دیموكراتی واتە فرەیی سیاسیی و (پلۆرالیزمی)
كاتێك باسی دیموكراتی دەكەین دەبێت باسی فرەلایەنی سیاسیی و بوونی پارتی سیاسی لەناوكۆمەڵگەدا بكەین، بێ بوونی فرەلایەنی سیاسیی و پارتی سیاسیی جیاواز دیموكراتی لە كۆمەڵگەدا دروست نابێت، سەبارەت بە گرنگی رۆڵی پارتە سیاسییەكان بۆ بونیادنانی دیموكراتی خاتوو (سێری گلۆپن) بەڕێوەبەری دیراساتی (مافەكان، دیموكراسی و پەرەپێدان) لە سەنتەری (CMI) تایبەت بەم راپۆرتەی گوڵان وتی «زەحمەتە بتوانین ئەوە بهێنینە بەرچاوی خۆمان كە دەتوانرێت لە رووی پراكتیكەوە دیموكراسی لە كۆمەڵگە گەورە و ئاڵۆزەكاندا پیادە بكەین بە بێ بوونی پارتە سیاسییەكان. بە تایبەتی زۆر زەحمەتە خەڵكی بتوانن گوزارشت لە بۆچوونە ئایدلۆژییەكانی خۆیان بكەن و تێڕوانینە سیاسییە جیاوازەكانیان لەسەر پرس و كێشە سیاسییە جیاوازەكان بخەنە روو، یاخود زەحمەتە خەڵكی بەم تێڕوانین و ئایدلۆژیا جیاوازانەوە بەشێوەیەكی سیستماتیكی ململانێ لەگەڵ یەكدا بكەن بێ ئەوەی لە چوارچێوەی پارتە سیاسییەكاندا خۆیان رێكخستبێت. بەڵام لە لایەكی دیكەوە هەمیشە پارتە سیاسییەكان ئەم ئەركە بە باشی ئەدا ناكەن، بەڵكو هەندێجار ئەم كارە بەچەشنێك دەكەن كە دەبنەهۆی قووڵكردنەوەی ناكۆكییەكان».
هەر لەسەر ئەم پرسە گرنگە و بۆ ئەم راپۆرتە لە پرۆفیسۆر ئینگ ئامۆندسن( Inge Amundsen) پرسی كە ئێستا ئوستادی زانستی سیاسەتە لە زانكۆی (Tromsø) و پسۆرە لە پرسەكانی دیموكراتی لە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوو و چۆنییەتی قەڵاچۆكردنی گەندەڵی، سەبارەت بەوەی ئایا سیستمی دیموكراتی تاچەند رەنگدانەوەی ئەو فرەییەی پارتە سیاسییەكانە لە كۆمەڵگە؟ لە وەڵامدا بەمجۆرە بە راشكاوی بە گوڵانی راگەیاند: ناتوانین بێ بوونی پارتە سیاسییەكان بیر لە دیموكراسی بكەینەوە. چونكە بێ بوونی ئەو پارتە سیاسییانە شتێك نییە بە ناوی دیموكراسیەتی لیبراڵی. بوونی سیستمێكی حزبایەتی كە سەركەوتووانە ئەركی خۆی ئەدا بكات، یەكێكە لە پێشمەرجەكانی هێنانە ئارای دیموكراسیەتی نوێنەرایەتی. پارتە سیاسییەكان كەناڵی سەرەكین لە نێوان هاووڵاتیان و بڕیارسازاندا. پارتە سیاسییەكان گرنگن هەم بۆ سەرهەڵدانی دیموكراسی و هەم بۆ چەسپاندنی دیموكراسی. بە گوزارشتی ستاشنایدەر «پارتە سیاسییەكان دیموكراسی دروست دەكەن، هەروەها دیموكراسیەتی هاوچەرخ بێ بوونی پارتە سیاسییەكان بەردەوام نابێت.» دیموكراسی تەنیا ئەوە نییە بەرواڵەت سیستمی حزبایەتی هەبێت و هەڵبژاردن ئەنجامبدرێت، بەڵكو لە هەمان كاتدا حكومڕانێتیكردنە بەپێی ئیرادەی خەڵك، ئەو ئیرادەیەی لە هەڵبژاردنێكی ئازادو عادیلانەدا گوزارشتی لێدەكرێت. كەواتە لە كۆتاییدا پرۆسەی بە دیموكراتیكردن پەیوەستە بە بوونی موعارەزەوە، بە چەشنێك دەبێت بەدیلێكی گونجاو، بەردەوام و واقیعی هەبێت بۆ ئەو سیاسەتەی حكومەت دەیگرێتەبەر. دەبێت پارتی سیاسی بەدیلی هەبێت كە بەرنامەی واقیعیان هەبێت و پاڵێوراوی جیاوازیان هەبێت بۆ ئەوەی دەنگدەران بتوانن لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا دەنگیان پێبدەن، بەڵام پرسیاری ئێمە بۆ خاتوو ئیڤ ساندبێرگ ئوستادی زانستی سیاسەت لە زانكۆی بۆستن و پسپۆر لە بواری پەرەپێدانی دیموكراتی لە دەوڵەتانی عەرەبی و ئیسلامی هەر لە چوارچێوەی كاریگەری حزبە سیاسییەكاندا بوو، بەڵام مەبەستی ئێمە زیاتر بۆ ئەو لایەنە بوو كە بپرسین، كاتێك بوونی پارتە سیاسییەكان بۆ بونیادی دیموكراتی هێندە گرنگ بن، ئایا تەنیا پارتە سیاسییەكان بەسن بۆ بونیادی دیموكراتی؟ خاتوو ئیڤ بەمجۆرە وەڵامی ئەم راپۆرتەی دایەوەو وتی «بەپێی ئەدەبیاتی سیاسی بوونی فرەحزبی یەكێكە لە مەرجەكانی بوونی دیموكراسی، بەڵام بەس نییە، مەبەستم ئەوەیە بەگەڕانەوە بۆ مێژوو هیچ دیموكراسیەتێك بێ بوونی فرەحزبی بوونی نەبووە، بەڵام بوونی فرەحزبی بە تەنیا زەمانەتی هێنانە ئارای دیموكراسی ناكات. بەڵكو پێویستە هاوشان بە بوونی فرەحزبی و مەرجەكانی دیكەش لە ئارادابن، بۆ نموونە بوونی زیاتر لە دوو حزب لە ئیتاڵیا هەندێجار دەبێتەهۆی ئەوەی نەتوانرێت بەشێوەیەكی كارا حكومڕانێتی بكرێت، هەندێجار لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا بوونی دوو حزب دەبێتەهۆی ئەوەی تەنگژەی بنبەست بوون رووبدات». كەواتە ئەوەی ئەم پسپۆرانە جەختی لەسەر دەكەنەوە ئەوەیە كە بوونی فرەیی سیاسی گرنگە بۆ كۆمەڵگەی دیموكراتی، بەڵام ئایا چۆن لەناو فرەیی سیاسیدا كولتووری دیموكراتی بە ئاراستەیەك ریشەی خۆی دادەكوتێت كە بتوانرێت لە رێگەی حزبە سیاسییەكانەوە پرۆسەی ئاشتیانەی دەساودەستكردنی دەسەڵات بەڕێوە بچێت، سەبارەت بەم پرسە پرۆفیسۆری ناوداری جیهانی مایك جۆهانستۆن كە یەكێكە لە تۆژەرە باڵاكانی ئامۆژگای نیشتمانی دیموكراتی بۆ كاروباری نێودەوڵەتی(NDI) تایبەت بەم راپۆرتە وتی «بە دڵنیاییەوە پارتە سیاسییەكان رەنگدانەوەیەكی بەرچاوی لەسەر شێوازی دیموكراتی دەبێت، ئەمەش تا راددەیەكی گەورە دەوەستێتەسەر ئەوەی دەنگەكان چۆن فەرزدەكرێن و كورسییەكانی پەرلەمان چۆن دابەش دەكرێن، یاخود ئایا ململانێیەكی كراوە و عادیلانە هەیە لە نێوان لایەنە ركابەرەكاندا، ئایا بە شێوەیەكی ئاشتیانە و بەهۆی ئەنجامی هەڵبژاردنەكانەوە پرۆسەی ئاڵوگۆڕی دەسەڵات ئەنجام دەدرێت، ئایا ئەم پرۆسەی ئاڵوگۆڕەش لەلایەن بەشێكی بەرفراوانی خەڵكەوە بە شەرعی لەقەڵەم دەدرێت، ئەگەر وەڵامەكە بەڵێ بێت، ئەوا كۆمەڵگەكە هەنگاوێك یاخود قۆناغێكی گەورەی بڕیوە لەهێنانەدی دیموكراسیەتییەكی خاوەن میسداقیەت. هەر بۆنموونە ئایا لە كۆمەڵگەكەدا تەنیا دوو پێكهاتە یان دوو گرووپی ئیتنی لە ئارادایە كە لە ململانێ و ركابەریدان لەگەڵ یەكدا، یاخود گرووپگەلی ئیتنی جیاواز هەن كە هەندێجار ركابەری یەكتر دەكەن و هەندێجاریش هاوكاری لەگەڵ یەكدا دەكەن. لە لایەكی دیكەوە مەسەلەیەكی دیكەش لە ئارادایە، ئەویش ئەوەیە ئایا ئەنجامی هەڵبژاردنەكان رەنگدانەوەی دابەشبوونی رای گشتی دەبن، بۆ نموونە لە بەریتانیا ئەنجامی هەڵبژاردنەكان یەكلاكەرەوە دەبن، بەڵام زۆر دوورن لەوەی رەنگدانەوەی دابەشبوونی رای گشتی بن».
جەختكردنەوەی گوڵان لەسەر بایەخی پارتە سیاسییەكان بۆ بونیادی دیموكراتی، بۆ راستكردنەوەی ئەو بۆچوونە هەڵانەیە، كەپێشتر بوونی پارتە سیاسییەكان بۆ بونیادی دیموكراتی لەگەڵ پارتە تۆتالیتارییەكانی هاوشێوەی حزبی بەعس لە سوریا و پارتی كۆمونیستی چینی تێكەڵ دەكران و بەدەستی ئەنقەست دەیانویست سیستمی فرەیی سیاسیی بە شێوازی پارتی دەسەڵاتداری ئەسۆریتاریانیزمی سوریا و چین بچووێنن، كەواتە لێرەوە دێینە ناو باسەكەی خۆمان و دەپرسین ئەگەر یەكێك لە مەرجە سەرەكییەكانی بونیادی دیموكراتی بوونی حزبە سیاسییەكان بێت، ئایا لەو كۆمەڵگە دیموكراتییانەی كە سیستمی سەرۆكایەتی لە هەڵبژاردن پیادە دەكەن، ئایا رۆڵی پارتە سیاسییەكان چۆن دەبێت، ئایا ئەو پاڵێورانە كێن كە خۆیان بۆ پۆستی سەرۆكایەتی وڵات هەڵدەبژێرن؟ پاشان پرسیار ئەوە دەبێت ئایا دوای ئەوەی سەرۆكی وڵات راستەوخۆ لای گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، ئایا یاسایەك هەیە سەرۆكی وڵات ناچار بكات دەست لە سەرۆكایەتی پارتەكەی هەڵبگرێت؟ ئایا پێویستە یاسایەك دابڕێژرێت سەرۆكی وڵات ناچار بكات دەست لە سەرۆكایەتی حزبەكەی هەڵبگرێت؟ ئێمە وەك گۆڤاری گوڵان ئەو مافەمان بە خۆمان نەدا راستەوخۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە بدەینەوە، بۆیە پێوەندیمان بە ژمارەیەك پسپۆر و تایبەتمەند لەسەرانسەری جیهان كرد و بە سوپاسەوە لەم راپۆرتەدا بەشداریان كردین و بەمجۆرە وەڵامیان داینەوە.
سیستمی سەرۆكایەتی و
پرۆسەی دیموكراتی
بەڕێز مسعود بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2009 پەرلەمانی كوردستانی راسپارد كە یاسایەك بۆ سەرۆكایەتی هەرێمی كوردستان دەربكەن بۆ ئەوەی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلی كوردستانەوە هەڵبژێردرێت، ئەمەش واتە گۆڕینی سیستمی پەرلەمانی لە هەڵبژاردنی سەرۆكەوە بۆ سیستمی هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە، ئەمەش واتە سیستمی دیموكراتی لە كوردستان سیستمێكی سەرۆكایەتیەو گەل راستەوخۆ سەرۆكی خۆی هەڵدەبژێرێت، كە گەلیش سەرۆكی خۆی راستەوخۆ هەڵبژارد واتە ئەو كەسە هەڵدەبژێریت كە بتوانێت ئەرك و بەرپرسیاریەتی ئەو قۆناغە بگرێتە ئەستۆی خۆی و راستەوخۆ بەرپرسیار بێت لەو متمانەیەی گەلەكەی پێیداوە، بەڵام لەسیستمی پەرلەمانیدا گەل راستەوخۆ دەنگی بە سەرۆك نەداوە (وەك سیستمی ئێستای عێراق) بۆیە هەڵبژاردنی سەرۆك لە رێگەی پەرلەمانەوە دەبێت، لەم سیستمەدا سەرۆك وەزیران وەك دەسەڵاتی جێبەجێكار ئەركی سەرەكی راپەڕاندنی كارەكانی دەوڵەتی دەكەوێتە سەرشان و سەرۆك لەم حاڵەتەدا دەسەڵاتێكی تەشریفاتی و رەمزی دەبێت، بەڵام لە سیستمی هەڵبژاردنی سەرۆك راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە، ئەوا سەرۆك سەرۆكێكی بەهێز دەبێت و راستەوخۆ دەبێتە بەرزترین دەسەڵاتی جێبەجێكردن لە وڵاتدا، بەڵام پرسیار ئەوەیە لە كۆمەڵگە دیموكراتییەكاندا ئەو كەسەی راستەوخۆ خۆی هەڵدەبژێرێت بۆ سەرۆكایەتی، كەسی یەكەمی ناو ئەو حزبە سیاسییانەن كە لەناو كۆمەڵگە خاوەنی نفووز و جەماوەرێكی گەورەن، دەشێت خەڵكانی دیكەش خۆیان بۆ ئەو پۆستە بپاڵێون، بەڵام چانسی گەورە بۆ ئەو كەسانەیە كە خاوەنی حزبێكی سیاسی خاوەن نفووز و جەماوەرن لە كۆمەڵگەدا، پرسیار لێرەدا كاتێك سەرۆكی ئەو حزبە لە پرۆسەی هەڵبژاردن متمانەی گەل وەردەگرێت و دەبێتە سەرۆكی وڵات، ئایا یاسایەك هەیە یان دەبێت یاسایەك هەبێت سەرۆكی هەڵبژێردراو ناچار بكات واز لە سەرۆكایەتی حزبەكەی بهێنێت؟ ئێمە لەم راپۆرتەدا سەرەتا ئەم پرسیارەمان رووبەڕووی خاتوو سیری گۆلپن كردەوە، بەڕێزی زۆر راشكاوانە بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (دەكرێت لە گۆشەی جیاوازەوە بۆ ئەم پرسە بڕوانین. لە لایەكەوە، گرنگە سەرۆك -بە تایبەت ئەگەر پۆستی سەرۆكایەتی زیاتر پۆستێكی رەمزی و تەشریفاتی بێت- بتوانێت نوێنەرایەتیەك ئەدا بكات كە سنووری نوێنەرایەتیكردنی پارتە سیاسییەكەی تێپەڕێنێت، رەنگە لەم كاتەدا دەست لە كاركێشانەوەی وەك سەرۆكی پارتەكە رێگەچارەیەكی باشتربێت. بەڵام ئەگەر سەرۆك دەسەڵاتی راستەقینەی بەدەستەوە بێت، واتە دەسەڵاتێكی رەمزی نەبێت، ئەوا باشترە وەك سەرۆكی پارتە سیاسییەكە بمێنێتەوە، بۆ ئەوەی لەبەردەم خەڵكیدا لە ئاستی بەرپرسیارێتیدا بێت، هەروەها بۆ ئەوەی خەڵكی بەرچاو روون بن و بزانن كە كارنامە و سیاسەتەكانی چین كە پلانی پیادەكردنیانی هەیە. لەبەر ئەوە رەنگە هێشتنەوەی پێوەندییەكان لەگەڵ پارتە سیاسییەكەدا یەكێك بێت لە رێگەكانی كاراكردنی ئەو پرۆسانەی حكومەت جێبەجێیان دەكات، بە چەشنێك ئەم پرۆسانە باشتر بتوانن لە ئاست خواستەكانی خەڵكدا بن. بەشێوەیەكی گشتی لەو كۆمەڵگەیانەدا كە بۆ ماوەیەكی دوورودرێژ دیموكراسی پیادە دەكەن، شتێكی باو نییە ئەو كەسایەتیەی پۆستی سەرۆكایەتی دەگرێتەدەست، پۆستی سەرۆكی پارتە سیاسییەكە جێبهێڵێت). ئەگەر سەرنج لە قسەكانی خاتوو سیری بدەین دەبینن جیاوازی لە نێوان دوو جۆر سەرۆكایەتی لە كۆمەڵگەی دیموكراتی كردووە، یەكەمیان سەرۆكایەتی رەمزی كە بەرپرس نییە لە ئاستی داخوازییەكانی گەل و لە رێگەی پەرلەمانەوە هەڵبژێردراوە، بەڵام ئێمە مەبەستمان لەو سەرۆكەیە كە لەلایەن گەلەوە راستەوخۆ هەڵدەبژێرێت و گەل چاوەڕێی ئەوەی لێدەكات ئەو بەرنامەیەی بۆ جێبەجێ بكات كە لە هەڵمەتەكانی هەڵبژاردن بەڵێنی بەگەلەكەی داوە، بۆیە لەم حاڵەتەدا دەبێت سەرۆك بەهێز بێت و وەك سەرۆكی پارتەكەی بمێنێتەوە بۆ ئەوەی بتوانێت ئەو بەرنامەیەی هەیەتی بە پشت بەستن بە هێزی حزبەكەی بۆ گەلەكەی جێبەجێی بكات.
سەبارەت بەوەی ئایا تا چەند هێزی سەرۆك بەندە بە پارتەكەیەوە، پرۆفیسۆر مایكل جۆهانستون، بۆ ئەم راپۆرتە بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (ئەوە پرسیارێكە جێی سەرنجە، لەبەرئەوەی ئێمە لێرەدا باس لە سیستمی سەرۆكایەتی دەكەین نەك پەرلەمانی، كە لێرەدا دەتوانین ئەوە بڵێین ئەگەر سەرۆكی وڵات بە شێوەیەكی رەسمیش وەك سەرۆكی پارتە سیاسییەكە نەمێنێتەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا، ئەو وەك كەسایەتی دیار و بەهێزی ناو پارتە سیاسییەكە دەمێنێتەوە، بۆ نموونە لە وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا سەرۆكی وڵاتەكە وەك گرنگترین كەسایەتی ناو پارتەكەی خۆیەتی. ئەمەش دەرئەنجامی پیادەكردنی سیستمی سەرۆكایەتیە كە دەبێتەهۆی هێنانەئارای كەسایەتیەكی بەهێز. .. ئەمەش بۆ ئەو واقیعە دەگەڕێتەوە كە لە سیستمی سەرۆكایەتیدا-بە پێچەوانەی سیستمی پەرلەمانییەوە- سەرۆك بە چەشنی سەرۆك وەزیران لە رێی پارتە سیاسییەكەیەوە حكومڕانێتی ناكات، بەڵكو كەسایەتییەكی بەهێزیان دەبێت و تەنانەت هەندێجار سەرۆك بۆ ئەو سیاسەت و بڕیارانەی دەیگرێتەبەر پشتگیری پارتە ركابەرەكانیش بەدەست دەهێنێت، وەك ئەوەی لەسەردەمی (ئایزنهاوەردا) روویدا. لەبەرئەوەی سەرۆك بەرجەستەی ئیرادەی خەڵكی وڵاتەكە دەكات، سەرۆك چەند بتوانێت زیاتر بەرجەستەی خواست و ئیرادەی خەڵكی وڵاتەكەی بكات، ئەوا پێگەیەكی بەهێزتری دەبێت).
بەڵام پرسیار لێرەدا ئەوەیە كاتێك سەرۆك لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت و دەبێتە سەرۆكی وڵات و لە هەمانكاتدا سەرۆكی پارتەكەی خۆشیەتی، ئایا چۆن سەرۆكایەتی وڵات و سەرۆكایەتی پارتەكەی دەكات؟ سەبارەت بەم پرسە گوڵان راشكاوانە و بەمجۆرە ئەم پرسیارەی ئاراستەی پرۆفیسۆر ئینگ ئامۆندسن كرد: لە هەندێ وڵاتدا كە سەرۆك بەشێوەیەكی راستەوخۆ لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێت، بێگومان سەرۆكی هەڵبژێردراو سەرۆكی پارتێكی سیاسیشە، پرسیارەكە ئەوەیە ئایا دەكرێت پۆستی سەرۆكی پارتە سیاسیەكە جێبهێڵێت و تەنیا پۆستی سەرۆكی وڵاتەكە بگرێتەدەست؟ پرۆفیسۆر ئامۆندس بەمجۆرە وەڵامی داینەوە: (نەخێر، نابێت داوای لێبكرێت دەست لە سەرۆكایەتی پارتەكەی هەڵبگرێت، لەبەر ئەوەی سەرۆك لە سیستمی سەرۆكایەتیدا و سەرۆك وەزیران لەسیستمی پەرلەمانیدا سەرۆك یان سەركردەی پارتە حكومڕانەكەن). ئەمەش لایەنی ئیجابی خۆی هەیە، چونكە دەبێتەهۆی یەكگرتوویی و یەكدەنگی پارتەكە. لە هەمان كاتدا رۆڵی دوولایەنەی سەرۆك (سەرۆكی وڵات و سەركردەی حزب)دەبێتەهۆی بەهێزكردنی دەسەڵاتی سەرۆك.
ئەوەی لەم راپۆرتەدا خستمانەڕوو كەم تا زۆر رای گوڵان نەبوو، بەڵكو رای ئەو پسپۆرانە بوون كە گوڵان بۆ ئەم راپۆرتە پێوەندی پێوەكردون و مەبەستێتی كە خوێنەرانی بە زانیاری زیاتر ئاشنا بكات.