عێراق لەبەردەم تەنگژەیەكی سیاسیی گەورە وبۆشاییەكی دەستووریدا

عێراق لەبەردەم تەنگژەیەكی سیاسیی گەورە وبۆشاییەكی دەستووریدا
((ئەوەی لە بەریتانیادا بە پێنج كاتژمێر كۆتایی پێهات، پێدەچێت لە عێراقدا پێویستی بە پێنج مانگ بێت))
كریستۆفەر هیل باڵیوزی ئەمریكا لە بەغدا

چوار مانگی تەواو بەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكانی مانگی مارتی رابردوو تێدەپەڕێت، هێشتا لایەنە براوەكانی هەڵبژاردنەكە لەسەر میكانزمێك بۆ چۆنییەتی پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو رێكنەكەوتوون، ئێستا لە عێراقدا بۆشاییەكی دەستووری هەیە، پەرلەمانی پێشوو هەڵوەشاوەتەوە و پەرلەمانی تازە یەك كۆبوونەوەی كردووە و ئێستا سەرۆكی پەرلەمان دیارینەكراوە، هەروەها هەردوو لیستی دەوڵەتی یاسا و هاوپەیمانی عێراقی بۆ ئەوەی پۆستی سەرۆك وەزیرانیان لەدەست دەرنەچێت، یەكیانگرتووە و بەم یەكگرتنەش زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان پێكدەهێن، بەڵام هێشتا لەناو هاوپەیمانییە تازەكەدا لەسەر دەستنیشانكردنی كاندیدێك بۆ ئەو پۆستە رێككنەكەوتوون و هەروەها لە نێوان سێ پێكهاتە سەرەكییەكەشدا (كورد و سوننە و شیعە) هەتا ئێستا لەسەر دابەشكردنی سێ پۆستە سەروەرییەكە رێكنەكەتوون، یان نەگەیشتوونە ئەو ئاكامەی چۆن ئەو سێ پۆستە سەروەرییە دابەش بكرێت، لەم ئاڵۆزی و بینە و بەردەیەدا فراكسیۆنی كوردستانی خۆی نەكردۆتە لایەنێكی كێشەكە و بەچەند خاڵێكی گشتی هەڵوێستی راگرتووە:
1- فراكسیۆنی كوردستانی تەحەفوزی لەسەر هیچ كاندیدێك نییە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، هەر كەسێك كاندید بكرێت بۆ ئەو پۆستە، فراكسیۆنی كوردستانی لەسەر بەرنامەكەی لەگەڵی دەكەوێتە وتووێژەوە.
2- فراكسیۆنی كوردستانی مەرجی پێشوەختەی بۆهەر هاوپەیمانییەك و دەسپێكردنی گفتوگۆ پابەندبوونە بە دەستووری عێراق و هەر كاندیدێك بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران كاندید بكرێت، دەبێت پابەندبوونی خۆی بەدەستووری عێراقەوە رابگەیەنێت، ئەوجا فراكسیۆنی كوردستانی دەست بە وتووێژ لەگەڵیدا دەكات.
3- فراكسیۆنی كوردستانی لە پۆستە سەروەرییەكان داوای پۆستی سەرۆك كۆمار دەكات و كاندیدی فراكسیۆنی كوردستانیش بۆ ئەو پۆستە بەڕێز مام جەلالە.
بێجگە لەم هەڵوێستە راشكاوانەیە فراكسیۆنی كوردستانی خۆی تێكەڵاوی وردەكاری ئەو كێشانە نەكردووە كە لەلایەك لەنێوان لیستی ئەلعراقیە و لیستی دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلافدا هەیە، هەروەها خۆی تێكەڵاوی ئەوەش نەكردووە ئایا هاوپەیمانی دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلاف، نوری مالیكی سەرۆكی لیستی دەوڵەتی یاسا وەك كاندیدی هەردوو لیست كاندید دەكەنەوە یان كاندیدی دیكەش هەڵدەبژیرێت، بەڵام وەك كریستۆفەر هیل لە موحازەرەیەكیدا لە ئامۆژگای چاتام هاوسی بەریتانی ئاماژەی پێكردووە، پێدەچێت چانسی مالیكی بۆ ئەوەی ببێتە كاندیدی هەردوو لیستە گەورەكەی شیعە بەو ئاستە نییە، هیل لەموحازەرەكەیدا راشكاوانە بەمجۆرە باسی ئەو لایەنە دەكات: ((تا ئێستا مالیكی كەسێكی پەسەندكراوە نییە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران لە لایەن زۆرێك لە شیعەكانەوە، هەروەها چەندین مشت و مڕی ناوخۆی لە ئارادایە لەسەر ئەم پرسە، بەڵام تا ئێستا بە هیچ ئەنجام و ئاكامێك نەگەیشتون)). بەڵام ئەوەی جێگەی هەڵوەستەكردن و راوەستانە كریستۆفەر هیل لەدوور و لەنزیك ئاماژە بە هەڵوێستی ئەمریكا ناكات سەبارەت بەوەی ئایا ئەمریكا پشتگیری لەمانەوەی مالیكی دەكات یان نە، بە تایبەتی كە دژایەتیكردنی كاندید كردنەوەی د.مالیكی بە پلەی یەكەم دەكات تەیاری سەدرە، نزیكەی 40 كورسی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقی بەدەستهێناوە لەكۆی 70 كورسی و لەبەرامبەردا سەدر پشتگیری لەكاندیدكردنەوەی د.ئیبراهیم جەعفەری دەكات كە تەنیا 6 كورسی لەكۆی 70 كورسییەكەی هاوپەیمانی نیشتمانی عێراقی بەدەستهێناوە، دژایەتیكردنی رەوتی سەدریش لە د.مالیكی لەگەڵ ئەوەی هەندێك لە پرۆسە سیاسییەكەدا پێگەی د.مالیكی لەق دەكات، بەڵام ئەمریكا حەز بە نزیكبوونەوەی تەیاری سەدر ناكات و پێدەچێت ئەمریكا لەم لایەنەوە پشتگیری د.مالیكی زیاتر بكات، هەروەها مەترسییەكی دیكە كەلە ئاڵۆزی پرۆسە سیاسییەكە و بۆشایی دەستووری لە بارودۆخی ئێستای عێراقدا دەخوێنرێتەوە، مەسەلەی ناڕەزایی و خۆپیشاندانی هاووڵاتیانی باشوور و ناوەڕاستی عێراقە بۆ دابینكرنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان وەك ئاو و كارەبا، بێگومان ئەم ناڕەزایی دەربڕینانەش بەجۆرێك لەجۆرەكان دەبێتە كارتێكی گوشاری دیكە، ئەمەش نەك بۆ ئەوەی پەلە لەپێكهێنانی حكومەت بكرێت، دەبێتە كارتێكی فشاری سیاسیی و لەوانەیە لەپرۆسەی دانوستاندكردندا بۆ پێكهێنانی حكومەت وەك كارتێكی سیاسی لایەك دژی لایەكی دیكە بەكاربێنێتەوە، ئەمە بێجگە لەوەی رۆژانە كاری توندوتیژی خۆتەقاندنەوە لە شارەكانی باشوور و ناوەڕاستی عێراق روودەن و چەندین كەس دەبنە قوربانی. بەڵام پرسیاری سەرەكی لێرەدا ئەوەیە ئایا چۆن كاندیدی 3 پۆستە سەروەرییەكە دیاری دەكرێت؟ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە هێندەی پێوەندیی بەپێكهاتنی لایەنە سەرەكییەكان لەدەرەوەی پەرلەمان هەیە، هێندە پێوەندی بە ناو هۆڵی پەرلەمانی عێراقەوە نییە، لەبەر ئەوەی ئەگەر لەدەرەوەی سەقفی پەرلەمان لایەنەكان نەگەنە رێككەوتنێك، لەناو پەرلەماندا رێككەوتن ناكرێت. بۆ زیاتر بەدواداچوونی ئەم پرسە، ئەم پرسیارەمان ئاراستەی بەڕێز شارەزای یاسایی تاریق حەرب كرد و لێمان پرسی: هەتا ئێستا پەرلەمان تەنیا توانیویەتی یەكجار كۆببێتەوە و ئەو جارەش نەیتوانی سەرۆكی پەرلەمان بۆخۆی دیاری بكات، ئەمەش بەو مانایە دێت كە پرۆسەی سیاسی لە عێراقدا لەتەنگژەیەكی سەختدایە، ئایا چۆن دەكرێت ئەم پرۆسەیە لەو قەیرانە رزگار بكرێت؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا تاریق حەرب بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە سەرنجی خۆی دەربڕی و وتی: ((تاوەكو هەر یەكێك لە قەوارە یان هاوپەیمانێتیەكان بتوانێت زۆرینە پێكبهێنێت لەپەرلەماندا كە بریتییە لە لە %50+1 كە دەكاتە 163 كورسی لە كۆی 325 كورسی، ئەوا شتێكی ئاساییە كە ئەم مەسەلەیە رەنگدانەوەی هەبێت لەسەر پرۆسەی پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسی كە مەبەست لە دیاریكردن و هەڵبژاردنی سەرۆك كۆمار و سەرۆك وەزیران و جێگرەكانی و وەزیرەكان و سەرۆكی پەرلەمان و جێگرەكانییەتی. هەروەها كاتێك باس لەوە دەكرێت كە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت كاتێكی زۆری خایاند، ئەوا رایەكی پیچەوانەم هەیە بە بەڵگەی ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی پێشوودا كە لە 15 كانونی یەكەمی 2005 ئەنجامدرا، ئەوا پێكهێنانی حكومەت كاتێكی زۆری بۆ تەرخانكرا كە لە 20 مانگی ئایاری 2006دا متمانە بە حكومەت درا. واتە پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسی زیاتر لە شەش مانگی خایاند، ئەمە لەكاتێكدا قەوارە و لایەنەكان لە پێگەیەكی بەهێزتردابوون)). شارەزای یاسایی تاریق حەرب ئەوە ناشارێتەوە كە نەتوانینی یەكلاییكردنەوەی سێ پۆستە سەرەكیەكە كاریگەری لەسەر پێكهێنانی حكومەت هەیە، ئەمەش بەو مانایەیە هەتا كێشەی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران یەكلایی نەكرێتەوە، ناتوانرێت كاندیدی سەرۆكی پەرلەمان و كاندیدی سەرۆك كۆمار یەكلایی بكرێنەوە.
هەر سەبارەت بەو بۆشاییە سیاسیی و دەستوورییەی ئێستا لەپرۆسەی سیاسیی عێراقدا هاتۆتە ئاراوە، پرسیارمان لە شێخ عەلی عەلاق كە یەكێكە لەسەركردەكانی دەوڵەتی یاسا و حزبی دەعوا كرد، بەڵام ئەم سەركردەیەی لیستی دەوڵەوتی یاسا بەم راپۆرتەی راگەیاند كە ئەو ئەم بارەی ئێستا بە بۆشایی دەستووری و سیاسی نازانێت و لەمبارەوە وتی: ((تەحەفوزم هەیە لەسەر دەستەواژەی بۆشایی دەستووری، لەبەر ئەوەی لە عێراقدا دەستوور هەیە و یاساكان تەحەكوم بەم وڵاتەوە دەكەن و حكومەتێك هەیە كە دەسەڵاتی تەواوی هەیە، لەبەر ئەوە پێموانییە وڵاتەكە لەبۆشاییەكی دەستووریدا بێت، بەڵكو ئەم قۆناغە لە دەستووردا بە قۆناغی ئینتیقالی و بە قۆناغی بنیادنانەوە ناونراوە، كە دەبێت ئەنجومەنێكی نوێنەرانی نوێ لەجێی ئەنجومەنی نوێنەرانی پێشوو دابمەزرێت و حكومەتی نوێ پێكبهێنرێت و حكومەتی ئێستاش بە ئاسانی دەسەڵات تەسلیم بكات. ئەوەی پەیوەست بێت بە پێكهێنانی حكومەتی نوێیەوە، ئەوا حاڵی حازر لایەنە پێوەندیدارەكان سەرقاڵی گفتوگۆن و لە راستیدا ماوەیەكی دیاریكراویشیان لەبەردەمدا ماوە بۆ ئەنجامدانی ئەم ئەركە، كە ئەو ماوەیەش دەستوور دیاریكردووە، واتە لەم رووەوە لایەنەكان لە ژێر فشارێكی دەستووری و یاساییدان و دەبێت لەو ماوەیەدا ئەو كارە ئەنجام بدەن. كە ئەویش رێككەوتنە لەسەر پاڵێوراوی سەرۆكایەتی كۆمار و سەرۆك وەزیران و هەردوو جێگرەكەی، پێموایە لایەنە سیاسییەكانیش درك بەم مەسەلەیە دەكەن. لەلایەكی دیكەوە خەڵكی عێراقیش پەرۆشی ئەوەن لە دانیشتنی دووەمی پەرلەمانی نوێیی عێراقدا ئەم دۆسیانە یەكلابكرێنەوە. هەروەها پێموایە گفتوگۆكانی ئێستا گفتوگۆی جددی و بەرپرسیارانەن و دەكرێت لە ماوەی چەند رۆژێكدا بگەینە ئەنجام)). بەڵام حاچم ئەلحەسەنی كە ئەویش وتەبێژی دەوڵەتی یاسایە راستییەكان وەك خۆی ئاماژە پێدەكات و ئەم بارودۆخەی ئێستا بە تەنگژە و گرێكوێر لەقەڵەمدەدات و سەبارەت بەم پرسە تایبەت بەم راپۆرتە وتی: ((پێموایە رێگەی چارەسەر بۆ تەنگژەی ئەم بارودۆخە، بریتییە لە گەڕانەوە بۆ خودی ئەنجومەنی نوێنەران، چونكە لە رابردوودا و ئێستاشی لەگەڵدا بێت پرسیارەكە پەیوەست بووە بە ئەگەری ئەوەی ئایا دەتوانین ئەنجومەنی نوێنەران بكەینە لایەنی یەكلاكەرەوەی كێشەكان یان نا، ئێستاش ئێمە رووبەڕووی هەمان پرس و كێشە بوینەتەوە و بە باوەڕی من جگە لە گەڕانەوە بۆ پەرلەمان چارەسەرێكی دیكەمان نییە. ئەوەی پێوەندی بە هەڵبژاردنی سەرۆكی پەرلەمانەوە هەبێت، پێموایە ئەمە یەكێكە لە گرێكوێرە سیاسییەكان و چارەسەركردنیشی پێویستی بەوە هەیە لایەنەكان لێبوردەیی و مرونەت بنوێنن، لەبەر ئەوە داوا لە لایەنە سیاسییەكان دەكەم ئەم راستیانە لەبەرچاو بگرن و من یەكێكم لەو كەسانەی بانگەشە بۆ یەكلاكردنەوەی ئەم گرێكوێرانە دەكەم بێئەوەی ئەمە هاوشان بێت بە دروستكردنی هیچ حەساسییەتێك. لە راستیدا درێژەكێشانی ئەم مەسەلەیە_ یەكلانەكردنەوەی ئەم پۆستە_دەبێتە هۆی ئاڵۆزبوونی كێشەكان، باوەڕم وایە چارەسەركردنیشی پێویستی بەوە هەیە لایەنە پێوەندیدارەكان لێبوردەیی بنوێنن. شەخسی خۆم داوای ئەوە دەكەم ئەو لایەنانە لەسەر بناغەی لێبوردەیی رەفتار بكەن و هەوڵی گەیشتن بە تێگەیشتنێكی هاوبەش بدەن، پێموایە ئەمە لە كۆتاییدا روودەدات)). ئێمە بۆ ئەم راپۆرتە رای هیچ كەسێكمان لە فراكسیۆنی كوردستانی وەرنەگرت، بەڵكو زیاتر جەختمان لەسەر ئەو دوولایەنە كردەوە كە بەشێكی سەرەكی كێشەكەن، هەروەها پسپۆرێكی یاسایی كە بێلایەنانە هەڵوێستی خۆی لەسەر ئەم لایەنە دەرببڕێت.
كۆبوونەوەكەی نێوان عەللاوی مالیكی
ئەمریكا پشتگیری لە نزیكبوونەوەی نێوان لیستی ئەلعراقیە و دەوڵەتی یاسا دەكات، كریستۆفەر هیل باڵیۆزی ئەمریكا لەبەغدا سەبارەت بە كۆبوونەوەی یەكەمی نێوان مالیكی و عەللاوی راشكاوانە لە باسەكەیدا لە چاتام هاوس بە هەنگاوێكی پۆزەتیف لە قەڵەمی دەدات و دەڵێت : ((لەگەڵ بەردەوامبوونی ئەم دۆخە، ئەوا نزیكەی هەفتەیەك پێش ئێستا رووداوێكی سەرنجڕاكێش روویدا، ئەویش بریتی بوو لە كۆبوونەوەی نوێنەرانی لیستی دەوڵەتی یاسا و لیستی ئەلعێراقیە، ئەمە یەكەم كۆبوونەوەی نێوان لیستێكی سوننی و گەورەترین لیستی شیعەكانە. بۆچی من باسی هەموو ئەم رووداو و مەسەلانە دەكەم؟ لەبەر ئەوەی ئەمە سیاسەتە، لە راستیدا ئەمە وەرزێكی سیاسی راستەقینەیە. پرسیارەكە چیتر ئەوەنییە ئایا سیاسەت لە عێراقدا هەیە. چونكە لەعێراقدا سیاسەت هەیە زیاتر لە كێشە و پرسی ئەمنی زاڵتر و زەقترە. پرسیارەكە ئەوەیە ئایا ئەو سیاسەتەی عێراقییەكان پیادەی دەكەن دەبێتەهۆی گەیشتن بە چارەسەرێك بۆ كێشەكە)، وەسفی بۆ كۆبوونەوەی یەكەمی نێوان مالیكی و عەللاوی بە سەرنجڕاكێش و باسكردنی ئەوە سیاسەتە و لەعێراقدا پرۆسەیەكی سیاسی بەردەوام هەیە بۆ ئەوەی بزانن عێراقییەكان چۆن كێشەكانی خۆیان چارەسەر دەكەن، بەبارێكدا ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە، كە بۆ ئەمریكا مالیكی و عەللاوی جیاوازییەكی ئەوتۆیان نییە، راستە عەللاوی شیعەیەكی عەلەمانییەو نوێنەرایەتی لیستێك دەكات كە زۆرینەی سوننەیە، بەڵام د.مالكیش كە سەرۆكایەتی لیستی دەوڵەتی یاسا دەكات هەوڵیداوە لەو چوارچێوەیە بێتەدەرەوە كە لیستەكەی تەنیا كەسانی سەر بەحزبی دەعوە بن یان شیعە بن، بەڵام نیگەرانی لیستی دەوڵەتی یاسا لەو حاڵەتەوە سەرچاوە دەگرێت كە ئەمریكییەكان زیاتر پشتگیری عەللاوی بكەن نەك مالیكی، بە تایبەتی ئەگەر هاوپەیمانی نێوان دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلاف هەڵبوەشێتەوە و لە بەرامبەردا لیستی ئەلعراقیە قبوڵی نەكات مالیكی كاندید بكرێتەوە، ئەوا بۆ مالیكی باشترە هەر لەگەڵ ئیئتیلاف بمێنێتەوە نەك لەگەڵ ئەلعراقیە هاوپەیمانی دروست بكات، سەبارەت بە كۆبوونەوەكانی نێوان مالیكی و عەللاوی بەڕێز عەلی عەلاق بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن و وتی: ((كۆبوونەوەی نێوان لیستی دەوڵەتی یاسا و ئەلعێراقیە درێژبوونەوەی گفتوگۆی نێوان لایەنەكانە و كۆبوونەوەی نێوان مالیكی و عەللاویش گوڕ و تین بەخشین بوو بەو گفتوگۆیانە، بەڵام ئاشكرایە كە هیچ رێككەوتن لەو كۆبوونەوەیە نەكەوتەوە، تەنیا بە شێوەیەكی گشتی باس لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەت و زەرورەتی پەلەكردن لە پێكهێنانی و پابەندبوون بە كاتەوە كرا كە دەستوور دیاری كردوون. هەروەها لەم رووەوە لیژنەی لاوەكی دروستكراون بۆ بەدواداچوونی مەلەفی گفتوگۆكان. لەلایەكی دیكەوە لیستی دەوڵەتی یاسا وەك بەشێك لە هاوپەیمانێتی ئیئتیلافی نوێ ئامادەی ئەو كۆبوونەوەیە بوو، ئەمەش دەبێتە هۆی خێراتركردنی رەوتی لێكنزیكبوونەوە و لێكتێگەیشتن. لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە دادگای ئیتیحادی عێراق زۆر روون بوو لە بڕیارەكەیدا دەربارەی ئەوەی كوتلەیەك تەكلیف دەكرێت بۆ پێكهێنانی حكومەت، بەڵام رەنگە لیستی ئەلعێراقیە بیەوێت واقیعێكی دیاریكراو لە بەرژەوەندی خۆی بەسەر هەلومەرجی سیاسی عێراقدا بسەپێنێت و ئاشكرایە كە زۆرێك لە لایەنە سیاسییەكانی وڵاتەكە لەگەڵ ئەم هەڵوێستەی ئەلعێراقیەدا هاوڕانین)). بەڵام تاریق حەرب وەك چاودێرێكی بارودۆخەكە تێڕوانینی خۆی سەبارەت بە كۆبوونەوەكەی نێوان عەللاوی و مالیكی بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو: ((عەللاوی هەڵساوە بە موفاتەحەكردنی تێكڕای لایەنەكان و مالیكیش وەڕس بووە لە هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ ئیئتیلافی نیشتمانیدا، ئەویش لەبەر بوونی فرە سەركردەیی لەم هاوپەیمانێتیەدا، بۆ نموونە سەركردەكانی رەوتی سەدر، سەركردەكانی رێكخراوی بەدر و ئەنجومەنی باڵای ئیسلامی، هەر ئەمەش هۆكاری ئەوەیە ئەم هاوپەیمانێتیە زیاتر لە پاڵێوراوێكی هەیە بۆ پۆستی سەرۆك وەزیران، چونكە ئەمە رەنگدانەوەی واقیعی ئەو قەوارەیەیە. پێموایە كۆبوونەوەی نێوان مالیكی و عەللاوی ئەنجامی لێدەكەوێتەوە، لەبەر ئەوەی هەردوولایان باوەڕیان وایە كە ئەوان تەنیا دوو كەسێكن دەتوانن مەسەلەی پێكهێنانی دەسەڵاتی سیاسی یەكلابكەنەوە و ئەوان وەڕس و بێزار و شەكەت بوونە لە هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ قەوارەكانی دیكەدا، بۆ نموونە ئەو هاوپەیمانێتیەی لە نێوان دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلافی نیشتمیاندا دروست بووە بڕیاریاندا لەسەر میكانیزمێك رێكبكەون بۆ دەستنیشانكردنی پاڵێوراوی سەرۆك وەزیران، بەڵام تا ئێستا ئەم میكانیزمە دانەنراوە، هەروەها ئەوان باس لە دەستنیشانكردنی چەند پاڵێوراوێك دەكەن، ئەمەش لە لایەكەوە نادەستووریە و لەلایەكی دیكەشەوە بەو مانایە دێت كە ئەمە هاوپەیمانێتی نییە، لەبەر ئەوەی هاوپەیمانێتی دەبێت لەسەر پالێوراوێكی دیاریكراو رێكبكەوێت. لەبەر ئەوە پێموایە كۆبوونەوەی نێوان مالیكی و عەللاوی، هەروەها كۆبوونەوەی سەرۆك كۆمار لەگەڵ نوێنەری لایەنە سیاسییەكاندا ئەنجام و ئاكامی لێدەكەوێتەوە، بۆ ئەوەی بەلای كەمەوە لە وادە دەستوورییەكەدا سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك كۆمار یەكلابكرێنەوە)). قسەكانی تاریق حەرب راشكاوانەتر لە قسەكانی عەلی عەلاق ئاماژە بەدیوی ناوەوەی كۆبوونەوەكەی نێوان عەللاوی مالكیی دەكات، بەڵام لە هەمانكاتدا ئەوە بەراشكاوی پیشان نادات ئایا عەللاوی دەتوانێت جێگەی ئیئتیلاف بۆ مالكیی بگرێتەوە یان نە ؟
سەنگی كورد لە پرۆسە سیاسییەكەدا
د.عامر حەسەن فەیاز كە بۆ ئەم ژمارەیەی گوڵان دیمانەكی تایبەتمان لەگەڵدا كردووە، سەبارەت بەگرنگی رۆڵی كورد ئاماژەی بەوەكرد، هەموو لایەنەكان سوورن لەسەر ئەوەی دەبێت كورد لە پێكهێنانی حكومەت بەشدار بێت و رۆڵێكی دیاریكراویشی هەبێت، فەیاز سەبارەت بەسووربوونی لایەنە عێراقییەكان سەرسامی خۆی لەوە پیشاندەدات، كە ئەو نازانێت ئەم سووربوونەی لایەنەكان لەسەر بەشداری كورد لە پێكهێنانی حكومەت لە قەناعەتیانەوەیە بۆ گرنگی پێگەی كورد وەك پێكهاتەیەكی گرنگ لە عێراقدا، یاخود ئەم سووربوونەیان لە ناچارییەوەیە؟ بێگومان ئەوە جێگەی خۆشحاڵییە كە لایەنە عێراقییەكان گەیشتبنە ئەو قەناعەتەی كە بەشداری كورد لەپرۆسەكەدا گرنگە، ئەمە نیشانەی ئەوەیە عێراق بەرەو داهاتوویەكی گەش هەنگاو هەڵدەگرێت، بەڵام بەداخەوە هەندێك لە چاودێران پێیانوایە ئەو هەڵوێستە لە قەناعەتەوە نییە و لە ناچاریەوەوەیە، هەر بۆیە لایەنی كوردستانیش لە پرۆسە سیاسییەكەدا بەشداربوونی خۆی لەحكومەتدا بە هەڵواسراوی هێشتۆتەوە، سەبارەت بە رۆڵ و سەنگی كورد لەم پرۆسەیەدا تێڕوانی لایەنی لیستی دەوڵەتی یاسا كە لەهەمووان نزیكترە كاندیدی ئەو لیستە حكومەت پێكبهێنێت، عەلی عەلاق بەمجۆرە هەڵوێستی لیستی یاسای سەبارەت بەبەشداری كورد لە پرۆسەكەدا خستە روو: ((بەلای كەمەوە ئێمە لە لیستی دەوڵەتی یاسا و لە هاوپەیمانێتی نیشتیمانی درك بە گرنكی هاوپەیمانێتیكردن لەگەڵ هاوپەیمانی كوردستانیدا دەكەین و لەگەڵ ئەوەداین كە بەشداری لە حكومەتی داهاتوودا بكات و رۆڵی جەوهەری و سەرەكی خۆی ببینێت، تەنانەت ئێمە زۆر بە توندی پشتگیریمان لە پاڵێوراوی هاوپەیمانی كوردستانی بەڕێز مام جەلال كرد بۆ پۆستی سەرۆك كۆمار. هەروەها سەركردەكانی ئێمە باس لەوە دەكەن كە داواكاریە دەستوورییەكانی كوردەكان داواكاری سرووشتین و ئێمەش ئامادەین لە ژێر سەقفی دەستووردا گفتوگۆ بكەین و هەر چارەسەرێكی دەستووریش هاوپەیمانی كوردستانی تەبەنی بكات، ئێمەش تەبەنی دەكەین)). ئەم قسەیەی بەڕێز عەلی عەلاق تەواو هاوشێوەی قسەكانی سەركردەیەكی دیكەی لیستی دەوڵەتی یاسایە كە هەفتەی پێشوو رایگەیاند ئەوان وەك لیستی دەوڵەتی یاسا ئامادەن گەرەنتی بدەن بەكورد كە بڕگەكانی دەستووری عێراق جێبەجێ دەكەن، بۆ زیاتر جەختكردنەوە لەسەر ئەم لایەنە بەڕێز حاچم ئەلحەسەنی كە ئەویش وتەبێژی لیستی دەوڵەتی یاسایە بۆ ئەم راپۆرتە بەم شێوەیە رایگەیاند و وتی: ((پێموایە بەشداری كوردەكان گرنگە، لەبەر هۆیەكی زۆر سادە، لەبەر ئەوەی كوردەكان شەریكن لەم وڵاتە و شەریكن لە حوكمدا و هیچ ژیری و حیكمەتێكی تێدانییە پشتگوێ بخرێن. هەر لەم روانگەیەشەوە داوا دەكەم پۆست و مەكانەتێكیان پێبدرێت كە بگونجێت لەگەڵ سەنگی سیاسیاندا، كە ئەمە داواكاری زۆرێك لە لایەنە سیاسییەكانیشە)). كەواتە لێكچوونی لێدوانەكان و جەختكردنەوە لەسەر خاڵێكی گرنگ، نیشانەی ئەوەیە كە لیستی دەوڵەتی یاسا وەك كاندیدی یەكەم بۆ دروستكردنی حكومەتی داهاتوو خۆی تەیار كردووە، ئەمەش لەو لایەنەوە ئەمەی لێدەخوێنرێتەوە كە تێڕوانینی تاریق حەرب بۆ هەمان مەسەلە و بۆ ئاستی بەشداریی كورد لە پرۆسەی پێكهێنانی حكومەتدا هەندێك جیاوازی تێدایە و سەبارەت بەم پرسە تاریق حەرب بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو: ((ئێمە دەزانین كوردەكان پێكهاتەیەكی كۆمەڵایەتی گرنگ و قەوارەیەكی سیاسی گەورەن، لەوەش زیاتر تێكڕای لایەنە كوردییەكان لێكنزیكبوونەتەوە و جۆرێك لە ئیئتیلافیان پێكهێناوە، بەڵام بەهۆی ئەوەی هێشتا تێڕوانینە سیاسییەكان و هەڵوێستی لایەنە سیاسییەكانی دیكەی عێراق زۆر پەرش و بڵاون، ئەوا كوردەكانیش هەڵوێستی چاودێریكردن و چاوەڕوانیان گرتۆتەبەر. پێموایە دەبوو كوردەكان بەشدارییەكی بەهێزتریان بكردایە و هەڵوێستی خۆیان بۆ پشتگیری كردن لە لایەنێكی دیاریكراو ئاشكرابكردایە، بۆ ئەوەی ئەنجامێكی دیاریكراو بەدەست بهێنن، چونكە ئەو ئاڕاستە سیاسییەی ئێستا دروستبووە، لە دوای كۆبوونەوەكەی مالیكی و عەللاوی بەلای كەمەوە لەم ساتەوەختەدا لەگەڵ خواستی كوردەكاندا یەك ناگرێتەوە)). ئەمە ئەو تێڕوانەیە كە بەئاشكرا ئەوەی لێدەخوێنرێتەوە كە پرۆفیسۆر عامر حەسەن فەیاز بە گومانەوە سەیری دەكات و لە خۆی دەپرسێت ئایا پێویستی بەشداربوونی كورد لە پرۆسەكە قەناعەتە یان ناچارییە؟ راشكاوانە تاریق حەرب لە وەڵامەكانیدا نایشارێتەوە كە تێڕوانیان بۆ بەشداری كورد لە پرۆسە سیاسییەكە ناچارییە نەك لە قەناعەتەوە.
هەڵوێستی ئەمریكا لەسەر پرۆسەكە
ئەمریكا ئەگەر رۆڵی ساڵی 2006یشی لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا نەمابێت و وەك دەڵێن ئەو رۆڵەی ئەوكاتە ئەمریكا هەیبوو، ئێستا نەیماوە. بەڵام ئەگەر كار بگاتە ئەوەی لایەنە عێراقییەكان نەگەنە هیچ رێكەوتنێك و نەتوانن حكومەت پێكبهێنن، ئەوا ئەویش بێدەنگ نابێت و وەك یاریزانێكی سەرەكی دێتە ناو پرۆسەكە و رۆڵی خۆی دەگێڕێت، بەتایبەتی كە ئێستا لەنێوان لیستی دەوڵەتی و یاسا و ئیئتیلافدا جۆرە ئاڵۆزییەك هەیەو نەیانتوانیوە تائێسا كێشەی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران یەكلاییبكەنەوە، كە بە بڕوای هەمووان هەتا كێشەی كاندیدكردنی سەرۆك وەزیران یەكلایی نەبێتەوە، مەسەلەی كاندیدكردنی سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆكی كۆمار یەكلایی نابێـتەوە. سەبارەت بە كێشەكانی نێوان دەوڵەتی یاسا و ئیئتیلاف، عەلی عەلاق بەمجۆرە شێوازی كێشەكەی بۆ ئەم اپۆرتە خستە روو: ((كێشەكە ئەوەیە ئەگەر نەتوانین لە ماوەی چەند رۆژی داهاتوودا بگەینە رێككەوتن و سەفقەیەكی سیاسی لەسەر هەرسێ پۆستە سیادییەكە، رەنگە ئەو كاتە كێشە رووبدات ئەگەر دووبارە بچینە پەرلەمانەوە بێئەوەی گەیشتبێتینە تەوافوق و رێككەوتن لەسەر پاڵێوراوی سەرۆك وەزیران، ئەو كاتە دووچاری تەنگژە و كێشەی دەستووری و یاسایی دەبینەوە. دووبارەی دەكەمەوە كە لایەنە سیاسییەكانی عێراق درك بەم مەترسیانە دەكەن و جددین لە گفتوگۆكان و لە گەیشتن بە ئەنجامێكی یەكلاكەرەوە بۆ تێپەڕاندنی ئەم قۆناغە.. ئێمە بەوپەڕی پەرۆشیەوە چاوەڕوانی ئەوە دەكەین كە ئیئتیلافی نیشتمانی پاڵێوراوی خۆی یان پاڵێوراوەكانی خۆی دەستنیشان بكات بۆ ئەوەی هەڵبستین بە جێبەجێكردنی ئەو میكانیزمەی لەسەری رێككەوتووین بۆ دەستنیشانكردنی ئەو پاڵێوراوەی زۆرترین شانس و دەرفەتی هەیە بۆ ئەوەی ئەم پۆستە بگرێتەدەست، كە ئەویش لە رێی ئەو لیژنەیەوە بڕیاری لەسەر دەدرێت كە ناو نراوە لیژنەی گفتوگۆكار و لە 14 كەس پێكهاتووە)). كەواتە ئێستا كێشەكە گەیشتۆتە ئەوەی دەبێت لەماوەی چەند رۆژێكدا یەكلایبكرێتەوە، بەڵام دیسان كێشەكە هەر بە هەڵواسراوی دەمێنێتەوە لەبەر ئەوەی لەوانەیە دەوڵەتی یاسا بێجگە لە كاندیدكردنەوەی مالیكی بە كاندیدێكی دیكە رازی نەبێت سەبارەت بە سووربوونی لیستی دەوڵەتی یاسا، لەسەر ئەم پرسە حاچم حەسەنی بە راشكاوییەوە بەم راپۆرتەی راگەیاند: ((درێژەكێشانی ئەم مەسەلەیە_یەكلانەكردنەوەی كاندیدی پۆستی سەرۆك وەزیران_دەبێتەهۆی ئاڵۆزبوونی كێشەكان، لەو باوەڕەدانیم كاندیدێكی دیكە لەبری د.مالیكی دەستنیشان بكرێت، لەبەر ئەوەی پێشتریش و ئێستاشی لەگەڵدا بێت كێشەكە پەیوەست بوو بە كەسایەتی د.مالیكی-ـەوە، مەبەستم ئەوەیە مالیكی كەسێكی ئاسایی نییە، ئەو خاوەنی نفووز و ئیمكانییەتێكی زۆرە و دەبێت ئەمەش بە هەند وەربگیرێت)). ئەوەی لەم كێشەیەدا مەترسی دروست دەكات یان دەبێتە فاكتەرێك كە زیاتر پرۆسەكە بەرەو ئاڵۆزی ببات، وەڵامی ئەو پرسیارە دەبێت ئایا ئەمریكا تاچەند دەتوانێت بێتە ناو پرۆسەكە و لایەنەكان لەیەكتری نزیكبكاتەوە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارەدا حاچم حەسەنی بەم راپۆرتەی راگەیاند كە رۆڵی ئەمریكا لەم پرۆسەیەدا گرنگە و نابێت نادیدەی بگرین و وتی: ((پێموایە پێش ماوەیەك ئەمریكا دەستی بەوە كردووە رۆڵی لەم چەشنە ببینێت و بە باوەڕی من ئەمەش شتێكی گرنگ و ئیجابیە و دروست نییە خۆمانی لێ نادیدە بگرین. لەو كەسانەم بانگەشەی ئەوە دەكەم كە دەبێت رۆڵێكی جیهانی هەبێت لە عێراقدا و بۆچوون و كاریگەری خۆی هەبێت لە چارەسەركردنی كێشەكانی عێراقدا)). هەروەها عەلی عەلاق-یش بە جۆرێكی دیكە ئەوە ناشارێتەوە كە پێیان باشە ئەمریكا لەم پرسەدا بەراشكاوی هەڵوێستی خۆی دیاری بكات، دەربارەی ئەم پرسە تایبەت بەم راپۆرتەی راگەیاند: ((تا ئێستا ئەمریكا بەروونی خواستی خۆی دەرنەبڕیوە بۆ دەستێوەردان لە پرۆسەكەدا، هەروەها لەگەڵ ئەوەداین كە گفتوگۆكان گفتوگۆی عێراقی و نەتەوەیی و نیشتمانی بن، ئەمە ئەگەرچی لایەنێكی دیاریكراویش داوای ئەوەی كردبێت هێزێكی دەرەكی ئەم رۆڵە ببینێت، بەڵام زۆرینەی لایەنە عێراقییەكان لەگەڵ ئەوەدان كە گفتوگۆكان لەنێو خودی عێراقییەكان خۆیاندا بكرێت. لەگەڵ ئەوەشدا ئێمە گوێ بۆ سەرنج و پێشنیاری وڵاتانی دراوسێ، وڵاتە عەرەبی و ئیسلامییەكان، نەتەوە یەكگرتووەكان و لە نێویاندا ئەمریكاش دەگرین، بەڵام بە نێودەوڵەتیكردنی ئەم كێشەیە دەبێتە مایەی لاوازبوونی پرۆسەكە و بێڕێزیكردنە بە دەستووری عێراقی، هەروەها ئەمە لاوازكردنی سەروەریی عێراقە، چونكە ئێمە بە گەلی خۆمان و بە دەستووری و خۆمان و بە پرۆسەی دیموكراتی خۆمانەوە بەهێزین و پێویست بە دەستێوەردانی هیچ لایەنێك ناكات، تەنانەت ئەگەر نەتەوە یەكگرتووەكانیش بێت)). بەڵام تاریق حەرب بۆچوونێكی دیكەی هەیە و پێیوایە ئەمریكا ناتوانێت لەم پرۆسەیەدا رۆڵێكی ئەتۆ بگێڕێت و لەمبارەوە پێی راگەیاندین: ((لەو باوەڕدانیم ئەمریكا بتوانێت لەم پرۆسەیەدا هیچ رۆڵێك بگێڕێت، بە بەڵگەی ئەوەی ئەمریكا پێشتر لە مەسەلەیەكی بچووكتردا دەستێوەردانی كرد و شكستی هێنا، كە ئەویش فشار دروستكردن بوو بۆ ئەوەی زافر ئەلعانی و ساڵح موتڵەگ لە لیستی پالێوراوەكان دوورنەخرێنەوە، ئێستا چۆن دەتوانێت لەم مەسەلە گەورەیەدا دەستێوەردان بكات، دواتر سیاسەتی سەرۆك ئۆباما روونە، ئەمریكا خوازیاری ئەوە نییە لایەنێكی دیاریكراو بەسەر عێراقییەكاندا بسەپێنێت، ئامانجی ئەمریكا تەنیا ئەوەیە یارمەتی عێراقییەكان بدات لە جوڵاندنی پرۆسە سیاسییەكە و لە پەلەكردن لە پێكهێنانی حكومەتی نوێ، واتە بەلای ئەمریكاوە گرنگ نییە چ لایەنێك دەسەڵات دەگرێتە دەست، بە مەرجێك پرۆسە سیاسییەكە بەردەوام بێت، سیستمە دیموكراتییەكە بەردەوام بێت و ماف و ئازادییەكانی هاووڵاتیانی عێراق بپارێزرێت)).
مەزندەكان بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو
دوای هەڵبژاردنەكانی بەریتانیا حكومەتی بەریتانیا لە كاتێكی زۆر پێوانەییدا پێكهات، كریستۆفەر هیل ئەو پرۆسیەی بە 5 كاتژمێر مەزندە كردووە، بۆیە راشكاوانە دەڵێت ئەوەی لە لە بەریتانیا بە 5 كاتژمێر كۆتایی دێت، پێدەچێت لەعێراق 5 مانگ بخایەنێت، ئەم قسەیەی هیل مەزندەیەكی تازە نییە، لەبەر ئەوەی ناوەندەكانی توێژینەوەی ئەمریكا ( برۆكینگز و ئامۆژگای واشنتۆن بۆ سیاسەتی رۆژهەڵاتی نزیك) هەر لەمانگی ئادار و نیسانی رابردووەوە ئاماژەیان بەوە كردووە كە كارێكی باشە ئەگەر عێراقییەكان بتوانن هەتا كۆتایی مانگی ئابی دادێ حكومەتی تازە پێكبهێنن، ئیدارەی سەرۆك ئۆباماش ئەو ماوەیەی وەك راستییەك لەبەرچاو گرتووە و ئەو مەزندەیەی سەلماندووە كە زۆر زەحمەتە بتوانرێت لە ماوەی 5-6 مانگ كەمتر بتوانرێ حكومەتی تازە پێكبهێنرێت، هۆكاری ئەمە بێگومان دەگەڕێتەوە بۆ شلۆقی پرۆسەی سیاسی لەعێراق و نەبوونی متمانە لە نێوان پێكهاتە سەرەكییەكانی عێراقدا و ئێستاشی لەگەڵدا بێت پرۆسەی سیاسیی عێراق بەو ئاستە نییە كە پێكهاتە سیاسییەكانی عێراق بتوانن بەرێگەی دیالۆگ و لێكتێگەیشتن كێشەكانی خۆیان چارەسەر بكەن، هەروەها هەتا ئێستا دیدگایەكی روونی هاوبەش لە نێوان پێكهاتە سەرەكییەكاندا بۆ جێبەجێكردنی دەستووری عێراق لەئاسۆدا دیار نییە، یان لانی كەم دەستوورەكە وەك نەخشەی رێگە بۆ بونیادنانەوەی عێراقێكی دیموكراتی و پەرلەمانی و فرەیی سەیر بكەن، كەواتە كاتێك لە نێوان پێكهاتە سەرەكییەكاندا بنەمای هاوبەش و خاڵی هاوبەش بەو ئاستە نەبێت كە لانی كەمی داخوازییەكانی هەر پێكهاتەیەك لە خۆی بگرێت، ئەوا لەو كاتەدا پێویست بەوە دەبێت كە لایەنێك ئەو زەمینە هاوبەشە دروست بكات بۆ ئەوەی لایەنە سەرەكییەكان بتوانن لەدەوری ئەو زەمینەیە كۆببنەوە و لانی كەم بگەنە رێككەوتنێك، هەر بۆیە گەیشتن بەو زەمینە هاوبەشە كاتی دەوێت و پرسیاری ئێمە لەم راپۆرتە سەبارەت بەوەیە ئایا عێراقییەكان مەزندەیان بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتوو چ كاتێك دیاری دەكەن، لەمبارەوە بەڕێز عەلی عەلاق بەمجۆرە مەزندەی خۆی بۆ پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق خستە روو و وتی: ((گەشبینم بە پرۆسە سیاسییەكە، ئەمەش بەلەبەرچاوگرتنی هەڵكشان و بەرەوپێشچوونی پرۆسەكە، كە ئێمە لەسەرەتاوە رووبەڕووی تەحەددی گەورە بوینەوە، كە هەر لە ساڵی 2003 وە تاوەكو ساڵانی 2005 و 2006 رووبەڕووی هەڕەشە و مەترسی تیرۆر و شەڕی ناوخۆیی بوینەوە، بەڵام سوپاس بۆ خوا دواتر سەقامگیرییەكی ئەمنی رێژەی گەورە دروست بوو كە ئەمە رەنگدانەوەی هەبوو لەسەر سەقامگیری سیاسی و دواتریش هەڵبژاردن ئەنجامدرا، كە دەستكەوتێكی گەورە بوو، ئەمەش ئاماژە بوو بە سەقامگیری سیاسی، هەروەها ئەگەر لە گفتوگۆی نێوان لایەنەكان بڕوانین، ئەو راستیەمان بۆ دەردەكەوێت بە گیانێكی برایانە بە گیانێكی بەرزی هەستكردن بە بەرپرسیارێتیەوە ئەمكارە ئەنجام دەدەن، ئەمەش نیشانەی ئەوەیە پرۆسەی سیاسی بە ئاڕاستەی راست و دروستدا دەڕوات. هەروەها بوونی ناكۆكیش شتێكی ئاساییە، لەبەر ئەوەی عێراق لە سەرەتای پرۆسەی بە دیموكراتیكردندایە و ئاساییە ئەو دواكەوتنە لە گەیشتن بە رێككەوتن و تەواوفق رووبدات، بەڵام لە كۆتاییدا عێراق دەبێتە ئامانجی یەكەم و ئامانجی سەرەكی، لەبەر ئەوە گەشبینم لەم رووەوە)). بەڵام تاریق حەرب وەك پسپۆرێكی یاسایی زیاتر جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە دەبێت ماوە دەستوورییەكەی دانراوە تێنەپەڕێت و لەمبارەوە وتی: ((پرۆسە سیاسییەكە بەردەوام و دیموكراسیەتیش بەردەوامە، راستە دواكەوتن و خاوبوونەوە لە پرۆسەكەدا هەیە، بەڵام ئەمانە نابنەهۆی ئەوەی عێراق لە داهاتوودا وەك نموونەیەك بۆ وڵاتانی ئیسلامی و عەرەبی و بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەربكەوێت، راستە خزمەتگوزارییەكان وەك پێویست نین، راستە ئاستەنگ و بەربەست هەیە لە پرۆسە سیاسییەكەدا، بەڵام لە داهاتوودا عێراقێك دروست دەبێت كە سەرەتا جێی شانازی عێراقییەكان و دواتر جێی شانازی وڵاتانی دیكەش دەبێت. سەبارەت بە ماوەی پیكهێنانی حكومەتیش بەلای كەمەوە دەبێت لەو وادە دەستوورییەی دیاریكراوە، سەرۆكی پەرلەمان و سەرۆك كۆمار یەكلابكرێنەوە)).
Top