پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە (Nation Building)

پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە (Nation Building)



پێناسەكردنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە (Nation Building) وەك پرۆسەیەك بۆ رێكخستنی ئیرادەی نەتەوە یان كۆمەڵگەیەكی فرە نەتەوە و فرە ئایین بەرێگەی بەكارهێنانی دەسەڵاتی دەوڵەتی، ئەمەش واتە بەرێگەی دەوڵەتی دامەزاوەیی و دەوڵەتی قانوون، هەر بۆیە كاتێك مێژووی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە دەخوێنییەنەوە دەبینین سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە تەنیا بونیادی دەوڵەت نییە، بەڵكو بونیادی دەوڵەتی دامەزراوەیی و دەوڵەتی یاسایە، هەر بۆنموونە كاتێك دەڵێن پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بەئاستی موعجیزە سەركەتووبووە، دەبینین تایوان كەلەم پرۆسەیەدا لەپێش هەمووانەیەوە بەمانای دەوڵەتی سەربەخۆ و خاوەنی سەروەریی و ئەندام لە نەتەوە یەكگرتووەكان، دەوڵەت نییە، بەڵام كۆماری چینی میللی كە یەكێكە لە پێنج ئەندامە هەمیشەییەكەی ئەنجومەنی ئاسایشی نێودەوڵەتی و نزیكەی 30 ساڵیشە هەوڵدەدات بنەمای ئابووری ئازاد پیادە بكات، بەڵام لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا بە وڵاتێكی سەركەتوو لە قەڵەم نادرێت، بەڵام هەر لەناو كۆماری چیندا هۆنگ كۆنك وەك نموونەیەكی سەركەتوو لەپرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا سەركەتوو بووە، لەمەش گرنگتر دەوڵەتی سەنگافورایە كە هەموو دەوڵەتەكە هێندەی گەڕەكێكی پەكین نابێت و ژمارەی دانیشتوانیشی هێندەی گەڕەكێكی پەكین نابێت، نەك هەر بە نموونەی سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لەقەڵەم دەدەرێت، بەڵكو بە موعجیزەی سەركەوتنی پرۆسەكە لەقەڵەم دەدرێت، ئەم چەند دێرە پێویست بوون بۆ ئەوەی لەسەرەتاوە بە ئاراستەی راست بێنە ناو ئەم باسە هەستیار و گرنگە، هەروەها لەبەر ئەوەی لەم باسەدا كۆمەلێك لێكچوون و هاودژی هەن كە ناكرێت لە راڤەكردنیدا لەبەرچاو نەگیرێن لەوانە:
1- پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، ئاماژەیە بۆ پرۆسەی بونیادی دەوڵەتی دامەزراەوەیی و سەروەریی یاسا و كە تیایدا بنەمای ئابووری بازاڕ و ململانێ پیادەبكرێت. ئەمە رووی لێكچووی پرۆسەكەیە كە هەموو نەتەوەیەك وەك گەیشتن بەم ئامانجە هەوڵی بۆ دەدات.
2- بەڵام ئەم پرۆسەیە بۆ هەر نەتەوەیەك تایبەتمەندی خۆی هەیە و بوار بۆ ئەوە نییە كە نەتەوەیەك كۆپی ئەزموونێكی سەركەتووی نەتەوەیەكی دیكە دووبارە بكاتەوە، بۆیە وەك (لی كوان یو) سەرۆكی پێشووی سەنگافورا، لە كتێبی (چیرۆكی سەنگافورە: لە جیهانی سێیەمەوە بۆ جیهانی یەكەم) ئاماژەی پێكردووە، دەبێت هەموو نەتەوەیەك بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە كتێبێك بۆ خۆی دابنێت، لی كوان یو نووسیویەتی: ((كتێب هەیە فێرت دەكات چۆن ماڵێك بونیاد بنێیت، چۆن ئامێرێك چاكبكەیتەوە، چۆن كتێبێك دابنێیت، بەڵام هەرگیز كتیبێكم نەبینیووە چۆن دەوڵەتێك دروست دەكرێت، كە لەگروپێك رەوەندی بێئومێدی چین و هیندیستانی بەریتانی و دورگەی هیندی هۆڵەندیەوە هاتوون، هەروەها كتیبێكم نەبینیووە چۆن پاروی ژیان بۆ گەلێك دابین دەكرێت، كاتێك ئەو دەوڵەتە رۆڵە ئابووریەكەی پێشووی وەك ناوەندی هەناردە و هێنراوی نامێنێت... لە پرۆسەی بونیادنانەوەدا، دەمویست لاسایی هۆنگ كۆنگ بكەمەوە، بەڵام سەیرم كرد ئەو باجەی لە هۆنگ كۆنك وەردەگیرێت گەلەكەی من بەرگە ناگرێت، ویستم پێڕەوی دابەشكردنی داهاتی نەتەوەیی بكەم، بەڵام ئەمەش كارێكی ئاسان نەبوو و ئەویش گەلەكەمی تەمەڵ دەكرد و سەنگافورای دەكردە دەوڵەتی چاودێری كۆمەڵایەتی، بۆیە بڕیارمدا كە بەشێوازی خۆمان دەوڵەتی سەنگافورا بونیاد بنێمەوە، ئەمەش چیرۆكی سەنگافورایە: لە جیهانی سێیەمەوە بۆ جیهانی یەكەم)).

ئەمە پێمان دەڵێت سەرۆكی وڵات دانەری ئەو كتێبەیە كە سەركەوتنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە تۆمار دەكات، لێرەوە ئەگەر سەیری پرۆسەی (بونیادنانی نەتەوە) لە هەرێمی كوردستان بكەین كە هەموو مانای پێناسەی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە( Nation Building)ی بەسەردا جێبەجێ دەبێت، راشكاوانە دەتوانین بڵێین ئەو چیرۆكەی سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان پیشاندەدا، ئەوە بەشێكە لەو كتێبەی سەرۆك مسعود بارزانی كە ئێستا بەردەوامە لە نووسینەوەی بەشەكانی دیكەی و بەتەواو بوونی هەموو بەشەكانی چیرۆكێك بۆ جیهان دەگێڕێتەوە، بێگومان ئەو كتێبەی سەرۆك مسعود بارزانی بۆ چیرۆكی سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان دەینووسێتەوە، زۆر لە كتێبەكەی لی كوان یو، بە بایەخەوە لەسەر ئاستی جیهان پێشوازی لێدەكرێت، هۆكاری ئەمەش بە بەڵگەی زیندوو هەیە، لی كوان یو دوای 35 ساڵ لە بونیادنانەوە، ئەوجا جیهان گەیشتە قەناعەت شتێكی تازەی پێشكەشی زانستی دەوڵەت و بەڕێوەبردنی دەوڵەت كردووە، بەڵام هێشتا سەرۆك مسعود بارزانی تەنیا بەشی یەكەمی كتێبەكەی نووسیوە هەموو جیهان بە سیاسەت و لۆژیكی سەرسام بوون و سیاسەتسازانی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریكا داوای رێنمایی لێدەكەن، هەمان سیاسەتی بارزانی بۆ وڵاتی خۆیان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پیادە بكەنەوە. مسعود بارزانی لە ساڵانی سەرەتای نەوەدەكانی سەدەی رابردوو لە دیمانەیەكیدا لەگەڵ هارڤارد پۆلتییك ریڤییوو راشكاوانە ئاماژە بەوەدەكات، ئێمە وەك هەرێمی كوردستان تەنیا هێندە پێویستمان بە یارمەتی دەرەكی هەیە هەتا دەكەوینەوە سەرپێی خۆمان، بارزانی مەبەستی بوو ئەوە بەجیهان بڵێت كوردستان وڵاتێكی دەوڵەمەندە و دەزانین وڵاتی خۆمان چۆن بونیاد دەنێینەوە، هەر بۆیە دوای رووخانی رژێمی پێشووی عێراق و دەسپێكی پرۆسەی بونیادنانەوە لە ساڵانی 2005-2006، سیاسەتی بەڕێز مسعود بارزانی سەرەتای سەركەوتنی كتێبی بونیادنانەوەی مسعود بارزانی پیشانی جیهانیدا، لێرەدا گرنگە قسەكانی لی كوان یو لەسەر هەرێمی كوردستان دووبارە جێبەجێ بكەینەوە و پرسیار لەهەموو خوێنەران بكەین، ئایا پێش ئەم سیاسەتەی مسعود بارزانی بۆ بونیادنانەوەی كوردستان پیادەی كردووە، ئایا نەك كتێبێك، بەڵكو تەنیا یەك لاپەڕەش نییە باسی بونیادنانەوەی كوردستان بكەن، تەنانەت كە سەنتەری مستەفا بارزانی-ش لە زانكۆی ئەمریكا دامەزراوە و كۆنفرانسی یەكەمی بە ناونیشانی (كورد و گەڕان بەدوای ناسنامە بوو) ئەو كات لەگەڵ ئەوەی هێشتا هەرێمی كوردستان لە ژێرباری دوو گەمارۆی نێودەوڵەتی و عێراقی دەیناڵاند و هەرێمی كوردستان تاساڵی 2003 پێی دەگوترا (نەوای ئارام – Safe Haven)،ئەمەش واتە نەك كتێبێك نەبوو پێمان بڵێت چۆن پرۆسەی بونیادنانەوەی نەتەوە لە هەرێمی كوردستان سەركەتوو دەبوو، تەنانەت كتێبیكیش نەبوو پێمان بڵێت چۆن نەوای ئارام بكەینە هەرێمێكی فیدراڵی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراقی فیدراڵیدا، تەنانەت كە پرۆسەی ئازادكردنی عێراقیش تەواو بوو، پۆل برێمەری سەرۆكی دەسەڵاتی كاتی هاوپەیمانان (CPA) پێشنیاری فیدراڵی پارێزگاكانی كرد، هەموو گەلی كوردستان شاهیدن ئەگەر مسعود بارزانی نەبوایە ئێستا هەرێمی كوردستان بوونی نەدەبوو، بۆیە رۆڵی بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەی هەرێمی كوردستان هەتا ئێستا لەسەر ئاستی جیهان بێ وێنەیەو بەكردەوە سەلماندویەتی، هەر بۆنموونە:
1- لەژێر سایەی سەرۆك بارزانی-دا ئەمڕۆ نێوماڵی كوردستان یەكخراوە و هەموو پارت و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان پێكەوە لە پرۆسەی حكومڕانی (بە ئۆپۆزسیۆن و دەسەڵاتەوە) بەشدارن.
2- لە هەرێمی كوردستان نەتەوە و ئایینە جیاوازەكان پێكەوە دەژین و جیاواز لە هەموو رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ئەو گیانی برایەتی و لێبوردەییەی لەهەرێمی كوردستاندا هەیە، لە هیچ شوێنێكی دیكە نییە.
3- بۆ بەشداری كوردستانییەكان لە پرۆسەی سیاسیی عێراق و پرۆسەی بەشداریكردن لە پێكهێنانی حكومەتی داهاتووی عێراق، هەموو كوردستانییەكان لەیەك فراكسیۆندا وەك یەك كوتلەی پەرلەمانی وتووێژ دەكەن.
4- لە ژێر سایەی سەرۆكایەتی مسعود بارزانی-دا ئێستا زیاتر لە 17 كونسوڵخانە لە هەولێری پایتەختی هەرێمی كوردستان كراونەتەوە و رۆژ لە دوای رۆژ ژمارەی كردنەوەی كونسوڵخانەكان زیاتر دەبن.
5- لە هەرێمی كوردستان هەردوو كونسوڵخانەی كۆماری ئیسلامی ئێران و كۆماری توركیا كراونەتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە هەرێمی كوردستان دەتوانێت فاكتەرێكی گرنگ بێت بۆ ئاشتی و ئاسایشی و هەرێمی نێودەوڵەتی.
6- ئەو سەقامگیریە ئاسایش و سیاسییەی لە كوردستان دابینكراوە، بۆتە هۆكاری ئەوەی كوردستان ببێتە وۆرك شۆپێكی گەورە، چەند ساڵێك لەمەوبەر هەموو هەوڵمان بۆ ئەوە بوو سەرنجی وەبەرهێن و كۆمپانیا بیانییەكان رابكێشین بێن بۆ هەرێمی كوردستان، ئێستا لە سەرانسەری جیهانەوە دێنە كوردستان و ئامادەباشی خۆیان دەردەبڕن لە كوردستان وەبەرهێنان بكەن.
7- لە سایەی سەرۆكایەتی بارزانی-دا، توانرا بەو دەسەڵاتەی كە دەستووری عێراق بەهەرێمی كوردستانی داوە، یاسای نەوت و گازی هەرێمی دابڕێژرێت و لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە پەسەند بكرێت، ئەمەش بووە هۆكاری ئەوەی بتوانرێت سەرچاوە سروشتییەكانی نەوت و گاز لە كوردستان وەربەهێنرێت و نەوت و گازی كوردستان رەوانەی دەرەوە بكرێت و پێگەی كوردستان لەسەر نەخشەی وڵاتانی خاوەن وزە لە جیهاندا دیاری بكرێت.
8- هەرێمی كوردستان لەسەر ئاستی پێوەندییە نێودەوڵەتییەكان و بەتایبەتی لەبواری بازرگانی و ئابووری، ئێستا هاوتای دەوڵەتی سەربەخۆ یادداشتنامەی لێكتێگەیشتنی لەگەڵ ئیمزا دەكرێت لە رۆژهەڵاتی ئاسیاوە كە كۆماری كۆریای باشورە تا دەگاتە رۆژئاوا كە كۆماری فەرەنسایە.
***

رۆڵی سەرۆك و بایەخی سیاسەتەكەیلە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا
ئەزموونی پرۆسەی بونیادی نەتەوە(Nation Building) لە جیهاندا تۆمارێكی باشی نییە، ئەمەش واتە ژمارەی ئەو دەوڵەتانەی لەو پرۆسەیەدا سەركەوتنیان بەدەست هێناوەن زۆر كەمترە لەو وڵاتانەی لەم پرۆسەیەدا سەركەتوون، تەنانەت سەركەوتنی ئەم پرۆسەیە هێندە زەحمەتە دوای تەواوبوونی جەنگی جیهانی دووەم و دەسپێكردنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە لە ژاپۆن و ئەڵمانیا و دەوڵەتانی دیكەی رۆژئاوای ئەوروپا، ئەمریكا پڕۆژەی مارشاڵی داڕشت بۆ سەرخستنی ئەم پرسەیە و هەتا ئێستا كە نزیكەی 60 ساڵ بەسەر ئەو پڕۆژەیە تێپەڕیووە ئێستاش ئەمریكییەكان و تەواوی دەوڵەتانی رۆژئاوا پڕۆژەی مارشاڵ بە دەسكەوتێكی گەورەی سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەی دەزانن لە جیهاندا، لەهەموو دەوڵەتانی جیهانی سێیەم بە ئاسیا و ئەفریقا و ئەمریكای لاتینییەوە، لەگەڵ ئەوەی زۆربەی دەوڵەتەكان لەدوای كۆتاییهاتنی كۆلۆنیالیزمەوە دەستیان بە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە كردووە، بەڵام ژمارەی ئەزموونە سەركەتووەكان لە هەموو ئەفریقیا یەكدوو ئەزموونن و لە ئەمریكای لاتینی یەكدوو ئەزموون و لە ئاسیاش تەنیا چەند دەوڵەتێكن وەك ژاپۆن و سەنگافورا و كۆریای باشور و تایوان و مالیزیا، ئێمە لەم راپۆرتە بۆیە وا بەبایەخەوە لەسەر ئەم پرۆسە گرنگە رادەوەستین، بۆ ئەوەی خوێنەرانی گوڵان لەبایەخ و قورسی و ئاڵۆزی ئەم پرۆسەیە تێبگەن، بۆ ئەوەی بزانن كاتێك سیاسەتی توركیا بەرامبەر هەرێمی كوردستان وەك هنری باركی دەڵێت 180 پلە دەگۆڕێت و لە كۆشكی ئەلێزی ساركۆزی پێشوازی لە بارزانی دەكات و یادداشتنامەی فەرمی لەنێوان هەرێمی كوردستان و فەرەنسا ئێمزا دەكرێت، مانای چییە؟ ئێمە بۆ بەدواداچوونی زیاتری ئەم راپۆرتە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر راج دیسای گەورە تۆژەری ئامۆژگای برۆكینگز و پسپۆر و تایبەتمەند لە پەرەپێدان و پرۆسەی نەیشن بیلدین كرد سەبارەت بەوەی ئایا رۆڵی سەرۆكی وڵات لەم قۆناغە و ئەو سیاسەتەی بۆ بونیادنانی نەتەوە پیادەی دەكات چەند گرنگە؟ پرۆفیسۆر دیسای بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی گوڵانی دایەوە: ((بەڕای من هەبوونی سەرۆكێكی لێهاتوو زۆر گرنگە، بەڵام لەوە گرنگتر ئەوەیە كە سەركردەیەكی لێهاتوو چی بكات باشە. پێموایە كە لە سەركردە گرنگتر ئەو سیاسەتانەیە كە پیادەدەكرێن لە بونیادنانی نەتەوە. ئەگەر سەیری هەندێ لەو وڵاتانە بكەین كە فرەنەتەوەیی و فرەئایینن، دەبینین زۆربەی ئەو رێگەچارانەی كە گرتوویانەتەبەر بریتین لە جەختكردنەوە لەسەر پەروەردە و شێوازەكانی فێركردنی منداڵان و (منهج) بابەتەكانی قوتابخانەكان و پەروەردەكردنی تاكەكان هەر لە تەمەنی منداڵییەوە. هەروەها تاكەكان پێدەگەیەنرێن بەشێوەیەك كە ببن بە سیبموڵی نەتەوەیی لە كۆمەڵگەكەیان و هزرێك لەنێویان دەچێنن كە لەگەڵ هەموو لایەك بگونجێ، بەتایبەتی لەپێناوی كەمكردنەوەی ئاستەكانی پێكدادان و ناكۆكی لەنێو گروپەكانی كۆمەڵگە. لێرەدا چەند نموونەیەك دێنمەوە لەسەر ئەو وڵاتانەی كە تازە سەربەخۆن و كۆمەڵگەكانیان بریتین لە فرەنەتەوەیی و ئایینی، وەكو وڵاتی «هندیستان» و هەندێ لە وڵاتانی «ئەفریقیا»، لە هەمووشیان دیارتر «باشووری ئەفریقیا» كە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەی تیا زۆر زەحمەت بوو، لەبەرئەوەی لەناو كۆمەڵگەكەیاندا فرەییەكی قووڵ و ئاڵۆز هەبوو. لەم هەموو نموونانەدا سەركردەكان رۆڵی گرنگیان هەبوو، وەكو «ماندێللا» لە «باشووری ئەفریقیا»، «نەهرۆ» و «غاندی» لە «هندیستان» و «یۆلیۆس نایێرێ» لە «تانزانیا». ئەو سەركردانە چەند سیمبوڵێكیان بەكارهێنا كە بووە مایەی یەكگرتنی تەواوی نەتەوەكانیان). ئەگەر سەرنج لە قسەكانی پرۆفیسۆر دیسای بدەین هەست دەكەین لەچەند دێرێكدا چەند سەركردەیەكی پێوتین كە ژمارەیان لە ئاستی جیهاندا زۆر كەمن وەك (گاندی و ماندیلا و نەهرۆ و نایێری) ئەمانە ئەو سەرۆكانە بوون كە توانیان وڵاتە فرە نەتەوەو ئایینەكەیان لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بەرەو سەركەوتن بەرن، بۆیە یەكخستنی ریزەكانی گەل و یەكخستنی ریزەكانی نەتەوە و ئایینە جیاوازەكانی هەرێمی كوردستانیش كە بارزانی بڕیاریدا لە كوردستان نەتەوەی زۆرینە و كەمینە نییە و نەتەوە هەر نەتەوەیەو ئایین هەر ئایینە و دەبێت رێزیان لێبگیرێت، ئەمە هەتا ئێستا دیاردەیەكە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست وێنەی نییە. هەر لەچوارچێوەی ئەم پرسە و هەڵسەنگاندی رۆڵی سەرۆك و سیاسەتەكەی لە قۆناغی بونیادی نەتەوە و هەروەها هۆكاری ئاستی نزمی سەركەوتن لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا، پرۆفیسۆر پۆل لە زانكۆی ستۆكهۆڵم و پسپۆر لە پەرەپێدانی ئابووری لە چین و دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، بەمجۆرە وەڵامی ئەم پرسیارەی داینەوە: (ئەمە «پرسیاری یەك ملیۆن دۆلارە»، لە راستیدا وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە زۆر زەحمەتە، بەڵام دەتوانم سەبارەت بە بەشی یەكەمی پرسیارەكەتان بڵێم،. بێگومان، هەبوونی سەركردەیەكی باش شتێكی پێویستە، لەبەرئەوەی بەبێ سەركردەیەكی لێهاتوو پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە سەركەوتوو نابێت. لەبەرئەوەی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە زیاتر پەیوەستە بە بونیادنانی دامەزراوەكان، ئەمەش واتە. پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە بریتییە لە بونیادنانی دامەزراوەی جێگیر و هەمیشەیی لە كۆمەڵگە. سەبارەت بە بەشی دووەمی پرسیارەكەتان وەڵامەكەی لای من بەشێوەیەكە كە زۆربەی ئابووریناس و سیاسەتوانەكان سەرقاڵی ئەم بابەتەن و تاكو ئەمڕۆش هاوڕایی لەسەر نییە و لەئاكامی لێكۆڵینەوە و توێژینەوەكانیان چەندین بۆچوونی جیاوازی لێ كەوتۆتەوە. بەڕای من، بەشێوەیەكی گشتی هەر یەك لە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا توانیویانە نموونەیەكی سەركەوتوو بونیاد بنێن، هەر یەك لەوانە خاوەن وڵاتێكی بەهێزن، بەڵام پێموایە كە كارێكی ناڕەوایە وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا لەگەڵ وڵاتانی ئەفریقیا بەراورد بكرێن. لەبەرئەوەی زۆربەی وڵاتانی ئەفریقیا خاوەن دەوڵەتێكی بەهێز نەبوون بۆئەوەی بیكەن بە دەسپێك لە پرۆسەكانی بونیادنانی نەتەوەیی لە وڵاتەكانیان، هاوكات زۆربەیان كۆلۆنیاڵی وڵاتە ئەوروپییەكان بوون و ژمارەیەك لە داگیركەرەكان هیچ هەوڵێكیان نەبوو بۆ بونیادنانی ژێرخانەكانی حكومڕانی لەو وڵاتانە. بۆ نموونە وڵاتی «بەلجیكا» لە «كۆنگۆ»، كاتێك كە «كۆنگۆ»ی جێهێشت بەبێ ئەوەی هیچ دامەزراوەیەكی بەهێز دابمەزرێنێت. سەبارەت بە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی و زۆربەی وڵاتانی ئەفریقیا، سەركردەكانی ئەو وڵاتانە زۆربەیان بەهێز و بەتوانا و لێهاتووبوون لە قۆناغی رزگاری نیشتمانیدا. بەڵام لە قۆناغی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە كەوتنە هەڵەوە، بۆیە لەئاكامدا ستەمدار و دیكتاتۆریان لێ دەردەچێت و شكست بەدەست دێنن. بەڵام بەشێوەیەكی گشتی، زۆربەی وڵاتە سەركەوتووەكانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، لە دەسپێكی پرۆسەكە خاوەن سیستەمێكی حكومڕانیی بەهێز بوون، رۆڵێكی گرنگیان لە بواری پەرەپێدانی ئابووری گێڕا، پاشان بەشێوەیەكی لەسەرخۆ هەستان بە كردنەوەی ئابووریی ناوخۆیی و ئاراستەكردنی بەرەو كێبڕكێی ئابووری لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، لەئاكامیشدا بوو بەمایەی بەهێزبوونی وڵاتەكانیان لەسەر ئاستی نشتیمانی. بۆ نموونە كۆریای باشوور. لێرەشدا باسەكە دێتە سەر بابەتی بایەخی بازاڕی ئازاد، زۆربەی وڵاتە سەركەوتووەكانی ئەمڕۆی رۆژهەڵاتی ئاسیا، لە سەرەتاكانی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا هەنگاویان بەرەو ئاراستەكانی ئابووریی جیهانی و كرانەوەی ئابووری بەشێوەیەكی فراوان هەڵگرت. پێموایە كە ئەم پرۆسەیە درێژخایەنە و دامەزاروەكانی دەوڵەت رۆڵێكی گرنگیان هەیە لە سەركەوتنی پرۆسەكە، بەڵام لە سەرەتادا شتەكان بە هێمنی دەست پێدەكەن و لە قۆناغە دواییەكاندا و لەگەڵ تێپەڕبوونی كات بارەكان رێچكەی خۆیان دەگرن و بارێكی جێگیر و سەقامگیر و بەهێزی بۆ درووست دەبێت)). لایەنێكی دیكە رۆڵی دامەزراوەكان و ئەو سیاسەتەی سەرۆكی وڵات لەم پرۆسەیەدا پیادەی دەكات، هەوڵدانە بۆ دۆزینەوەی میكانزمێك بۆ ئەوەی تاكەكان بەشێوەیەكی بەرفراوان لەم پرۆسەیە بەشداری بكەن، سەبارەت بە چۆنییەتی هاندانی تاكەكان بۆ بەشدار بوون لە پرۆسەكە، پرۆفیسۆر راج دیسای بەم راپۆرتەی راگەیاند: (پرسیارەكەتان دەڵێت كە ئایا تا چەند دەتوانرێت تاكەكان هانبدرێن بۆ بەشداریكردن لە پرۆسەكانی بونیادنانی نەتەوە. بەڵام بەڕای من پرسیارەكە ئەمەیە: كە ئایا دەرفەتەكان چین بۆ بەشداریبوون؟ پێموایە كە ئەمە پەیوەستە بە ئاستەكانی توانا و دەرفەتەكان لە پێش تاكەكان بۆئەوەی بتوانن بەشداربن لە كاروبارە گشتییەكان و لە بواری پێشكەوتنی كۆمەڵگە و حكومەتی لۆكاڵ. هەر بۆیە، ئەگەر هات و ژێرخانی سیستەمی حكومڕانی لە كۆمەڵگە داخراوبوو و دەرفەت نەڕەخسێنێت، ئەوكات بۆ تاكەكان زۆر زەحمەت دەبێت بەشداریبكەن. لەهەمان كاتیشدا، تەنانەت گەر تاكەكانیش هانبدەن بۆ بونیادنانی ژێرخانەكان، ئەوە ئەو كارە هەرگیز ئەنجام نادرێت. بەهەرحاڵ، ئەگەر كۆمەڵگە كراوەتر بێت و لە كەش و هەوایەكی دیموكراسیدا و دەرفەتی زیاتر بوونی هەبێت، ئەو كات پێموایە كە دەكرێ تاكەكان هانبدرێن بۆ بەشداریبوون لەم پرۆسەیە.. هەربۆیە پێموایە یەكێك لە فاكتەرەكانی سەكەوتنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە دەوڵەتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا، سەركەوتن بوو لە بواری ئابووری، ئەمە بەپێچەوانەی وڵاتانی ئەفریقیا و ئەمریكای لاتینی. هەروەها بەڕای من یەكێك لە هۆكارەكانی دیكە فاكتەری نایەكسانییە، وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا خاوەن ئاستێكی زۆر نزمن لە بواری یەكسانی. خاڵی سێەم ئەوەبوو: سیستەمی حكومڕانی و بیرۆكراسییەت لە «ژاپۆن» و «تایوان» و «سنەگافورا» و «كۆریا» و تا راددەیەك دەتوانین «مالیزیا» و «ئەندەنۆسیا» و هەموو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ئاسیا بخەینە پاڵیانەوە، بەشێوەیەكی زۆر باش بەڕێوەدەچوو، بەشێوەیەك كە زۆر چالاك و كارا بوون، هەرچەندە تا راددەیەكی گەندەڵی بوونی هەبوو، بەڵام بەو ئاستە نەبوو كە بە هەند وەربگیرێت. هەروەها ئەو وڵاتانە خاوەن وەبەرهێنانێكی نایاب بوون لە بواری وەبەرهێنانی مەعریفە و زانیارییەكان لەبارەی چۆنیەتی گەشەپێدانی بواری ئابووری لە وڵاتەكانیان. هەروەها توانییان هاندەر بخوڵقێنن لە بواری بونیادنانی بازاڕ، بەشێوەیەك كە وڵاتانی ئەفریقیا و ئەمریكای لاتینی نەیانتوانی ئەنجامی بدەن. خاڵی دوایین: بەڕای من هۆكاری سیاسی هەیە لەدوای سەركەوتنی بواری ئابووری لە «ژاپۆن» و «تایوان» و «سەنگافورا»، لەبەرئەوەی لەم وڵاتانەدا جیاوازییەكی قووڵیان نییە لەنێو گروپەكانی كۆمەڵگە لە رووەكانی ئیتنی و ئایینی یان زمان. بەپێچەوانەی وڵاتانی ئەفریقیا و هەندێ لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی. هەڵبەتە لە وڵاتانی ئەفریقیا جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێو هۆز و عەشیرەتەكان، هەروەها لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی-ش جیاوازییەكی زۆر هەیە لەنێوان ئەو كەسانەی كە هاووڵاتیی نەژادن لەگەڵ ئەو كەسانەی كە بۆ نەژادی ئەوروپی دەگەڕێنەوە. لێرەدا زۆر بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بكەم كە هەندێ لە وڵاتانی ئەفریقیا و وڵاتانی ئەمریكای لاتینی زۆر سەركەوتووبوونە لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە، دیارترین نموونە لە وڵاتانی ئەمریكای لاتینی بریتییە لە «شیلی» و «كۆستاریكا»، لەگەڵ «پاتزوانا» لە «ئەفریقیا». بەڵام وابزانم ئێستا بارودۆخەكان لە وڵاتانی ئەفریقیا و ئەمریكای لاتینی گۆڕانكارییان بەسەرهاتووە)). لەلایەكی دیكە و سەبارەت بە سەختیی ئەم قۆناغە و چۆنییەتی هەنگاو هەڵگرتن بۆ سەرخستنی ئەم پرۆسەیە، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر پیتەر میلاهی ئوستادی ئابووری لە زانكۆی بۆدابست كرد، بەوەی وڵاتی هەنگاریاش بەم پرۆسەیە تێپەڕیووە، لە وەڵامدا پرۆفیسۆر میلاهی بەمجۆرە بۆ ئەم راپۆرتە هاتە ئاخاوتن: ((پێش هەموو شت ئەگەر بە شێوەیەكی گشتی بدوێین، ئەوا سەرۆكەكان رۆڵێكی گرنگ دەبینن لە پرۆسەی بونیادی نەتەوەدا، سەركردە لێهاتووەكان لە مێژوودا رۆڵێكی گەورە و مەزنیان بینیوە و ئێستاش بەردەوامن لە بینینی ئەو رۆڵە لەم رۆژگارەدا. سەبارەت خودی پرۆسەكەش ئەوە كار و ئەركێكی سەختە، لەبەر ئەوەی خەڵكی تێڕوانین و تێگەیشتنی جیاوازیان هەیە بۆ ئەم مەسەلەیە، بەڵام لێرەدا جەخت لەسەر گرنگیدان بە پەرەپێدانی پەروەردە دەكەم، لەبەر ئەوەی پەروەردە هۆكارێكی گرنگە بۆ بەرەوپێشچوون لەسەر ئاستی تاكەكەسی و لەسەر ئاستی كۆمەڵگەش. بۆیە لەم لایەنەوە راشكاوانە دەڵێم، بۆ ئەوەی زۆر بە سادەیی گوزارشت لەم مەسەلەیە بكەین، ئەوا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە بەدیهێنانی بەرەوپێشچونی گشتی و گەشەكردنی ئابووری بەردەوام و سەركەوتوو كارێكی زۆر دەگمەنە و لە راستیدا تەنیا چەند وڵاتێكی كەم لەم پرۆسەیەدا سەركەتوو بوون، سەركەوتوو دەبن، ئەمەش واتە دەتوانین بڵێین كە لەم رووەوە شكستهێنان رێسایە و سەركەوتن ئیستیسنایە. بۆیە گرنگە دیراسەت لەسەر ئەم ئەزموونانە بكرێت، بە تایبەتی لە رووی خستنەگەڕی سەرمایە لە بواری پەرەپێدانی پەروەردەدا پێش ئەوەی ئابووریەكی بەهێز بنیات بنێن، لەبەر ئەوە گرنگە گەلێكی خاوەن پەروەردە دروست بكەیت كە توانای خوێندنەوە و نووسینی هەبێت، هەروەها یەكسانی نێوان پیاوان و ئافرەتان رەچاو بكرێت).


هەر لەم چوارچێوەیەدا و سەبارەت بە سەرنەكەوتنی دەوڵەتێكی گەورەی وەك ئەمریكا لە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە عێراقدا پرۆفیسۆر راج دیسای بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: ((ئەگەر بێت و لە سرووشتی پێكهاتەی عێراق بڕوانین، دەبینین جیاوازی لەنێوانی باكوور و باشووری وڵات هەیە، هاوكات لە رووی ئایینیشەوە جیاوازی لە نێوانی شیعە و سوننەكان-دا هەیە، جگە لە جیاوازییەكان لەنێوانی تایفە و ئایینەكانی دیكە، هاوكات رێژەی نایەكسانی لە ئاستێكی زۆر بەرزدایە لە عێراق. هەر بۆیە، ئەگەر بێت و ئەو وڵاتانە بكەن بە نموونە كە بارودۆخەكانیان لەگەڵ بارودۆخەكانی عێراق هاوشێوەن لە رووەكانی فرەنەتەوەیی و فرە ئایینی، ئەگەر ئەزموونەكانی ئەو وڵاتانە بكەن بە نموونە و پیادەی بكەن، دەبینن شتەكان گۆڕانكارییەكی زۆر بەخۆوە دەبینن. بۆ نموونە: «پاتزوانا» لە ئەفریقیا، یان «شیلی» لە ئەمریكای لاتینی. هۆكارەكانی گۆڕانی ئەو وڵاتانە بریتی بوو لەوەی كە دەستەبژێر و گروپە دەسەڵاتدارەكان كە حكومڕانیی وڵاتیان دەكرد، گەیشتنە ئەو راستییەی كە سوود و بەرژەوەندیی خۆیان پێوەندیی هەیە لەگەڵ باشتركردن و بەرەوەپێشبردنی باری گوزەرانی هاووڵاتیان. بەو شێوەیە، كاتێك كە سەركردە و حكومەتەكان گەیشتنە ئەو راستییە، هەوڵ و هاندان درووستبوو لە ئەنجامدانی چاكسازیی حكومی و سیاسی و رووبەڕووبوونەوەی دیاردەكانی گەندەڵی. بەڵام عێراق لە ساڵی 2003ـەوە كاتێك كە ئەمریكا هێزەكانی بۆ عێراق نارد، لە نزیكەوە لە بارودۆخەكانی عێراق تێنەگەیشتبوو. هەروەها پێموایە لەلایەنی دەسەڵاتی گواستنەوەی عێراق لەساڵی یەكەمدا چەندین هەڵە ئەنجامدرا، هاوكات دامەزراوەكانی وڵات زیانێكی زۆریان پێگەیشتبوو و دەرفەتی نەهێشتەوە بۆ سەقامگیریی عێراق. بۆ نموونە: هەڵوەشاندنی سوپا و بڕینی مووچە لە فەرمانبەرەكانی حكومەت، ئەو جۆرە بڕیارانە كاریگەرییەكی زۆری لەسەر هاووڵاتیە عێراقییەكاندا هەبوو، هەروەها بوو بە هاندەرێك بۆ هاووڵاتیە عێراقییەكان كە روو لە یاخیبوون و گەندەڵی بكەن لەگەڵ ئەنجامدانی چەندین جۆری كاری دیكە كە بەهیچ شێوەیەك لە بەرژەوەندیی عێراق و هاووڵاتییەكاندا نەبوو، نەك تەنیا لە باشوو یان لە باكوور، بەڵكو بۆ هەموو گەلی عێراق و رێگر بوو لەپێش بوونی بە نەتەوەیەكی بەهێز. لەلایەنێكی دیكەوە، پێموایە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا جیاوازییەكانی نێوان پێكهاتەكانی عێراقی بە هەند وەرنەگرت و گرنگییەكی زۆری پێنەدا، هەروەها ئەو خاڵەشی فەرامۆشكرد كە دیكتاتۆرییەتێك رێگەی نەدابوو ناكۆكی و پێكدادان لەنێو گروپە جیاوازەكان رووبدات و بیری لەوە نەكردەوە كە لەگەڵ نەمانی رژێمی دەسەڵاتدار چی روودەدات. هەر بۆیە، كاتێك كە رژێمەكە لە دەسەڵات لادرا و جیاوازی لەنێو پێكهاتەكانی عێراق دەستی بە سەرهەڵدان كرد، لەو كاتەدا ئەمریكا هیچی پێ نەكرا و هیچ وەڵامێكی پێویستی بۆ چارەسەركردنی بارودۆخەكان نەبوو)). سەبارەت بەهەمان پرس و نەتوانینی ئەمریكا بۆ سەرخستنی پرۆسەی بونیادی نەتەوە لە عێراق بە هاوشێوەی ئەڵمانیا و ژاپۆن، پرۆفیسۆر پۆل لێڤن بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستە روو: (ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تەنیا وەكو رزگاركەرێك هاتە عێراق بۆ ئازادكردنی وڵاتەكە و لەناوبردنی ستەمداری. «پۆڵ وۆڵفۆیتز» كە یەكێك لە ئەندازیارەكانی جەنگی ساڵی 2003 بوو، پلانێكی هەبوو بۆ عێراقی دوای جەنگ، بەڵام زۆر درەنگ دەستیانكرد بە پەیڕەوكردنی پلانەكە. لەلایەنێكی دیكەوە، سەبارەت بە هەرێمی كوردستان لە باكووری عێراق، «مسعود بارزانی» كارێكی زۆر باشی ئەنجامداوە لە بەرەوپێشەوەبردنی بارودۆخەكانی هەرێمەكەیان لە بوارەكانی ئابووری و سەقامگیریی سیاسی و هەموو چاكەكان بۆ ئەو دەگەڕێتەوە. بەڕای من زۆر گرنگە كە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیی هەمیشە لەلایەن هاووڵاتییەكانی وڵات ئەنجامبدرێت، مەبەستم ئەوەیە كە پێویستە لە ناوەوە سەرهەڵبدات نەك لە لایەن هێزێك یان لایەنێكی دەرەكی. لەبەرئەوەی ئەگەر پرۆسەكە پێشنیاری لایەنێكی دەرەكی بێت، ئەوە هیچ گومانێك لەوەدا نییە كە بەرهەڵستكاری و ناڕەزایی لەدژیدا سەرهەڵدەدات. سەبارەت بە عێراق، بێجگە لە هەرێمی كوردستان، تاكو سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و خۆشگوزەرانی لە وڵاتەكەدا روونەدات، ئەوە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەیی هەرگیز سەركەوتوو نابێت)). هەر سەبارەت بە هۆكاری رۆڵی سەرۆك بارزانی وەك سەرۆكێكی نیشتمانی لە سەرخستنی ئەم پرۆسەیە و هەنگاو هەڵگرتن بەرەو داهاتوویەكی باشتر، پرسیارمان لە پرۆفیسۆر گراشیانا دیل كاستێللۆ پسپۆر و تایبەتمەند لە وڵاتانی خاوەن تەنگژە و دوای تەنگژە لەزانكۆی كالیفۆرنیا كرد، كە ئێستا سەرقاڵی نووسینی كتێبێكە لەسەر پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لە ئەفغانسان و عێراق، سەبارەت بەم پرسە خاتوو گراشیانا بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: ((سەركردەی نەتەوەیی فاكتەرێكی سەرەكییە لە پرۆسەكانی بونیادنانی نەتەوە و بونیادنانی وڵاتی پاش كارەساتێكی گەورە وەكو جەنگ یان گۆڕینی رژێم لە رێگەی دەستێوەردانی سەربازی یان هەر كارەساتێكی سرووشتی. بەهەرحاڵ، هیچ كام لەو شتانە پەسەند ناكەم كە پێوەندییان بەو دوو زاراوەیە هەیە، بەتایبەتی لەبەرئەوەی مەسەلەكە پەیوەستە بە تێوەگلانی دەستی دەرەكی. لە راستیدا، لەپێناوی سەركەوتنی هەر پرۆسەیەكی بونیادنانەوە یان ئاوەدانكردنەوە لە وڵاتێكی پاش كارەسات، پێویستە پرۆسەكە لەلایەنی دەسەڵاتێكی نەتەوەییدا بەڕێوەبچێت. پرۆسەی بونیادنانەوەی وڵات پێویستیی بە هاوكاری و هەماهەنگیی هەموو تاكەكانی كۆمەڵگەیە. تەنیا لەو حاڵەتەدا نەبێت كە هاووڵاتیان متمانەیان بە پرسەكە نەبێت و لەو كاتەدا ئاشتی بەرقەرار نابێت و سیاسەتەكانی ئاوەدانكردنەوە بەشێوەیەكی كارا كاریان پێناكرێت. هەر بۆیە، وێڕای ئەوەی كە بەخۆیان هەڵدەستن بە دەركردنی بڕیارە هەستیارەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دێننە ناو پرۆسەكەوە بۆ مەبەستەكانی پاڵپشتی و پارەدان، پێویستە بەرپرسەكانی پرۆسەكانی بونیادنانەوە جۆرە پشتگیرییەكی جێگیر بۆ پرۆسەكە بخوڵقێنن. ئەم شتەیە كە دەیانكات بە سەركردەی نەتەوەیی. لە دانانی ستراتیژییەتی بونیادنانەوەشدا، پێویستە لەسەر سەركردە نەتەوەییەكان جەخت لەسەر ئەوە بكەنەوە كە سیاسەتەكەیان دەبێت بەشێوەیەكی راست و دروست ئاراستە بكەن، تەحەدداكانی ئاسایش لەبەرچاوبگرن، خەمڵاندنێكی درووست و تەواو بۆ باری ئابووری و كۆمەڵایەتی وڵات ئەنجامبدەن، لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر ئەوەی كە هەموو سەرچاوە مرۆیی و دامەزراوییەكان بەشێوەیەكی كاریگەرانە لە پرۆسەكە بەكارهێنراون)). سەبارەت بە سەركەوتنی هەرێمی كوردستان لەم پرۆسەیە و شكستهێنانی ئەمریكا لە عێراقدا، خاتوو گراشیان هۆكارەكەی گێڕایەوە بۆ رۆڵی سەرۆك بارزانی وەك سەركردەیەكی نەتەوەیی و نیشتمانی و پێی راگەیاندین: ((سەركەوتنی ئێوە وەك كوردەكانی عێراق لە بونیادنانەوەی ئابووریی وڵاتەكەیان پێوەندییەكی راستەوخۆی هەیە لەگەڵ ئەو خاڵەی كە لە پێشتر ئاماژەم پێكردبوو لەبارەی بایەخی هەبوونی سەركردایەتییەكی نەتەوەیی ناوخۆیی بەرپرسیار. سەبارەت بە شكستهێنانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەبارەی دووبارە بونیادنانەوەی عێراقی دوای نەمانی رژێم، لەوانەیە تاهەتا لەسەر ئەم باسە بدوێم. لە راستیدا، لە كتێبێكمدا لەژێر ناونیشانی «وڵاتە لێكترازانەكانی پاش جەنگ» بەشێكی تەواوم بۆ ئەم مەسەلەیە تەرخانكردووە. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە عێراق شكستی بەدەستهێنا لەبەرئەوەی هەموو رەفتارەكانی هەڵە بوو. یەكێك لە هەڵە سەرەكییەكانی «دەسەڵاتی كاتیی هاوپەیمانان – CPA» ئەوە بوو كە هەستا بە دەركردنی هەموو فەرمانبەرەكانی پارتی بەعس لە كار و پۆستەكانیان و هەڵوەشاندنی سوپای عێراقی بەبێ هیچ نەخشەیەك لە راماڵینی چەك و خانەنشینكردنی ئەندامەكانی. ئەم دوو بڕیارە بوون بەهۆی بێكاركردنی نزیكەی 400 هەزار– تاكو 500 هەزار سەرباز. بەڕاستی ئەو كارە بە كارەساتێكی گەورە دەژمێردرێت. هەر بۆیە، بەهیچ شێوەیەك مایەی سەرسوڕمانی نەبوو كە دیاردەكانی ئاژاوە و گێلەشێواوی و ناسەقامگیری دەستیان بە سەرهەڵدانكرد. ئەو بڕیارانە تەنیا كاریگەریی لەسەر رەوشی ئاسایش لێ نەكەوتەوە، بەڵكو خزمەتگوزارییە مەدەنییەكانی بێبەشكرد لە پسپۆرییە تەكنیكییە گرنگەكان. گەمژەیی و تەسكبینیی ئەو سیاسەتانە بەهیچ شێوەیەك شیناكرێنەوە بەتایبەتی لەو ساتانەدا كە نزیكەی %60ی هاووڵاتییەكانی عێراقی بێكاركرد. هەوڵەكانی دواتر بۆ لابردنی ئەو نەفرەتە بەسوود نەبوون لە چاككردنەوەی زیانەكان. هەڵەی گەورەتر كە بەهیچ شێوەیەك مایەی قبووڵكردن نەبوو بریتی بوو لە بەكارهێنانی بەڵێندەری بیانی و كۆمپانیا گەندەڵكارەكان لە دابینكردنی ئاسایش و هەوڵدان بۆ ئەنجامدانی بەتایبەتكردن لە بوارەكانی نەوت و شكستهێنانیان لە بونیادنانەوەی ژێرخانەكان و دابینكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان. جگە لە چەندین هەڵەی دیكە كە هەمووی بوون بە مایەی تێكدانی پرۆسەكانی ئاوەدانكردنەوەی عێراق)).
ئەوەی لە میانەی بەدواداچوونی ئەم راپۆرتە و پرسیار و بەدواداچوونمان لە پسپۆرانی جیهانی پێیگەیشتین ئەوەیە كە وەك پرۆفیسۆر پیتەر میلاهی لە زانكۆی بۆدابست پێی راگەیاندین كە سەركەوتن لەم پرۆسەیە كارێكی ئاسان نییە بۆ شكست لەم پرسەیە رێسایە و سەركەوتن ئیستیسنایە، هەروەها وەك پرۆفیسۆر گراشیناش پێی راگەیاندین سەركەوتنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە لەهەرێمی كوردستان دەگەڕێتەوە بۆ رۆڵی ئەو سەرۆكە نیشتمانی و نەتەوەییەی ئەمڕۆ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان دەكات، ئەم لایەنە كە پرۆفیسۆر گراشینایە وەك پسپۆرێك لەسەر عێراق ئاماژەی پێكرد و وەك خۆی لە لێدوانەكەیدا بۆ گوڵان ئاماژەی پێكردووە، لەوانەیە هەموو ژیانی بۆ دیراسەتكردنی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە تەرخانبكات لەو راستیە تێدەگات كە رۆڵی سەرۆك و سیاسەتی راست و دروست لەم پرۆسەیەدا چەند گرنگە، ئەمە رێگە لەوە ناگرێت كاتێك ئاماژە بە رۆڵی سەرۆكێكی دیكە دەكرێت و لەم پرۆسەیەدا سەركەتوو نەبوونە مانای ئەوە بگەیەنێت كە ئەو سەركردانە لێهاتوو نەبوون، پرۆفیسۆر راج دیسای لەم راپۆرتە زۆر راشكاوانە وەڵامی ئەم پرسیارەی دەواتەوە بەوەی ئەو سەركردانەش لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی لێهاتوو و پاڵەوانی نیشتمانی گەلی خۆیان بوون، بەڵام لە قۆناغی سەرخستنی پرۆسەی بونیادی نەتەودا هەڵەیان كردوو نەیانتوانی لە چوارچێوەی پرۆسەی بونیادنانی نەتەوەدا دامەزراوەی دەوڵەتی بەهێز و سەروەریی یاسا بەرهەمبێنن.
Top