((گاڵتە پێكردن بە فیكر، بەرەو لادان و ئاژاوەگێڕییەكی سەرتاپاگیرمان دەبات، دوورماندەخاتەوە لەوەی بتوانین بیربكەینەوەو، پشێوی و ئاڵۆزی هەموو بوارەكانی كاری رۆژانەمان دەگرێتەوە...بۆیە ئەگەر بمانەوێت كۆمەڵگە كێشە كەڵەكەبووەكانی تێپەڕێنێت و ئەو هێزەی بۆ پەیدابێتەوەو بتوانێت بگەڕێتەوە ناو رێڕەوی مێژوو، هیچ چارنییە دەبێت دەست بەپرۆسەی رەخنەی سەردەمیانە بكەین، بۆ ئەوەی بتوانین هۆشیارییەكی خودی سەربەخۆ دروست بكەین و ئەقڵانییەتێكی مەبەستدار بگێڕینەوە، ئەم خواستە بەڕێگەی تەفاعولێكی فیكری ئازاد و وتووێژی بەردەوام نەبێت نایەتەدی، بەڵام تەفاعولی فیكری ئازادو وتووێژ، نەك تەنیا لە نێوان دەستەبژێری بیریاران و رۆشنبیراندا، بەڵكو دەبێت وتووێژو موناقەشە لە نێوان سەرجەم توێژو چینەكان و گروپەكانی رێكخراوی كۆمەڵگەی مەدەنی و پارتە سیاسییەكان دەست پێبكاتەوە، بەمەش فیكر دەگەڕێتەوە بۆ ئەو زێدەی بە ئازادی لە دیالۆگی ئاسۆیی كراوەداو لە نێوان توێژو گروپەكان و دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی دروست ببێتەوە، نەك تەنیا لەسەر ئاستی تێڕوانین و مەزندە ئایدۆلۆژییەكان)) . هیشام شەرابی

باسكردنی كۆمەڵگەی كراوە، واتە باسكردنی ئەو كۆمەڵگەیەی كە هەموو پێكهاتەكانی دەكەونە خوار رەخنەی سەردەمیانەوە، واتە ئەو كۆمەڵگەیەی خۆمان وەك تاك لێی رازی نین و بەردەوام رەخنەی لێدەگرین، بەڵام هەتا ئێستاش مرۆڤایەتی لەو سیستمە باشتری بۆ حكومڕانی بەرهەم نەهێناوە كە ئەویش سیستمی دیموكراتی یە، ئەم ئاراستەیە پێمان دەڵێت : كاتێك پەنا بۆ بونیادی دیموكراتی و سیستمی دیموكراتی دەبەین بۆ ئەوەی كاروبارەكانی رۆژانەی كۆمەڵگەی پێ بەڕێوەبەرین، ئەمە بەو مانایە نییە سیستمی دیموكراتی باشترین سیستمی حكومڕانییە، بەڵكو مانای ئەوەیە لە نێو ئەو سیستمانەی هەتا ئێستا بۆ حكومڕانی پیادەكراون دیموكراتی لە ناو سیستمە خراپەكاندا لە هەموویان باشترە، ئەو تایبەتمەندی و جیاوازیانەی سیستمی دیموكراتی لە سیستمەكانی دیكە بە باشتر پێناسە دەكات ئەوەیە، سیستمی دیموكراتی بوار بەوە دەدات بەردەوام رەخنە لە سیستمە سیاسییەكە بگرین و هەڵەكانی بۆ راست بكەینەوە، ئەم سیستمە بوار دەدات بەرێگەی ئاشتی بێ رژاندی خوێن و توندوتیژی دەسەڵات بگۆڕێت و ئاڵوگۆڕی پێبكرێت، بۆیە ئەگەر لەم روانگەیەوە پێناسەی دیموكراتی بكەینەوە، دەبینن دیموكراتی بریتی نییە لەوەی گەل حكومڕانی هەڵدەبژێرێت، بەڵكو بریتیە لەوەی گەل بتوانێت حكومڕانی بگۆڕێت، گۆڕینی حكومڕانیش لەو روانگەیەوە نەبێت كە ئەم دەسەڵاتە خراپە و دەیگۆڕێت بۆ دەسەڵاتێكی باش، نەخێر ئەم دەسەڵاتەی ئێستا حكومڕانی دەكات بەرنامەكەی باشە، بەڵام بەرنامەی بەدیلی باشتر بەرهەمهاتووە، بۆیە دەبێت باش بۆ باشتر جێگە چۆڵبكات و بەڕێگەی ئاشتیانە ئاڵووێری دەسەڵات بكات.ئەمەش بەو ئاراستەیەمان دەبات كۆمەڵگەی كراوە بە ئایدلۆژیەتێكی دیاریكراو یان ئاراستەیەكی فیكری جیاواز یان بە وتووێژی نێوان دەستەبژێری رۆشنبیر و بیریاران دروست نابێت، بەڵكو كۆمەڵگەی كراوە پێویستی بە دروستكردنی پلاتفۆرمێكە كە هەموو بیربۆچوونە جیاوازەكان بە ئاراستەی ئاسۆیی( نەك ستوونی) لەنێوان پێكهاتەكانی خوارەوەی كۆمەڵگە و چین و توێژە جیاوازەكان و گروپەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و پارتە سیاسەكان دەست پێبكاتەوە بۆ ئەوەی ئەو فیكرە ئازادە بەرهەمبێت كە توانای بەهەمهێنانی رەخنەی سەردەمیانەی هەبێت، رەخنەیەك داكۆكی لەبەها بەرزەكانی مرۆڤ بكات، زەمینەیەك برەخسێنێت ئەوەی تواناكانی كۆمەڵگە بە ئاراستیەك هەڵبسوڕێنێت كەتاك لە پرۆسەكە هەست بە هۆشیارییەكی سەربەخۆ بكات و بە شێوەیەكی ئەقڵانی بەرژەوەندییەكانی خۆی لەناو كۆمەڵگە بەرگری لێبكات و بڕوای بەوە بێت كە ئەو تا ئەو رادەیە ئازادە كە ئازادی بەرامبەرەكەی پێشێل نەكات، ئەو خاوەنی موڵكدارییەتی تایبەتی و موڵكدارییەتی تایبەتی خۆیەتی و خاوەنی مافی رادەربڕین و مافی بەشداریكردنە لە پرۆسەی سیاسیدا و یاسایەك هەیە ئەو مافەی بۆ دەپارێزێتەوە، پاراستنی ئەم مافانە بۆ تاك دەبێتە هۆكاری ئەوەی :
1- كاركردن لای تاك پیرۆز بێت و ئەو وەهمە برەوێتەوە كە بەهای كاركردن بێ مانا دەكات، ماكس ڤێبەر بۆ ئەوەی ئەو حاڵەتە نائومێدییە لای تاكی رۆژئاوایی برەوێنێتەوە، لەناو مەزهەبی پرۆتستانیدا ئاكاری پرۆتستانی زیندوو كردەوە بۆ ئەوەی ئایینی كریستیانی رێگرنەبێت لەبەردەم پیرۆزی كاردا، سەبارەت بەم هەوڵەی فێبەر بۆ گۆڕینی ئاكاری كریستیان، شلۆمۆفێنری دەڵێت: ماكس فێبەر بۆیە مەزهەبی پرۆتستانی دروستكرد بۆ ئەوەی بڵێت كریستیانەكانی رۆژئاوا جیاواز لە كریستیانەكانی رۆژهەڵات، ئەوان كاركردن بەپیرۆز دەزانن و هەر ئەم مێتۆدەی ماكس ڤێبەر كە خۆی ناوی لێناوە گیانی سەرمایەداری و ئاكاری پرۆتستانی بووە، هۆكاری ئەوەی كە جیهانی سەرمایەداری رۆژئاوا ئەو پێشكەوتنە گەورەیە بەدیبهێنێت و سیستمی لیبرالیزم بچەسپێنرێت.
2- لایەنێكی دیكە كە لە كۆمەڵگەی كراوە دروست دەبێت هاندانی كاركردن و رێزگرتنە لە داهێنان، بێگومان دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی كراوە بە جۆرێك دادەمەزرێن كە دەبنە هۆكارێك بۆ هاندانی كار و هاندانی داهێنان.
3- خاڵی زۆر گرنگ بۆ پاراستنی ئەو حاڵەتەی پێشتر ئاماژەمان پێكردن، پاراستنی مافی موڵكدارییەتی تایبەتی و مافی خاوەنداریەتی فیكرییە، ئەگەر سەرنج لەم خاڵە بدەین دەبینن لە كۆمەڵگەی كراوە دوو جۆر سەرمایە ئەو كۆمەڵگەیە هەڵدەسوڕێنێت، یەكەمیان سەرمایەی ماددییە كە زەمینەی ئەنجامدانی پرۆژەو پێشكەوتنەكانی كۆمەڵگە فەراهەم دەكات، دووەمیان سەرمایەی مەعریفی یە، كە ئەو پێشكەوتنە بەڕێوە دەبات، چینی ناوەند دروست دەبێت و سەروەریی یاسا فەرز دەكات.
ئەو سێ خاڵەی وەك دەسپێكی هەنگاو هەڵگرتن بۆ كۆمەڵگەی كراوە و سەربەخۆیی تاك بۆ كاركردن و داهێنان پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و پێكەوە گرێدانەوەی تاكەكان لە كۆمەڵگە دەگۆڕێت و لە چوارچێوەی پرۆسەیەكی ئەقڵانیدا رێكیان دەخاتەوە، ئەمەش واتە ئەو بۆندانەی كە تاكەكانی كۆمەڵگە پێكەوە گرێدادەتەوە ئەو پرانسیپە ئەقڵانیانەن كە بێجگە لە هەموو پێكهاتەكانی كۆمەڵگە لە پێناوی بەرز راگرتنی تاكدا دەخاتە ژێر رەخنە و پرسیارەوە، رەخنەگرتن لە سیستمی دیموكراتیدا دەكاتە ئەو دینەمۆیەی كە رەورەوەی پێشكەوتنەكان هەڵدەسورێنێت، لێرەدا جێگەی خۆیەتی وەك نموونە ئاماژە بە وڵاتی كۆریای باكور و كۆریای باشور بكەین، ئەم دوو وڵاتە كە تەنها 57 ساڵە دابەشكراون،هەردوو وڵاتە خاوەنی یەك كلتور و یەك زمان و یەك مێژوون، هەتا ئێستا هیچ توێژینەوەیەكی زانستیش نییە ئاماژە بەوە بكات كە توانای هاوڵاتیانی كوریای باشور لە توانای هاوڵاتیانی كۆریای باكور زیاترە، بەڵام با دوای 57 ساڵ سەرنج لە بەرهەمی یەك كۆمەڵگە یەك نەتەوە بدەین، كە بە دوو شێوازی جیاواز تواناكانیان هەڵدەسورێنرێت، لەم چوارچێوەیەدا دەبینن لەم دێو ئەو دیوی هێڵی پانی 38 كە تەنها سیمێكە بۆتە سنوری نێوانی كۆریای باكور و كۆریای باشور، ئەوبەشەی گەلی كۆریا كە ئێستا پێیان دەگوترێت كۆریای باشور لەسەر بنەمای پرانسیپە ئەقڵانییەكان تواناكان هەڵدەسوڕێنرێن دەبینن سەرمایەی ماددی و مەعریفی ئەو وڵاتە كۆریای باشوری گەیاندۆتە ریزی وڵاتانی جیهانی یەكەم و ئەو ئایدلۆژیەتییەشی تواناكانی گەلی كۆریای باشور هەڵدەسوڕێنێت كۆریای باكوری لە جیهانی سێهەمدا هێشتۆتەوە، راشكاوانەتر ئێستا كۆریای باكور لەگەڵ دەوڵەتانی دواكەوتووی ئەفرییقیا پۆلێن دەكرێت و كۆریای باشور لە دەوڵەتانی پێشكەوتووی رۆژئاوا، ئەمە بۆ ئەڵمانیاش بە هەمان شێوە بوو، ئەڵمانیای رۆژئاوا كە بە پرانسپیی ئەقڵانییەت و لەسەر بنەمای كۆمەڵگەی كراوە لەدوای شەڕی دووەمی جیهانی خۆی بونیادنایەوە، لەگەڵ ئەڵمانیای رۆژهەڵات كەلەسەر پرانیسپی ئایدلۆژیەتی دەوڵەتانی سۆڤیەت خۆی بونیاد نایەوە، دوو بەرهەمی جیاوازی لە ئیرادەی یەك نەتەوە پێشكەشی جیهان كرا، لە ناو بەرلین كە تەنها بەدیوارێك لە نێوان ئەڵمانیای رۆژهەڵات و ئەڵمانیای رۆژئاوا دابەشكرابوو، شاری بەرلینی كردبووە دوو جیهانی جیاواز ئەو بەشەی سەر بە ئەلمانیای رۆژئاوا بوو كۆمەڵگەیەكی كراوە بوو، ئەو بەشەی سەر بە ئەڵمانیای رۆژهەڵات بوو كۆمەڵگەیەكی داخرابوو، هەر بۆیە پەنگخواردنەوەی ناو كۆمەڵگەی داخراو گەیشتە ئەو ئاستەی دیواری بەرلین بروخێنرێت و لەگەڵ رووخانی دیواری بەرلینیش جەنگی سارد كۆتایی پێبێت، كەواتە ئەمەیە كۆمەڵگەی كراوە كە سیحری ئایدلۆژیا دەرەوێنێتەوەو دەبێتە دەست پێكی پرۆسەی ئەقڵانی، نموونەی ئەڵمانیا بۆ كۆریای باكوریش راست دەردەچێت و تەنها بە نەمانی سیمەكەی هیڵی پانی 38 وەهمی سیستمی كۆمونیستی لە كۆریای باكور دەرەوێنێتەوەو هەمان پرۆسەی پەرەپێدان و ئەقڵانییەت كە كۆریای باشور دەست پێدەكات كە 50 ساڵ لەمەوبەر لەكۆریای باشور دەستی پێكردووە. سەبارەت بە بایەخ و گرنگی كۆمەڵگەی كراوە مانای ئەم كۆمەڵگەیە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیرینا سلۆنیكۆ لەزانكۆی كیڤ لە ئۆكرانیا كرد تایبەت بەم راپۆرتە گووتی: (كۆمەڵگەی كراوە كۆمەڵگەیەكە كەس ناتوانێت تێیدا بانگەشەی ئەوە بكات خاوەنی ڕاستی ڕەهایە و هەقیقەت تەنها لای ئەوە، بەڵكو هەمیشە تیڕوانین و گۆشەنیگای جیاواز هەیە دەربارەی ڕاستی و هەقیقەت، هەر لەم ڕوانگەیەوە بەدیلە جیاوازەكان قبوڵ دەكرێن و هەمیشە گفتوگۆ و مشتومڕ لە ئارادایە دەربارەی پرس و مەسەلە جیاوازەكان. واتە ناتوانرێت بانگەشەی ئەوە بكرێت ڕاستیەكی گەردوونی یان جیهانی بوونی هەیە و لە دەرەوەی ئەو ڕاستییە هەموو بۆچونەكانی دیكە نادروست و بێ بنەمابن.. بۆیە ئەگەر لە چوارچێوەی ئەم كۆمەڵگایە سەیری ماناكانی ئازادی بكەین دەبینن ئازادی ئێمە لەوێدا كۆتایی پێدێت كە سنوری ئازادی ئەوانی دیكە دەست پێدەكات، ئەمە هێڵێكی سوورە و نابێت ببەزێنرێت. بۆ ئەم مەبەستەش لە هەموو كۆمەڵگایەكدا چەند ڕێسایەكی تایبەت بەخۆیان هەیە بۆ ڕێكخستنی ئەم پرسە، كە ئەم ڕێسایانەش لە دەستووردا بەرجەستە دەبن، هەروەها لە یاساكاندا، ئەمەش بەو مانایە دێت كە یەك ڕێسا هەیە بۆ هەموو لایەك و دەبێت هەمووان پێوەی پابەندبن، هەروەها ئەگەر هات و تەفسیر و لێكدانەوەی جیاوازیش بۆ ئەو ڕێسایانە كرا، كە هەندێ جار بە مەبەستی كەڵك وەرگرتنی خراپ لێیان ئەم كارە دەكرێت ئەوا دەبێت دادگا بەرەنگاری ئەم هەوڵە ببێتەوە. )) هەر سەبارەت بە جیاوازی و تایبەتمەندیەكانی كۆمەڵگەی كراوەو لە پرۆفیسۆر تۆدەر ڤلاد جێگری بەرێوەبەری سەنتەری كۆكس و تایبەتمەند لەبواری میدیا پرسی ئایا چۆن ئەو شەفافیەت و كرانەوەیە لەكۆمەڵگەی كراوەدا دەپارێزرێت؟ لە وەڵامدا بەم راپۆرتەی راگەیاند: (كۆمەڵگەی كراوە كۆمەڵگەیەكە تێیدا شەفافیەت لەسەر هەموو ئاستەكاندا پیادە دەكرێت، لەسەر ئاستی دەركردنی بڕیار، لەسەر ئاستی پەیوەندی حكومەت بە دەزگاكانی ڕاگەیاندنەوە، هەروەها لەسەر ئاستی متمانە و میسداقیەتی دەزگاكانی ڕاگەیاندن. . هەر بۆیە من پێموایە پاراستنی هەوڵێكە دەبێت هەموو دەزگاكانی كۆمەڵگە بەشداری تێدا بكەن، هەر لە پارتە سیاسیەكانەوە تاوەكو حكومەت و تاوەكو دەزگای قەزائیش، هەروەها ڕێكخراوەكانی حكومەتی مەدەنیش كە دەبێت هەوڵ بدەن شەفافییەت لە كۆمەڵگەدا پیادە بكرێت، لە هەمان كاتدا دەزگاكانی ڕاگەیاندنیش دەتوانن لەم ڕووەوە ڕۆڵیان هەبێت، بۆ نموونە دەبێت ئەو لایەنانە ئاشكرا بكەن كە كەمتەرخەمی دەكەن لە ئەنجامدانی ئەركەدا). پرۆفیسۆر تۆدەر سەبارەت بە پێشلكردنی بنەما سەرەكییەكانی كۆمەڵگەی كراوەو رێز نەگرتنی بە بیانووی ئازادییەوە گووتی : (من لە نیگەرانییەكانی ئێوە تێدەگەم، بونیادی كۆمەڵگەی كراوە پرۆسەیەكی ئالۆزە، بۆ نموونە من سەر بە وڵاتێكم_كە وڵاتی ڕۆمانیایە_ كە نزیكەی 50 ساڵ وڵاتێكی كۆمۆنیستی بوو، هەروەها ئێستا بۆ ماوەی 20 ساڵ دەبێت پرۆسەی بە دیموكراتیكردن لەم وڵاتەدا بەڕێوەدەچێت و هێشتا ناتوانن بڵێین دامەزراوە و دەزگاكان چەسپیون و پتەون. بەڵام پەرۆشی ڕۆمانیا بۆ بە ئەندامبوون لە یەكێتی ئەوروپادا بووە پاڵنەرێك بۆ ئەوەی هەنگاوی زیاتر هەڵبگیرێت بەرەو هێنانەدی دیموكراسی لە كۆمەڵگەدا، كەواتە هەندێ جار فشاری ئیجابی لە لایەن هێزێكی دەرەكییەوە كاریگەری دەبێت لەسەر خێراتركردنی ڕەوتی ئەم پرۆسەیە. ئەوەی پەیوەندی بە پارتە سیاسییەكانەوە هەبێت، من دەڵێم پێویستە ئەم پارتە سیاسییەكان هەوڵبدەن بەها دیموكراسییەكان لە نێوخۆیاندا بچەسێنن و هەوڵی بەرپاكردنی فرەیی بدەن،، لە هەمان كاتدا ڕاستە پارتە سیاسییەكان هۆكارێكی گرنگن لە هێنانەدی دیموكراسیدا، بەڵام ئەوان تەنها گەمەكاری ساحەكە نین، بەڵكو دەزگاگانی دیكەش، وەك دەزگاكانی ڕاگەیاندن و دەسەڵاتی قەزائیش ڕۆڵیان هەیە لەم ڕووەوە).
رۆڵی دەستەبژێری رۆشنبیر و دەزگاكانی راگەیاندن لە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و كۆمەڵگەی كراوەدا
لەسەرتاوە ئاماژەمان بەوەكرد كە پرۆسەی بونیادی دیموكراتی و بەدامەزارەوەیی كردنی كۆمەڵگە و بونیادی كۆمەڵگەی كراوە كارلێكی نێوان سەرمایەی ماددی و مەعریفی ناو كۆمەڵگەیە بۆ ئەوەی ژێرخانی وڵات بەجۆرێك بونیاد بنرێتەوە كە بتوانرێت سەروەریی یاسا بونیاد بنرێت و، لە نێو كۆمەڵگەدا فیكری ئازاد پرۆسەی ئەقڵانییەت بە شێوەیەكی ئاسۆیی لەنێوان سەرجەم پێكهاتەكانی كۆمەڵگەوە بێتە ئاراوە، ئایدلۆژیەتێك بیربۆچوونەكان بەند نەكات بۆ جێبەجێكردنی ئامانجەكانی خۆی یان مەعریفەی فیكری ئازاد ناكاتە هۆكارێك بۆ رازاندنەوەی چەمكە ئایدلۆژییەكانی خۆی، پرۆفیسۆر هیشام شەرابی رۆشنبیری كۆچكردووی فەلەستینی لە كتێبی ( رەخنەی شارستانی بۆ كۆمەڵگەی عەرەبی) هۆكاری دواكەوتنی پرۆسەی گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی دەگێڕێتەوە بۆ ئەوەی فیكری ئازاد بەشێوەیەكی ئاسۆیی لەنێو پێكهاتەكانی كۆمەڵگەی عەرەبی لەدایك نەبووە، بۆیە لەمبارەوە راشكاوانە دەڵێت: ( مێژوو بوونی خۆی بەڕێگەی گەل و جەماوەر دەسەلمێنێت نەك بەڕێگەی بڕیاران و رۆشنبیران و سەركردەكان، هەر بۆیەشە هیچ گۆڕانكارییەك لە ناو كۆمەڵگە روونادات تا بۆچوون و ئامانجەكان لە ناو كۆمەڵگە بۆ ئەو گۆڕانكارییە پێنەگەیشتبێت)) پێگەیشتنی بۆ چوون و ئامانج لە ناو كۆمەڵگە واتە ئەو فیكرە ئازادەی لەناو كۆمەڵگە موناقەشە دەكرێت، ئەمە گەورەترین گرفتی كۆمەڵگە عەرەبی و ئیسلامیەكانە كە ئایدۆلۆژیەتی نێو ئەو كۆمەڵگایانە رێگە نادەن ئەو موناقەشە ئازادا بۆ لە دایكبوونی ئەو فیكرە ئازادە دروست بێت، ئەم پەتایە لەنێو كۆمەڵگەی عەرەبی و ئیسلامییەكاندا رۆشنبیرانی گرتۆتەوە و دەیانەوێت ئەو بەرهەمە مەعریفیەی بەرهەمی دەهێنێن بەرێگەی ئایدۆلۆژەیەتی حیزبە ئیسلامییە سیاسیەكان یان حزبە چەپەكان بەسەر كۆمەڵگەدا فەرزی بكەن، بۆیە كاتێك ئەو چەمكە ئایدلۆژیانە جێگە فیكرە ئازادە دەگرنەوە، لەبری ئەوەی پرۆسەی ئەقڵانی لە كۆمەڵگە دەست پێبكات پرۆسەیەكی ئایدلۆژی حزبی ( ئەوجا چ ئیسلامی یان چەپ) لەكۆمەڵگە سەرهەڵدادات، ئەم زەمینەیە دەزگاكانی راگەیاندیش لەبری ئەوەی لەسەر بنەمای ئیتیكی رۆژنامەوانی و پاراستنی ئازادییەكان لە كۆمەڵگە كاریگەریان هەبێت و كۆمەڵگە بە ئاراستیەكی ئیجابیانە بجوڵێنن، دەبین دەكەونە ژێر كاریگەری ئایدۆلۆژیەتی حیزبە ئیسلامییە سیاسییەكان یان ئایدلۆژیەتی چەپ و كۆمونیستەكان، ئەوجا بكەونە ژێر كاریگەری هەریەك لەم دوو ئایدۆلۆژیەتەوو، لەبری ئەوەی رەخنەی ئەقڵانی و شارستانیانە بەرهەم بهێنن، رەخنەی ئایدلۆژی بەرهەم دەهێنن، لەبری ئەوەی هۆشیاری سەربەخۆ بۆ تاك بەرهەمبینن، تاكەكان دەكەنە كۆیلەی ئایدۆلۆژیا و لەبری هەنگاونان بۆ كۆمەڵگەی كراوە، كۆمەڵگە بەرەو كۆمەڵگەیەكی داخراو دەبەن، سەبارەت بەرۆڵی رۆشنبیر و دەزگاكانی راگەیاندن لە بونیادی دیموكراتی و كۆمەڵگەی كراوە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر ئیرا كۆهین كردو لەوەڵامدا بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە رای خۆی دەربڕی: (كۆمەڵگەی كراوە كۆمەڵگەیەكە تێیدا ئازادانە گوزارشت لە هەموو بیروبۆچوونەكان دەكرێت، هەروەها هەموو بیربۆچوونەكان تێیدا ڕووبەرووی ڕەخنە دەبنەوە، كەواتە لەم كۆمەڵگەیەدا ڕێز لە ئازادای ڕادەبڕین دەگیرێت و مافەكانی تاكەكەس ئەولەویەتیان هەیە بەسەر مافە دەستەجەمعیەكانەوە.. لە ڕاستیدا ناتوانرێت كۆمەڵگەی كراوە لە بۆشاییدا دروست بكرێت، چونكە ئەم ئەگەرانە گرێدراون بە هەلومەرجە مێژوییەكەوە، بە تایبەتی مێژوی سیاسی و هەروەها مێژوی ئابووریش، بۆ نموونە گۆڕینی ئەڵمانیای سەردەمی هیتلەر بۆ وڵاتێكی دیموكراسی پێویستی بە هەڵگیرساندنی جەنگێكی جیهانی بوو، ئەمە لە كاتێكدا لە هەندێ وڵاتی دیكە ئەم پرۆسەیە ئاشتیانە بەڕێوەدەچێت، وەك ئەوەی لە هەندێ لە وڵاتانی سەر بە یەكێتی سۆڤیەتی پێشوودا ڕوویدا. بۆیە ریزگرتن لە بەهاكانی كۆمەڵگەی كراوە ئەركی سەرشانی هەر تاكێكە بە تایبەتیش پاراستنی ئازادییەكان، بەڵام لە ڕاستیدا ئازادیی هیچ كاتێك ڕەها نەبووە، ئێمە ئازادنین لە ئازاردانی كەسانی دیكە، بەڵام ئایا چۆن پێناسەی ئازاردان دەكرێت، ئەمە پرسێكی ئاڵۆزە. هەرچۆنێك بێت ئێمە بە شێوەیەكی ڕەها ئازادنین، بەڵكو دەبێت لە چوارچێوەی ڕێزگرتن لە كەسانی دیكە مومارەسەی ئازادی بكەین. كەواتە ئەم مومارەسەكردنە كارێكە هاوشانە بە پابەند بوون بە هەندێ بەهای دیكەوە وەك ڕێزگرتن لە ئازادی و بەها مافی كەسانی دیكە. نابێت ئەم ڕێزگرتنەش كورت بكەینەوە لە تەنها ڕێزگرتن لە گروپێكی ئیتنی دیاریكراو ( بۆ نموونە كورد یان عەرەب) یان گروپێكی ئاینی دیاریكراو، یاخود لە ڕەگەزێكی دیاریكراو ( پیاو یان ئافرەت). ئەمە كارێكی دروست و تەندروست نییە، بەڵكو دەبێت ئێمە ڕێز لە تاكەكەس بگرین، پەرە بە كەلتورێك بدەین كە تێیدا پەرە بە گیانی ڕێزگرتن بدرێت لەسەر بنەمای ئینسان بوون نەك لەسەر بنەما و پێوەرێكی دیكە.. ئەو جا لێرەوە ئەگەر باسی رۆڵی رۆشنبیر بكەین لە كۆمەڵگە من راشكاوانە دەڵێم،.. ئێمە ناتوانین ئەو ڕابگەیەنین كە تێكڕای رۆشنبیران كار بۆ خزمەتكردن و بەرەوپێشبردنی بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگە دەكەن، بۆ نموونە رۆشنبیر هەبووە پشتگیری هاتنە سەر حوكمی دەسەڵاتێكی شمولی كردووە. بەڵام بە شێوەیەكی گشتی رۆشنبیران ڕۆڵ دەبینن لە خوڵقاندنی بیروبۆچوونەكان و لە گۆشكردنی خەڵك پێیان و دواتر رۆشنبیرانی گشتی هەیە كە هەوڵی بڵاوكردنەوەی ئەم ئایدیایانە دەدەن. هەروەها ناكرێت بڵێین لەبەر ئەوەی هەموو رۆشنبیران قوڵ بیركردنەوە ئەوا هەموویان وەك یەك بیردەكەنەوە، لە هەمان كاتدا رۆشنبیر هەیە كار بۆ خێروخۆشی كۆمەڵگەكەی دەكات و ڕۆشنبیریش هەیە رۆڵێكی وێرانكار و خراپ دەبینێت. سەبارەت بە رۆڵی میدیاش بە هەمان شێوەیە، ئەوا دەبێت ئەو پرسیارە بكەین ئایا ئەم دەزگایانە چی بڵاو دەكەنەوە و لە لایەن چ لایەنێكەوە كۆنتڕۆڵ دەكرێن؟، بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە ئەم دەزگایانە هەوڵبدن زانیاری باوەڕپێكراو بڵاوبكەنەوە، ببنە جێی متمانە و میسداقیەتی خەڵك، بۆ نموونە تا ڕاددەیەك باش ڕۆژنامەی واشنتۆن پۆست، نیویۆرك تایمز و كەناڵی بی.بی.سی بەمشێوەیە كار دەكەن، هەروەها ئەوەی پەیوەندی بە ئەنتەرنێتەوە هەبێت ئەوا دەكرێت بە هەردوو ئاراستەی ئیجابی و سلبیدا بەكاربهێنرێت، بەڵام من پێم وایە تا ئێستا زیاتر سوودی لێوەرگیراوە بۆ هەندێ بوار و پرسی گرنگ، بۆ نموونە خەڵكی ئێران بێ بەكارهێنانی ئەنتەنرێت و مۆبایل نەیاندەتوانی دەنگ و هەڵوێستی خۆیان وەك پێویست بە جیهانی دەرەوە بگەیەنن).هەر لەم چوارچێوەیەدا سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیران پرسیارمان لە پرۆفیسۆر جۆرجی تەركان مۆراڤی بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی سیاسیی زانكۆی جۆرجیا كرد كە تایبەتمەندە لەسیاسەتی دەوڵەتانی قەوقازو دیموكراتیزەكردن لەو وڵاتە، بەوەی ئایا ئەو ئاستانگانە چین دێنە بەردەم ئەم پرۆسەیە و چۆن رۆشنبیران و دەزگاكانی راگەیاندن دەتوانن رۆڵی خۆیان بگێڕێن بۆ كەمكردنەوەی ئەو ئاستەنگانە؟، پرۆفیسۆر جۆرجی بەمجۆرە وەڵامی پرسیاری ئەم راپۆرتەی دایەو وتی : ((كاتێك كارل پۆپەر باسی لە كۆمەڵگەی كراوە كردووە و لەم ڕووەوە كتێبێكیشی بەم ناوە نوسیوە، دەتوانین بڵێین پۆپەر مەبەستی، دیموكراسی لیبراڵی بووە كە تێیدا هەموو كەس ئازادە لە گوزارشتكردن لە بیروبۆچونەكانی خۆی، هەروەها شەفافیەت پیادە دەكرێت، مەبەستم ئەوەیە هەموو كەس ئازادە لە دەربڕینی ڕاوو بۆچونەكانی و لە ڕەفتاركردن بە مەرجێك ئەم كارە نەبێتە هۆی بەرتەسكردنەوە یان سنورداركردنی ئازادی كەسانی دیكە.بۆیە لە پرۆسەی بونیادی دیموكراسی پێویستە سەرەتا بایەخ بە چەند پرسێكی دیاریكراو بدرێت، بۆ نموونە پێویستە فرەیی سیاسی پیادە بكرێت، ئەم حاڵەتەش بەوە سەردەكەوێت كە بە پرۆسەیەكی قۆناغ بە قۆناغ كۆمەڵگە لەسەر بەها دیموكراسییەكان و گۆش و پەروەردە بكرێن، یاخود هەنگاو بە هەنگاو ڕێ و شوێنە دیموكراسییەكان پیادە بكرێن. ئێمە ئەم مەترسییە لەو كۆمەڵگەیانەدا بەدی ناكەین كە دیموكراسیەتێكی دێرینیان هەیە و توانای بەرەنگاربوونەوەی هەر هەوڵێكی لەم چەشنەیان هەیە، مەبەستم شێواندنی بنەماكانی دیموكراسییە. بەڵام لەو كۆمەڵگەیانەی كە كەلتورو بەهای دیموكراسی ڕەگ و ڕیشەی قووڵی نییە لە كۆمەڵگە لە ناو كارنامەی پارتە سیاسییەكاندا ئەوا ئەمە مەترسییە لە ئارادا دەبێت. هەروەك ئاماژەم پێكرد چارەسەر گۆشكردنی خەڵكە لەسەر بەها دیموكراسییەكان بۆ ئەوەی بگەنە ئاستێك متمانە بە پارتێكی سیاسی نەدەن كە كارنامەیەكی نادیموكراسی هەبێت. لەم پرۆسەیەدا ڕاستە رۆشنبیران و نوخبەكان ڕۆڵێكی بنەڕەتی دەبینن لە كۆمەڵگەی كراوەدا، بەڵام نابێت ئەو ڕاستیەش لەبەرچاو نەگرین كە هەندێ جار رۆشنبیران ڕۆڵێكی پێچەوانە دەبینن، مەبەستم ئەوەیە هەندێ جار رۆشنبیران هەڵدەستن بە پەرەپێدانی هێزە ناسیۆنالیستیە توندڕەوەكان یاخود پشتگیری لە هێزە ڕادیكاڵەكان دەكەن، واتە پاڵپشتی لە گەشەكردنی هێزە نادیموكراتییەكان دەكەن. كەواتە دەبێت بە حەزەر بین كاتێك باس لە رۆڵی رۆشنبیران دەكەین لەم ڕووەوە، هەرچەندە ئەوان دەتوانن رۆڵی گەورە ببینن لە كۆمەڵگە كراوەكان و دیموكراسیە دێرینەكاندا. بە هەمان شێوە دەتوانن ڕۆڵێكی گەورەتر ببینین لەو كۆمەڵگەیانەی بە قۆناغی ئینیتقالیدا تێپدەپەڕن.. ئەوەی پەیوەندی بە ڕاگەیاندنەوە هەبێت من پێم وایە دەبێت ڕاگەیاندن ئازادیان پێبدرێت، بەڵام نابێت ڕێگە بدرێت هەوڵی پەرەپێدانی بیرۆكەی شۆڤینسیتی و بڵاوكردنەوی بوغز و ڕق و قین بدەن، ڕاگرتنی ئەم هاوسەنگییەش كێشەیەكی زەحمەتە. كەواتە چاوەڕوان دەكرێت لە قۆناغی ئینتیقالیدا ڕۆڵێكی ئیجابی ببینن، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەگەری ئەوە هەیە كار بۆ پەرەپێدانی ڕەوتی توندڕەو و نەتەوە پەرستەكانیش بكەن. لەبەر ئەوەی ئامرازو هۆكارێكی بەهێزی سازدان و جۆشدانی خەڵك بۆی هەیە ببێتە سەرچاوەی كێشەیەكی گەورە بۆ كۆمەڵگە).
رۆڵی پارتە سیاسییەكان و سەرهەڵدانی گەندەڵی لەدەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتیدا
دەسپێكردنی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی، واتە دەسپێكردنی وەرچەرخان لە كۆمەڵگەیەك كە پێشتر تۆتالیتار حكومڕانی تیدا كردووە و ئێستا هەوڵدەدرێت دەسەڵاتێكی نیشتمانی و دیموكراتیانە حكومڕانی بكات، ئەمەش واتە گۆڕینی تەواوی هەیكەلی كۆمەڵگە لەرووی ئابووری سیاسیی و كلتورییەوە بۆ كلتوری دیموكراتی و بنەماكانی ئابووری بازاڕ و دەستاودەستپێكردنی ئاشتیانەی دەسەڵات، ئەوەی جێگەی هەڵوەستەكردنە لەم پرۆسە ئاڵۆزەدا ئەوەیە لەم وەرچەرخانە گەورەیەدا زۆر دیموكراتی پیادە دەكرێت، بەڵام سیستمی دیموكراتی ناچەسپێت، یان وەك فەرید زەكەریا لە كتێبی ( ئاییندەی ئازادی ) ئاماژەی پێكردووە دیموكراتی بەرهەم دێت، بەڵام سیستمی لیبرال دیموكراتی دروست نابێت، بۆیە لەم حاڵەتە لەبری ئەوەی هەڵبژاردن و پیادەكردنی پرۆسەی ئەو فاكتەرانە بەرهەم بهێنن، دەبین پیادەكردنی بەوجۆرەی دیموكراتی دەبێتە هەرەشە بۆ سەر ئاییندەی ئازادی لەوڵاتدا،هەروەها فرانسیس فۆكایاماش لە كتێبی ( كۆتایی مێژوو) كە رووخانی دیواری بەرلین وەك كۆتایی مێژوو سەركەوتنی لیبرال دیموكراتی لە قەڵەم دەدات، سیستمی لیبرالیزم بە بنەمای سەركەوتنی دیموكراتی لەقەڵەم دەدات، ئەمەش واتە پیادەكردنی سەروەریی یاسا و پیادەكردنی بنەماكانی ئابووری بازاڕ و مافی خاوەنداریەتی تایبەت، ئێمە بۆ ئەم راپۆرتە و لەبەر ئەوەی دەسپێكی پرۆسەی بونیادی دیموكراتی لە حیزبە سیاسییەكانی ناو كۆمەڵگە دەست پێدەكات، ئەو پرسیارەمان لەگەڵ ئەو بەرێزانە وروژاند كە بۆ ئەم راپۆرتە بەشدارییان كردبووین، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆر ئیرا كۆهین بەمجۆرە سەبارەت بەرۆڵی پارتە سیاسییەكان وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوە: (پێمان خۆش بێت یان نا بوونی پارتە سیاسیەكان شتێكی حەتمیە، هەروەها پارتە سیاسییەكان وەك ماكس ڤیبەر دەڵێت دەبنەهۆی بە مەركەزیكردنی دەسەڵات، بەڵام هاوشان بە بە بوونی پارتە سیاسیەكان پێویستە پەرە بە كەلتورێك بدرێت تێیدا ڕێز لە دیموكراسی و لە ململانێ بگیرێت، بۆ نموونە لە ئەمەریكادا چەند پارتێكی سیاسی بوونیان هەیە، بەڵام هەموویان لەسەر كۆمەڵێك بەها و بنەما ڕێككەوتن كە ئەمەش ڕێگە لە سەرهەڵدانی دیكتاتۆریەت یان حكومڕانێتی شمولی دەگرێت. بەڵام ناكرێت ئەم كار و ئەم ئەركە لە كۆمەڵگەیەدا ئەنجام بدرێت كە بە هەل و مەرجێكی شۆڕشگێڕیدا تێدەپەڕێت، واتە ناتوانیت لە هەمان كاتدا سەرگەرمی شۆڕشكردن و بنیاتنانی دیموكراسی بیت، ئەم حاڵەتە لە ئێراندا بە ڕوونی دەردەكەوێت.) ..پرۆفیسۆر كۆهین لەم وڵامدا بەرۆشنی دوولایەنی گرنگی لیكجیاكردۆتەوە كە ئەویش وەرچەرخانی كلتوری شۆڕشگێڕییە بۆ كلتوری بونیادی دیموكراتی لەبەرنامەی حیزبە سیاسیەكاندا، سەبارەت بە قۆناخی ئینتیقالی و روودانی ئەو جۆرە ئیشكالییەتە پرۆفیسۆر جۆرجی مۆراڤی گووتی : (ئاشكرایە كە ئەو كۆمەڵگەیانەی بە قۆناغی ئینتیقالیدا تێدەپەڕن لەبەر ئەوەی ڕێو شوێنەكانی دیموكراسی نەچەسپێنراون، لەبەر ئەوەی هێشتا كارنامەی پارتە سیاسییەكان كارنامەیەكی تەواو دیموكراسی نییە، ئەوا ئەم كۆمەڵگەیانە هەمیشە لەبەردەم دوو مەترسیدان، یەكەمیان سەرهەڵدانی گەندەڵی و تەشەنەكردنی، دووەمیان مەترسی گرتنەدەستی دەسەڵات بە شێوەیەكی دیموكراسی، بەڵام لە لایەن هێزێكی نادیموكراسیەوە! لێرەدا ئەوەی پێویستە بكرێت بۆ ڕووبەرووبوونەوەی ئەم حاڵەتە ئەوەیە خەڵكی لەسەر ئەوە گۆشبكرێت كە بەرگری لە مافەكانی خۆی بكات كە فشار دروستبكات بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی، هەروەها لەم ڕووەوە دەبێت دەسەڵاتی قەزائیش بەهێزبكرێت بۆ ئەوەی رۆڵی خۆی ببینێت لە هەوڵەكانی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵیدا.) پرۆفیسۆر مۆراڤی زەمینەی چارەسەركردنی ئاستەنگەكانی قۆناخی ئینتیقالی گرێدەداتەوە بە پەروەردەكردنی خەڵك بە كەلچەری دیموكراتی ئەمەش واتە بەرهەمهێنانی فیكری ئازاد و هۆشیاری خودی تاك بە شێوەیەكی سەربەخۆ، بۆ ئەوەی ئەمە ببێتە دەسپێكی پرۆسەیەكی ئەقڵانی و بەردەوامی پرۆسەی پەرەپێدان لەناو كۆمەڵگەدا.