەچوارچێوەی هەوڵەكانی هێنانەدی دیموكراسیدا).
سەبارەت بە كاریگەری سلبی هێز و پارتە ئیسلامییەكانیش لە پووكانەوەی باهۆزی دیموكراتی لە وڵاتانی عەرەبی، پرۆفیسۆر میرباغیر راشكاوانە و بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو: ((دژی تێكەڵكردنی ئیسلام و سیاسەتم، دژی تێكەڵكردنی ئایین و سیاسەتم، لەگەڵ جیاكردنەوەی دامەزراوە ئایینییەكانم لە دامەزراوە سیاسییەكان، ئەمە بەو مانایە نایەت كە دامەزراوە ئایینییەكان بیروبۆچوونی سیاسییان نەبێت، بەڵكو بەو مانایە دێت كە دەسەڵاتی سیاسی نەگرنەدەست. چونكە ئەگەر ئایین و سیاسەت تێكەڵكران، ئەوكاتە ئاین بە سیاسی دەبێت، ئەمەش لەدەستدانی پاكی و بێگەردی ئایینی دێت و ئەو كاتە دەبێت بە چەشنی پارتە سیاسییەكانی دیكە پەنا بۆ هەموو گەمە و تاكتیكە سیاسییەكان ببات و شەڕی دەسەڵات بكات. دواتر ئێمە ئەزموونی گرتنەدەستی دەسەڵاتمان هەیە لە لایەن پارتە ئیسلامییەكانەوە كە ئەم ئەزموونانەش ئاماژە بەوە دەكەن هەر كاتێك ئیسلامییەكان جڵەوی دەسەڵاتیان گرتبێتە دەست، ئەوا دیموكراسی دوچاری گیروگرفتی گەورە بووە، دەتوانین لەم رووەوە ئاماژە بە هەردوو وڵاتی سودان و ئەفغانستان بكەین، لە لایەكی دیكەوە ئەو حاڵەتە لە ئارادایە كە پارتە ئیسلامییەكان باوەڕیان بەوە هەیە كە هەر هاووڵاتیەك خاوەنی یەك دەنگ بێت و بۆ یەك جاریش دەنگ بدات، مەبەستم ئەوەیە ئەوان تا ئەو كاتە دیموكراسییان قبوڵە كە پێی بگەنە دەسەڵات، دواتر هەڵدەستن بە سەپاندنی تێگەیشتنە تایبەتییەكەی خۆیان لە ئایین بەسەر هاووڵاتیاندا)).
ئەوەی بارغامیر ئاماژەی پێكردوو ئەوەشی شانا ماشاڵ ئاماژەی پێكرد هەردووكیان لەیەك خاڵدا یەكدەگرنەوە كە چ حزبە ئیسلامیە سیاسییەكان و چ حزبە چەپ و عەلمانییەكان لەوڵاتی عەرەبیدا نەیانتواییوە زەمینەیەك بۆ دروستكردنی كولتوورێكی دیموكراسی خۆش بكەن و رۆڵێكی كاریگەرانە بگێڕن، بەڵكو بە پێچەوانەوە رۆڵێكی سلبیان گێڕاوە و ئەمەش بۆتە هۆكاری ئەوەی كە نەتوانن قۆناغی راگواستن تێپەڕێنن.

قۆناغی راگواستن و
كاریگەری كولتووری دیموكراتی
كاتێك سەیری پرۆسەی سیاسی یان پێكهاتەی پرۆسەی سیاسی دەوڵەتانی عەرەبی دەكەین و لەگەڵ هەنگاوەكان بۆ بونیادی دیموكراسی بەراوردیان دەكەین، دەبینین هەموو ئەو هەنگاوانەی كە پێویستن لە قۆناغی راگواستن لە حكومڕانی تۆتالیتارییەوە بۆ دیموكراتی هەڵبگیرێن، لەو وڵاتانە هەڵگیراون، هەربۆنموونە ئێستا لەهەموو دەوڵەتانی عەرەبیدا پەرلەمان بە ناوی جیاواز هەیە و هەمووشیان بانگەشەی ئەوە دەكەن دەسەڵاتێكی دادوەری سەربەخۆ لەوڵاتدا بوونی هەیە، بەڵام بۆ ئەمە میكانیزمی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان نابێتە فاكتەرێك بۆ وەرچەرخان بۆ دیموكراسی، ئەم پرسیارەمان رووبەڕووی پرۆفیسۆر پاولا پیكرنگ لە زانكۆی ویلیام و ماری كردەوە و لە وەڵامدا بەم راپۆرتەی راگەیاند: ((دابەشكردنی دەسەڵات لە رووی نەزەرییەوە جیاوازە لە جێبەجێكردنی ئەم پرسە لەسەر ئەرزی واقیع، كە ئەمەی دواییان ئەركێكی زەحمەتە و پێویستی بە خەڵكانێك هەیە كە وریا و چاوكراوە بن و هەوڵی گرتنەبەری رێسای شەفاف بدەن لە سیاسەتدا، لەرووی تیۆرییەوە ئامانج لە دابەشكردنی دەسەڵات ئەوەیە كە رێگە لە كۆبوونەوە و چڕبوونەوەی دەسەڵات بگیرێت لە دەستی كەسێك یان دەزگایەكدا. هەروەها بنەما و بناغەی سەرەكی دیموكراسی بریتییە لەوەی خەڵك لە رێی هەڵبژاردنەكانەوە نوێنەرانی خۆیان هەڵبژێرن....بەڵام لەرووی پراكتیكەوە كاتێك دەبینین ئەم دابەشكرنە بەجۆرێكی دیكە پیادە دەبێت و دادگاكان هێزێكی تایبەتیان نییە بۆ ئەوەی هەڵبستن بە جێبەجێكردن و سەپاندنی ئەو حوكمانەی دەری دەكەن لە بارەی مافەكانی مرۆڤەوە، بەڵكو ئەرك و وەزیفەی ئەوان تەنیا دەركردنی بڕیار و حوكمەكانە و دواتر ئەم مەسەلەیە دەوەستێتە سەر لایەنە پێوەندیدارەكان كە رێوشوێنی پێویست لەم رووەوە بگرنەبەر. هەروەها سەروەریی یاسا گرنگە بۆ بەردەوام بوونی دیموكراسی، هەنگاوی یەكەمیش لەم رووەوە بریتییە لە گۆشكردنی خەڵك لەسەر بەها و گرنگی سەروەریی یاسا و چۆنییەتی بەشداری كردنیان لە چەسپاندنیدا لەسەر ئەرزی واقیع)).
هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە پرسی گەشەپێدان و بونیادی كۆمەڵگەی مەدەنی بۆ ئەوەی دابەشكردنی دەسەڵاتەكان ئامانجی خۆیان بەدیبهێنن و سەروەریی یاسا بچەسپێت، پرۆفیسۆر مایكل مەنگەر لەزانكۆی دیوك بەمجۆرە سەبارەت بە گرفتەكانی ئەو قۆناغە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخافتن: ((لە گرفتەكانی گواستنەوە فێری زۆر شت بووینە. زەحمەتترین كێشە بریتییە لە چاكسازیی سسیتەمی یاسایی لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كە دادوەرەكان و هێزەكانی پۆلیس و بەرپرسە گشتییەكان بەشێوەیەكی دادپەروەرانە یاسا پیادەبكەن و كە یاسا لەسەر هەمووان و بە یەكسانی جێبەجێ دەكرێت. ئەگەر ئەو شتانە روونەدەن، ئەوە گواستنەوەی سیاسیی هەرگیز بەشێوەیەكی تەواو كاریگەر نابێت و ئەنجام نادرێت. هەر بۆیە، كێشەی قۆناغی گواستنەوە ئەوەیە كە دەنگدەران بەشێوەیەكی تەواو متمانەیان بە حكومەت نییە. زۆربەی پسپۆران و پڕۆفیسۆرەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا گەیشتوونەتە ئەو راستییەی كە پێش درووستبوونی پرۆسەیەكی دیموكراسیی بەهێز، زۆر پێویستە پێشوەختە سیستەمێكی دادوەریی بەهێز و راستگۆ و پاك بوونی هەبێت...هەروەها هەبوونی ئابوورییەكی بازاڕ لەپێناوی خوڵقاندنی چینی ناوەڕاست، كە هێزێكی پاڵپشتیكەرە لە پاراستنی كارایی حكومەت. كێشەی عێراق ئەوەیە كە وڵاتەكە خاوەن سامانێكی دەوڵەمەندە لە كانزای نەوت و ئەو سامانە هاندەرێكە بۆ سەرهەڵدانی دیاردەی گەندەڵی. سامانی نەوت هانی سیاسەتوانەكان دەدات بۆ بەڵێندان لەسەر داگرتنی نرخەكانی بەنزین و كەمكردنەوەی رێژەی باجەكانی حكومەت)).