رۆشنبیر ئەگەر كۆیلەی ئایدۆلۆژیابێت ناتوانێت كەڵچەری دیموكراتی بەرهەم بێنێت




مایكل بیرتز بۆ گوڵان:
رۆشنبیر ئەو كەسەیە هەڵدەستێت بە كاری بیركردنەوەی رەخنەگرانە و یارمەتی كۆمەڵگەكەی دەدات لە گفتوگۆكردن و مشتومڕكردن لە بارەی كێشە و پرسە جۆراجۆرەكانەوە



لە كۆمەڵگە تازە پێگەیشتووەكانی دوای قۆناغی رزگاری نیشتمانی و لەپرۆسەی دەستپێكردنی بونیادی دیموكراتی، زۆركەم باسی پرۆسەی وەرچەرخانی كەڵچەری سیاسیی و بونیادی كەڵچەری سیاسی دیموكراتی دەكرێت، ئەمە وەك ئەوەیە ئەو پارت و لایەنە سیاسییانەی لە قۆناغی رزگاری نیشتمانی بۆ رزگاری و دیموكراتی تێكۆشانیان كردووە و قوربانیان داوە، بەسەركەوتن لەو قۆناغە و دامەزراندنی دامەزراوە نیشتمانییەكان و وەرگرتنی شەرعیەتی جەماوەری لەرێگەی سندوقی دەنگدانەوە، ئیدی كەڵچەری دیموكراتی چەسپاوە و پێویستی بە بونیاد یان وەرچەرخان لە كەڵچەری سیاسیی شۆڕشگێڕیەوە بۆ كەڵچەری سیاسی دیموكراتی نییە، ئەمە یەكێكە لەو ئیشكالیەتانەی كە پێویستە رۆشنبیران لەو قۆناغە راگوزەرە و لە بونیادی كەڵچەری سیاسی دیموكراتیدا رۆڵی كاریگەریان هەبێت، لەمەش گرنگتر وەك پرۆفیسۆر ولیام میرڤین گادم پسپۆر لەسەر بونیادی دیموكراتی لە ئەفریقیای باشوور دەڵێت ((گرنگە لەو قۆناغە زێدەگۆیی لەسەر بەرەو پێشەوەچوونی بونیادی كەڵچەری سیاسی دیموكراتی نەكەین، لەبەر ئەوەی پێوەری بەرەو پێشەوەچوونی كەڵچەری دیموكراتی تەنیا رێگەیە بۆ هەڵسەنگاندنی دیموكراتی لەو كۆمەڵگەیەنەدا)) هۆكاری ئەمەش ئەوەیە كەڵچەری دیموكراتی بڕیار لەسەر دامەزراوەكانی وڵات دەدات هەر بۆ نموونە:
1- ئایا حكومەت چۆن دەسەڵاتی پێدراوە و چۆن ئەو دەسەڵاتە پیادە دەكات؟
2- كێن ئەوانەی دەسەڵات و بەرپرسیاریەتیان لە حكومەتدا وەرگرتووە؟
3- كێ رێگە دەدات بەو لایەنانەی كۆمەڵگە كە بەشداربن لە پرۆسەی سیاسیی و پرۆسەی بڕیار دروستكردندا؟
4- هاووڵاتیان چۆن بەرپرسیاریەتی دەخەنە سەر شانی ئەو بەرپرسانەی دەنگیان پێداون؟
سەبارەت بە گرنگی بونیادی ئەم كەڵچەرە و رۆڵی رۆشنبیر لە بونیادی ئەم كەڵچەرە، پرۆفیسۆر مایكل بیتزەر لە لێدوانێكی بۆ ئەم راپۆرتە وتی : (پێموایە هەم رۆشنبیران و هەم خەڵكیش دەتوانن بناغەیەكی گونجاو بۆ دیموكراسی دابڕێژن. مەسەلە سەرەكیەكە ئەوەیە ئایا ئێوە باس لەو جۆرە دیموكراسیە دەكەن كە تێیدا هەموو كەسێك مافی دەنگدانی هەیە و دەنگەكەشی كاریگەری هەیە لەسەر ئەو سیاسەتەی پیادە دەكرێت كە پێی دەوترێت دیموكراسیەتی بێگەرد. یاخود ئێوە باس لە دیموكراسیەتی كۆماری دەكەن كە هەموو كەسێك دەرفەتی ئەوەی هەیە نوێنەرەكانی خۆی هەڵبژێرێت كە ئەم نوێنەرانەش دواتر دەتوانن بڕیارەكانی پەیوەست بە نەتەوەوە دەربكەن. كەواتە بە شێوەیەی بەرفراوان رۆشنبیر بەو شێوەیە پێناسە كراوە كە كەسێكە هەڵدەستێت بە كاری بیركردنەوەی رەخنەگرانە و شیكردنەوەی وەك كەسێكی تایبەتمەند لە بوارێكی دیاریكراودا دەردەكەوێت، هەروەها وا دەردەكەوێت كە یارمەتی كۆمەڵگەكەی دەدات لە گفتوگۆكردن و مشتومڕكردن لە بارەی كێشە و پرسە جۆراجۆرەكانەوە)). كەواتە پرۆفیسۆر بیتزر رۆڵی رۆشنبیر وەك هاندەر بۆ وتووێژ و موناقەشەكردن لەسەر پرسە جۆراوجۆرەكان هاندەدا، بەڵام لێرەدا مەسەلەكە بەو جۆرە نییە ئەگەر كەڵچەری سیاسیی دیموكراتی لە كۆمەڵگە بوونی نەبوو یان لاواز بوو ئەم دامەزراوانە بونیان نەبێت، نەخێر كەڵچەری سیاسیی دیموكراتی بێت یان نە، رەنگدانەوەی ئەرێنی و نەرێنی لەسەر چۆنیەتی تێڕوانینی هاووڵاتیان بۆ سیستمە سیاسییەكە دەبێت، وەك (دامەزراوەكانی راپەڕاندن، یاسادانان، دادوەری، پارتە سیاسییەكان، گروپ و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی) لەمەش زیاتر رەنگدانەوەی دەبێت لەسەر تەواوی پرۆسە سیاسییەكە و پرۆسەی دروستكردنی بڕیار لەناو سیستمە سیاسییەكەدا.

تۆماس كۆشمان بۆ گوڵان:
زۆرجار رۆشنبیران دەبنە زمانحاڵی حزبەكان و رەنگە پاڵنەرەكەش هەمان پاڵنەری ئەو كەسانەی دیكە بێت كە دەچنە ناو پارتە سیاسییەكانەوە كە بریتین لە بەدەستهێنانی دەسەڵات، دارایی و پێگە و بەرپرسیارێتی


كەواتە ئەم خستنەڕووە پێمان دەڵێت پێناسەی كەڵچەری سیاسی و بونیادی كەڵچەری سیاسیی دیموكراتی كارێكی ئاسان نییەو لە قۆناغی راگواستن لە كەڵچەری سیاسیی شۆڕشگێڕیەوە بۆ كەڵچەری سیاسیی دیموكراتی، رۆشنبیران ئەركێكی گەلێك گرنگیان دەكەوێتە ئەستۆ و دەبێت لەئاستی ئەو ئەركە قورس و مێژووییەدا رۆڵی كاریگەری خۆیان لەبیر نەكەن، ئەمەش واتە ((هیچ سیستمێكی دیموكراتی سەركەتوو نابێت و توانای مانەوەی نابێت، ئەگەر كەڵچەری (رەخنە، دیالۆگ، كێبركێ و ململانێ، دروستكردنی موناقەشە لەناو رای گشتیدا،) دروست نەبووبێت، هابرماس وتەنی ((كەڵچەری رەخنە و وتووێژی هاووڵاتیان لەسەر مەسەلە گشتییەكان، هاووڵاتیان دەباتە ناوەندی دروستكردنی بڕیارەوە))، ئەمەش واتە هاووڵاتیان لە ناوەندی دروستكردنی بڕیار دروستكردندا بونیان دەبێت و كار و بەرنامەی حكومەت هەڵدەسەنگێنن، ئەمەش رەنگدانەوەی پێگە و كاریگەری رۆشنبیرە لە ناو كۆمەڵگە كە دەبێتە هاندەر بۆ بزواندنی رای گشتی و دروستكردنی رای گشتی، بەڵام پرسیار ئەوەیە كاتێك رۆشنبیر ئەو پێگە گرنگەی خۆی لەكۆمەڵگە ون دەكات و ئەو رۆڵە كاریگەرە ناتوانێت بگێڕێت. ئایا هۆكارەكەی چییە؟ لە وەڵامی ئەم پرسیارە و تایبەت بە رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رامین جیهانبگلو بیرمەندی ئێرانی لە زانكۆی تۆرنتۆی كەندی لە مونازەرەیەكدا لەگەڵ شلۆمۆ ئیڤینری ئوستادی زانستە سیاسییەكان لە زانكۆی حەیفا دەڵێت: ((هۆكارەكەی ئەوەیە ئەو بەرهەمە مەعریفیەی رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرهەمی دەهێنن، لەنێو نەگۆڕە ئایدۆلۆژییەكاندا تەوزیفی دەكەن، وەك ئایدۆلۆژیەتی چەپی ماركسی و ئایدۆلۆژیەتی سیاسیی ئیسلامی) بگلو پێیوایە ئەو دیاردەی ماكس ڤێبر پێی دەڵێت: بێ هیوابوون لە جیهان (disenchantment of the world)، لە دەوڵەتانی ئیسلامی و عەرەبی دەستی پێنەكردووە، هەتا بۆ رەواندنەوەی ئەو بێ ئومێدیە، دەست بەپرۆسەی رۆشنگەری و ئەقلانیەت بكەن، بە واتایەكی دیكە پرۆسەی رۆشنگەری و ئەقلانیەتی ئەورپا وەك ڤێبر دەڵێت لە بێ هیوابوون لە جیهانەوە دەستی پێكرد، واتە بێ هیوابوون لەو ئایدۆلۆژیەتە ئایینیەی كە پێش سەردەمی رۆشنگەری هەژموونی بەسەر ئەوروپادا كێشابوو، وایكرد كە رۆشنبیران دەست بكەن بە پڕۆژەی رۆشنگەری و ئاقلانیەت، كەواتە پڕۆژەی رۆشنگەری لە ئەورپا لەو دەنگەوە دەستی پێكرد كە رۆشنبیران لە ژێر وەسایەی ئایدۆلۆژیەتی باوی سەردەم هاتنە دەرەوە و بە راگەیاندی سەربەخۆیی خۆیان یەكەم بانگێشەی رۆشنگەریان دەست پێكرد، ئەمانئویل كانت لە ساڵی 1785 و لە وتارێكیدا بە ناونیشانی ( رۆشنگەری چییە؟) بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی خۆی داوەتەوە: (رۆشنگەری رزگاربوونی مرۆڤە لەو حاڵەتی وەسایەیەی كە بەسەر ناخی خۆیدا سەپاندووە، خۆخستنە ژێر حاڵەتی وەسایە وادەكات مرۆڤ نەتوانێت بەبێ هاریكاری دەستی دەرەكی، زیرەكی و توانای خۆی بخاتە گەڕ، بۆیە دەلێم (مەبەست كانتە) ئەو حاڵەتی وەسایەیەی بەسەر ناخی خۆتاندا دەیسەپێنن، هۆكارەی ئەوە نییە تاك زیرەك نییە، بەڵكو هۆكارە ئەوەیە تاك ئازایەتی تەواوی نییە بۆئەوەی سووربێت لەسەر ئەوەی بەبێ یارمەتی دەرەكی زیرەكی و تواناكانی خۆی بخاتە گەڕ، گوێم لێبگرن، تۆ ئازابە و زیرەكی خۆت بخەرە گەڕ، ئەمە بانگێشەی رۆشنگەرییە). ئەگەر بە وردی سەرنج لە وەڵامەكەی كانت بدەین بۆ دەسپێكی رۆشنگەری و پێناسەی رۆشنبیر و رۆڵی رۆشنبیر لە كۆمەڵگەدا، هەست دەكەین سەربەخۆیی رۆشنبیر دەكاتە مەرجی سەرەكی بۆ رۆڵی رۆشنبییر لە پرۆسەی رۆشنگەریدا، هەربۆیە كە لەم چوارچێوەیەدا سەیری رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و رۆشنبیرانی وڵاتی خۆشمان دەكەین، دەبینن هەست بەو رۆڵە گرنگەیان ناكەین كە لەسەردەمی رۆشنگەری لە ئەورپا گێڕاویانە، ئەمە بەو مەبەستە ناڵێین كە رۆشنبیرانی ئێمەش لاسایی رۆشنبیرانی سەردەمی رۆشنگەریی ئەورپا بكەنەوە، نەخێر ئەمە دوو شتی جیاوازە و دوو قۆناغی جیاوازە و پێویستە رۆشنبیرانی كوردستان، كانت وتەنی خۆیان لەژێر كاریگەری ئەم لایەن و ئەو لایەن دەربێنن و بڕوایان بەخۆیان بێت كە بە توانا و زیرەكی خۆیان چەمكی تازە بەرهەمهێنن و بیكەنە حافز بۆ جوڵاندنی رای گشتی و بونیادی كەڵچەری سیاسی دیموكراتی لە كۆمەڵگەدا، ئەمەش واتە بە سوود وەرگرتن لە چەمكە فیكرییەكانی رۆژئاوا لە كەڵچەری رەسەنی خۆماڵی چەمكی تازە بەرهەمبهێنن جیاواز بێت لەو چەمكە سیاسییە باوەی ئێستا لەكوردستاندا هەیە، جیهانبگلو راشكاوانە دەڵێت رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەیانتوانیوە ئەم رۆڵە گرنگە بگێڕین، هۆكاری ئەم نەتوانینەی بەم خاڵانە ئاماژە پێكردووە:
* لە رۆژهەڵاتدا رۆشنبیران خۆیان بوونەتە یارمەتیدەر بۆ بڵاوبوونەوەی ئایدۆلۆژیەتی چەپی ماركسی و ئایدۆلۆژیەتی ئیسلامی سیاسیی.
* ئەم رەفتارانەی رۆشنبیران بوونە هۆكاری ئەوەی رۆشنبیران لە كۆمەڵگە داببڕێن و بوونە هۆكاری ئەوەی نەوەیەك دروست بێت هەست بە نائومێدی بكات و نەتوانێت هەنگاو بۆ ریفۆرم و ئاشتی هەڵبگرێ.
* ئەوەی لە هەمووی مەترسیدارترە، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا حزبە سیاسییە ئیسلامی و چەپ و عەلمانییەكان، رۆشنبیرانیان بەكارهێنا بۆ بەهێزكردنی پارت و رێكخراوەكانیان و پاوانكردنی سیاسی لە كۆمەڵگەدا.


جۆن بۆس بۆ گوڵان:
پۆپۆلیزم لەبری ئەوەی پەنا بباتە بەر دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتیەكە پەنا بۆ خەڵك دەبات، بەڵام كاری رۆشنبیر بەهێزكردنی دامەزراوەكانی ناو سیستمە دیموكراتیەكەیە


ئەم خاڵانەی جیهانبگلو ئاماژەیان پێدەكات، واتە رۆشنبیرانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەگەیشتوونەتە ئەوەی ماكس ڤێبەر ناوی ناوە( بێ ئومێد بوون لە جیهان) ئەم رستەیە بەو مانایە نییە كە رۆشنبیران دەبێت لە جیهان نائومێد بن، بەڵكو بەو مانایەی كە رۆشنبیران لەوە نائومێد بن چەمكە ئایدۆلۆژیەكان، ئەوجا ئایدلۆژیەتی چەپ بێت یان ئیسلامی سیاسیی یان تەنانەت عەلەمانیش گۆڕانكاری لە كۆمەڵگە دروست بكات، بۆچی؟ لەبەر ئەوەی لە كۆمەڵگەی كراوەدا هیچ ئایدلۆژیەتێك پیرۆز نییە، بۆیە كاتێك رۆشنبیر خۆی دەبێتە فاكتەرێك بۆ بڵاوكردنەوەی ئایدۆلۆژیەتێك، كە ئەمەی كرد خۆی دەكاتە بەشێك لە ململانێی سیاسیی نێوان پارتە سیاسییەكان نەك هاندەر بێت بۆ وتووێژ و موناقەشەكانی نێو رای گشتی، سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیر و پێگەی لە كۆمەڵگەدا، بۆ ئەم راپۆرتە پرسیارمان لە پرۆفیسۆر تۆماس كۆشمان ئوستادی سیسۆلۆژی لە زانكۆی ویلسلی (Wellesley) و سەرنووسەری رۆژنامەی مافەكانی مرۆڤ (Journal of Human Rights) كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكەی داینەوە: (لە راستیدا زۆرجار رۆشنبیران وەك رووكار خۆیان بە باڵاتر و بەرزتر دادەنێن لەوەی خۆیان لە ململانێ سیاسییەكانەوە تێوەبگلێنن و ئەو تێڕوانینە دەخەنەڕوو كە سیاسەت كارێكی نزمتر و كەمبایەخترە، بەڵام واقیعی حاڵ ئەوەیە هەر كاتێك دەرفەتیان بۆ دروست بێت، ئەوا بە هەمان شێوەی سیاسییەكان رەفتار دەكەن. واتە لە لایەك رۆشنبیران بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەگەری ئەوە لە ئارادانیە ئەوان لە گەندەڵیەوە تێوەبگلێن، بەڵام ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە ئەوان زۆرجار دەبنە زمانحاڵی حزبەكان و رەنگە پاڵنەرەكەش هەمان پاڵنەری ئەو كەسانەی دیكە بێت كە دەچنە ناو پارتە سیاسییەكانەوە كە بریتین لە بەدەستهێنانی دەسەڵات، دارایی و پێگە و بەرپرسیارێتی). ئەم دیاردەیەی كۆشمان بۆ ئەم راپۆرتەی گوڵان ئاماژەی پێكردووە مەترسی ئەوە دروست دەكات كە رۆشنبیران ببنە زمانحاڵی حزبە سیاسییەكان، بۆیە دووبارە لێمان پرسی ئایا رۆڵی راستەقینەی رۆشنبیران چییە؟ بۆ ئەم راپۆرتە كۆشمان وتی: (ئەگەر لە ئەزموونی وڵاتانی ئەوروپای رۆژهەڵاتەوە قسە بكەم، یاخود لە وڵاتانی دوای رووخانی كۆمۆنیستیەوە، ئەوا دەتوانین ئاماژە بەوە بكەین كە لە سەردەمی حكومڕانی دەسەڵاتە تاكڕەوییەكاندا، رۆڵی رۆشنبیران بریتی بوو لە بەرهەڵستی كردن و بەرەنگاربوونەوەی دیكتاتۆریەت و سەركوتكاری، بەڵام لە دوای رووخانی ئەم دەسەڵاتە ستەمكارانەوە و لە دوای دەستپێكردنی پرۆسەی بە دیموكراتیكردن، رۆڵی رۆشنبیران گۆڕا بۆ دیاریكردنی ئامانجەكانی ئەو پرۆسەیە و بۆ خستنەڕووی ئەوەی دەبێت كۆمەڵگەی نوێ چۆن بێت و كۆمەڵگەی مەدەنی بە چ شێوەیەك كار بكات، ئەگەرچی لەم رووەوە تێڕوانینی جیاوازیش هەیە لە نێو رۆشنبیرەكاندا)). كەواتە ئەركی رۆشنبیر پەیوەستە بە بەرەنگاربوونەوەی ئەو دیاردە دزێوانەی لە كۆمەڵگەدا هەیە، ئەوجا وەك پرۆفیسۆر كۆشمان ئاماژەی بە دەوڵەتانی پۆست كۆمونیست و ئەوروپای رۆژئاوا كردووە، راستە لەسەردەمی كۆمۆنیستیدا ئەركی رۆشنبیر ئەوە بووە دژی سیستمە سیاسییەكە رابووەستێت و خەڵك بۆ رووخانی سیستمە دیكتاتۆریەكە هانبدات، بەڵام سیستمی دیموكراتی رووخاو پرۆسەی دیموكراتی دەستی پێكرد، كار و ئامانجی رۆشنبیر دەگۆڕێت بۆ بونیادی كەڵچەری دیموكراتی و بەرەو پێشەوە بردنی سیستمە دیموكراتیەكە بێت، سەبارەت بەم پرسە و رۆڵی رۆشنبیر لە پرۆسەی دیموكراتیدا، پرۆفیسۆر ریكاردۆ لاریماونت بۆ ئەم راپۆرتە بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (پێموایە ئەركی سەرەكی رۆشنبیران ئەوەیە كە رێگە نەدەن هەوڵە دیموكراسییەكان یاخود بزووتنەوە دیموكراسیەكان تەنیا پەیوەست بن بە گروپێكی سیاسیی، یان ئایینی یان ئیتنی دیاریكراوەوە، بەڵكو دەبێت رۆشنبیران ئامانجیان ئەوەبێت كار بۆ ئاوێتەبوون و یەكگرتنی تێكڕای گروپ و پێكهاتەكان بكەن. بۆیە دەبێت رۆشنبیران لەم رووەوە رۆڵی چاوەڕوانكراوی خۆیان ببینن).
رەخنەی رۆشنبیران لاساییكردنەوەی
ئایدۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان نییە؟
رەخنەی رۆشنبیران لە نێو كۆمەڵگەی دیموكراتیدا، ئەو خواستەی سەركردە پۆپۆلیستیانە نییە كە جیهان بە رەش و سپی سەیر دەكەن، یان هێندە نائومێد بوون دژایەتی دامەزراوەكانی نێو سیستمە دیموكراتیەكە دەكەن، لە وڵاتانی هاوشێوەی ئێمە مەترسی پۆپۆلیست بە ئاشكرا لەناو كۆمەڵگە دەركەتووە و خەڵك گەیشتوونە ئەو قەناعەتەی چۆن پۆپۆلیستەكان خواست و نەهامەتیەكانی خەڵك دەكەنە توێشووی رێگە بۆ گەیشتن بە دەسەڵات و لەباربردنی پرۆسە دیموكراسیەكە، سەبارەت بە رەخنەی رۆشنبیر و تێكەڵاو نەكردنی لەگەڵ خواستە پۆپۆلیستیەكان پرۆفیسۆر تۆماس كۆشمان بەمجۆرە رای خۆی بۆ ئەم راپۆرتە خستەڕوو: (ئەو كاتە مەترسیەكە دروست دەبێت كە پۆپۆلیستەكان بانگەشەی ئەوە بكەن ئەوان كار بۆ هێنانەدی ئامانجەكانی خەڵك و خزمەتكردنی بەرژەوەندیەكانیان دەكەن، ئەمە لە كاتێكدا ئەوان خەڵك دەكەنە پردێك بۆ بەدەستهێنانی دەسەڵات، وەك ئەوەی لە سەردەمی یەكێتی سۆڤیەتدا بەدیمان كرد، رەنگە بتوانین بڵێین سەددام حوسێنیش هەر بەم شێوەیە رەفتاری كرد. بەڵام جیاوازی رۆشنبیران ئەوەیە ئەوان هەوڵی هاندان و ئاراستەكردنی خەڵك دەدەن بۆ ئەوەی كار بۆ هێنانەدی ئامانجەكانیان بكەن لە بەرەوپێشبردنی دیموكراسیدا)). هەر لەم چوارچێوەیەدا سەبارەت بە ئەزموونی نیكاراگوا بەدەست دیاردەی پۆلیزم و پەنابردنیان بۆ رەخنە و بەكارهێنانی خواستەكانی خەڵك بۆ ئەو ئامانجەكانی خۆیان پرۆفیسۆر جۆن بۆس ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی نۆرس تەكساس و تایبەتمەند لەسەر دیموكراتی ئەمریكای لاتینی بۆ ئەم راپۆرتە بەمجۆرە رای خۆی دەربڕی و دەڵێت: (ئەوەی پێوەندی بەو تێڕوانین و تێگەیشتنەوە هەبێت لە ئاست پۆپۆلیزمدا هەیە، ئەوا لە نیكارگوا و ( لە زۆرێك لە وڵاتانی ئەمریكای لاتیندا) دوو لایەنی زۆر زەق یان دوو رەهەندی زۆر دیاری پۆپۆلیزم بەدی دەكرێت. رەهەندی یەكەمیان بریتییە لە مەیلی پیادەكردنی ئەو جۆرە دیموكراسیەی كە تێیدا تەفزیڵی پەنابردنە بەر هاووڵاتیان دەكرێت لە بری كاركردن بە دامەزراوەكان ( چ لە لایەن دادگاوە بێت یان دەسەڵاتی یاسادانانەوە). رەهەندەكەی دیكە بریتییە لە مەیلی بینینی جیهان بە رەش و سپی (بە خێر و شەڕ) ئەوەی پرۆفیسۆر بۆس بۆ ئەم راپۆرتە ئاشكرای دەكات ئەوەیە ئامانجی پۆپۆلیستەكان پەكخستنی كاری دامەزراوەكانی دیموكراسیە، بەڵام ئەركی رۆشنبیر بەهێزكردنی دامەزراوەكانی ناو سیستمی دیموكراسیە، سەبارەت بە رۆڵی رۆشنبیر لەم بوارەو بۆ بەهێزكردنی دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی دیموكراسی پرۆفیسۆر ئیقبال حوسێن ئوستادی یاسا لە زانكۆی نیودەلهی لە هیندستان، لە لێدوانێكی بۆ ئەم راپۆرتە بەمجۆرە سەبارەت بە رەخنەی رۆشنبیران هاتە وەڵام : (لە راستیدا رەخنەگرتن رۆڵێكی گرنگ دەبینێت لە باشتركردن و بەرەوپێشبردنی ئەدای حكومەتدا، كە لەم رووەوە دەبێت هەمیشە رۆشنبیران لە رێی رەخنەكانیانەوە هەوڵی خستنەڕووی ناتەواوییەكان و پێشنیاری باشتركردن و بەرەوپێشبردن بخەنەڕوو. لە هەمان كاتدا نابێت رۆشنبیران لەم رۆڵەیاندا هەوڵی بەدەستهێنانی سوودی سیاسی بدەن، مەبەستم ئەوەیە دەبێت بێلایەنی رەچاو بكەن لە ئەداكردنی ئەركەكانیاندا و رووی رەخنەیان لە هەموو گروپێكی سیاسی بكەن كە شایستەی رەخنەلێگرتن بێت. پێشتریش ئاماژەم بەوەكرد كە دەبێت رۆشنبیران رۆڵیان هەبێت لە خستنەڕووی پێشنیار و راسپاردەی پێویست بۆ هێنانەدی حكومڕانێتی باش، بۆ باشتركردنی پێوەندیەكانی وڵاتەكە بە وڵاتانی دیكە و بە جیهانی دەرەوە، بۆ باشتركردنی هەلومەرجی ناوخۆیی، واتە دەتوانن لەم رووەوە رۆڵێكی گرنگ ئەدا بكەن، بە پێچەوانەوە كارێكی نا تەندروستانەیە ئەگەر لایەنگیری سیاسی بكەن و تەنیا رەخنە لە لایەنێكی سیاسی دیاریكراو بگرن... رۆشنبیران دەتوانن رۆڵی گرنگی خۆیان ئەدا بكەن، ئەویش لە رێی ئاماژەكردن بە ئیجابیەتی ئەو سیاسەت و بڕیارانەی كە دەبنەهۆی خزمەت گەیاندن بە بەرژەوەندییەكانی خەڵكی وڵاتەكە و رەخنەگرتن لەو سیاسەت و هەڵوێست و بەرنامە كارانەی كە زیان بە بەرژەوەندییەكانی خەڵك دەگەیەنن)). كەواتە ئەوەی ئەم پسپۆرانە لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان ئاماژەی پێدەكەن، ئەوەیە كە دەبێت رۆشنبیر سەربەخۆ بێت و رەخنەكانی ئاراستەی هەموو لایەنیك بێت و خۆی نەكاتە وابەستەی لایەنێكی سیاسیی دیاریكراو، سەبارەت بەو كایەنەشی كە پێویستە رۆشنبیر لەكۆمەڵگە كاری لەسەر بكات، پرۆفیسۆر چارلس كەپەر پسپۆر لە بواری مێژوو لە زانكۆی بۆستن بۆ ئەم راپۆرتە بەمجۆرە ئاماژەی بە گرنگی رۆڵی رۆشنبیر كردو وتی: (گرنگە هەر گفتوگۆیەكی جددی پەیوەست بە رۆڵی رۆشنبیران لە بونیاتنانی كەڵچەری دیموكراسیدا بوروژێنرێن، زۆر خۆشحاڵم كە ئێوە و هاوڵەكانتان پێتانوایە رەنگە وەڵامەكانی من لەم رووەوە سودمەند بن. بە داخەوە كاتێكی كەمم هەیە، لەبەر ئەوە تەنیا چەند شتێكی كەم دەربارەی ئەو بابەتانە دەڵێم كە لە پرسیارەكانتاندا وروژاندوتانە. هەر لە دوای سەرهەڵدانی خیتابی سیاسی «دیموكراتی» لە دوای شۆڕشەكانی فەرەنسا و ئەمریكاوە، زۆربەی بڕیارە سیاسییە دیارەكان كێشەی پەیوەست بە دژواری نێوان لیبراڵیزم (یاخود بایەخدانی سەرەكی بە ئازادی تاكەكەسی) و دیموكراسیان (كە لێرەدا دیموكراسی بە مانای بەشداری پێكردنی «خەڵك» بە تایبەتی ئەوانەی زۆرینەی «چینەكانی خوارەوە» پێكدەهێنن لە پرۆسەی نوێنەرایەتیكردنی حكومەتدا). كردۆتە بابەتێكی سەرەكی بۆ بەردەوامبوونی ئەو خیتابە، رۆڵی رۆشنبیران رۆڵێكی گرنگە لەوەی ئەم كێشەیە بكەنە كێشەیەكی بنیاتنەر نەك رووخێنەر. لە لایەكەوە هەندێ جار رۆشنبیران لە دەرەوەی بەرژەوەندیە تایبەتییەكان یاخود لە دەرەوەی ئایدۆلۆژیای ئەو كەسانەی نوێنەرایەتی چینە باڵادەستەكان دەكەن، كار دەكەن. زۆرجار رۆشنبیران پابەندبوونێكی «ئایدیالی»یان هەیە كە لە كاری داڕشتنی چەمكەكان، ئەزموونكردن و خوڵقاندنەوە سەرچاوە دەگرن. ئەوان پابەندن بە بیركردنەوەی رەخنەگرانە، لێكۆڵینەوەی ئازاد و گوزارشتكردن لە خود)، كە ئەمەش وایان لێدەكان هەمیشە چاوكراوەبن لە ئاست ئەو هەڕەشانەی رووبەڕووی ئەم پابەندبوونانە دەبنەوە چ لە لایەن «نوخبەكان: یان لە لایەن « خەڵك»ەوە. لەوەش زیاتر رۆشنبیران دەتوانن رۆڵێكی یەكلاكەرەوە ببینن لە پەرەپێدانی بەهاكانی بیركردنەوەی رەخنەگرانە لە دەزگاكانی راگەیاندندا. لە كۆتاییدا، رۆشنبیران دەتوانن سەرمایەیەكی كەڵچەری بەرهەم بهێنن بۆ ئەوەی بەهۆیەوە بتوانین بەرەنگاری تەوژمە پۆپۆلیستیەكان ببینەوە بە تایبەتی لەو شوێنانەی كە دامەزراوە دیموكراتیەكان هێشتا لاوازن))، پرۆفیسۆر چارلس رووبەرووبوونەوەی دیوە شاراوەكانی پۆپۆلیزم دەكاتە ئەركی رۆشنبیر بەتایبەتی لەو وڵاتانەی كە هێشتا دامەزراوە دیموكراتیەكان لاوازن و پۆپۆلیست بە ئاسانی دەتوانێت زەفەریان پێبەرێت. ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەگەر رۆشنبیر هەوڵنەدات رەخنەكانی خۆی لە خواستە سیاسییەكانی پۆپۆلیستەكان جیابكاتەوە، ئەوا بێجگە لەوەی رەخنەكانی دەچێتە خزمەتی سیاسەتی پۆپۆلیستەكە بۆ لاوازكردنی دامەزراوەكانی سیستمە دیموكراتیەكە، لە هەمانكاتدا رۆڵ و پێگەی خۆشی لە كۆمەڵگە وەك رۆشنبیرێك ون دەكات.