ستیڤن زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی سان فرانسیسكۆ، رێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ، كەسێكی شارەزا و تایبەتمەندە لە سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێشتر شرۆڤەكاری باڵای سیاسەتی دەرەوە بووە لە پەیمانگای فۆكەس پرۆجێكت بۆ دیراساتی سیاسی. لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی جۆ بایدن و چۆنێتی مامەڵەكردن لەگەڵ كێشە و تەحەددییەكانی ئەم سیاسەتە بەگشتی و سیاسەتی ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەتایبەتی.

* سەرەتا چۆن لە ئەدای ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن دەڕوانن، بەتایبەتی سیاسەتی دەرەوەی ئەم ئیدارەیە لە پەیوەندی بە دووبارە گەڕانەوە، یان پتەوكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هاوپەیمانەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا؟
- گومان هەڵناگرێت كە ئیدارەی پێشووی ئەمریكا بە سەرۆكایەتی دۆناڵد ترەمپ كێشە و بارگرژیی زۆری دروست كرد، واتە تا راددەیەك لە پەیوەندییەكانی ئەمریكا بە هاوپەیمانەكانیەوە ئاڵۆزیی دروست كرد، بەتایبەتی بەهۆی هەندێك لێدوانی خودی سەرۆك ترەمپ، بەتایبەتتر لە ئاست رێكخراوی ناتۆ و زۆرێك لە هاوپەیمانە ئەوروپییەكان، ئێستا ئاراستەی كاركردنی ئیدارەی جۆ بایدن ئەوەیە كە دووبارە رۆڵی سروشتی بگەڕێنێتەوە بۆ رێكخراوی ناتۆ، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ كێشە هەن لە نێو یەكێتی ئەوروپا و لە نێو ناتۆشدا كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێن، بەتایبەتی كاتێك ئەوە بەدی دەكەین كە وڵاتانی ئەندامی وەك پۆڵەندا و هەنگاریا و توركیا هەنگاو بەرەو تاكڕەوی هەڵدەگرن، توركیاش لە دۆخێكی سەیردایە لە ئاست ناتۆدا، بەتایبەتی دوای كڕینی سیستمی بەرگری ئاسمانیی رووسی، كە ئەمەش مایەی تەحەددی دەبێت بۆ تێكڕای ئەندامەكانی ناتۆ، هەرچۆنێك بێت بایدن بە ئاسانی دەتوانێت و توانیوشیەتی كە زۆرێك لە پەیوەندییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەگەڵ وڵاتانی ئەوروپای رۆژئاوا (بە بەریتانیاشەوە كە لە یەكێتی ئەوروپا جیا بووەتەوە) باشتر بكات، ئەوەی پەیوەندی بە هاوپەیمانەكانی دیكەوە هەبێت، وەك یابان و كۆریای باشوور، ئەوا ئەم وڵاتانە دەزانن كە پێویستیان بە هاوپەیمانێتیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەیە، وەك یەكەمی نێو یەكسانەكان (first among equals)، بەتایبەتی كە ئەمریكا بەهێزترین سوپای هەیە لە جیهاندا و پێم وانییە باشتركردنی پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ ئەم وڵاتانەشدا كێشەیەكی ئەوتۆی بۆ دروست بێت، بەتایبەتی كە یەكەم سەردانی نێودەوڵەتی لەلایەن بەرپرسە باڵاكانی ئیدارەی ترەمپەوە (وەزیری دەرەوە و وەزیری بەرگری) لە كۆتایی ئەم مانگەدا بەرەو هەردوو وڵاتی یابان و كۆریای باشوور دەبێت.


* بە رای ئێوە هەڵوێست، یان سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن بەرامبەر بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بەتایبەتیش ئیسڕائیل بە چ ئاقارێكدا دەڕوات، چونكە سەرۆك بایدن دوای نزیكەی چوار هەفتە لە دەستبەكاربوونی تەلەفۆنی بۆ سەرۆك وەزیرانی ئیسڕائیل كرد، ئایا هەڵوێستی ئەم ئیدارەیە لە ئاست هەندێ لە بەرەوپێشچوونەكانی ئەم ناوچەیە چی دەبێت، بەتایبەتی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسڕائیل و هەندێ لە وڵاتە عەرەبییەكان؟
- سەرەتا دەبێ ئەوە بڵێین كە لە پرسی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئیسڕائیل و ئەم وڵاتانەی كەنداودا هیچ كێشەیەك نییە، بەلای منەوە ئەمە پتر ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەپاڵ رێككەوتنی فرۆشتنی چەكە، بەتایبەتی فرۆشتنی فڕۆكەی ئێف 35 بە وڵاتی ئیمارات، لەبەر ئەوە پێم وانییە ئەم ئیدارەیە هەوڵی پێچەوانەكردنەوەی ئەم پەیوەندییانە بدات. ئێمە دەزانین كە تەنانەت پێش بە فەرمی راگەیاندنی ئەم رێككەوتنانەش ئیمارات پەیوەندی لەگەڵ ئیسڕائیلدا دامەزراندبوو، ئەگەری ئەوە هەیە لە كۆتاییدا وڵاتی عەرەبستانی سعودیەش هەمان رێچكە بگرێتەبەر. بە تێڕوانینی من ئەوەی لە هەڵوێستی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ئاست ئەم مەسەلەیەدا گرنگتر بێت، ئەوەیە كە ئایا ئەم وڵاتە عەرەبییانەی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئیسڕائیلدا ئاسایی كردووەتەوە، چۆن مامەڵە لەگەڵ كێشەی فەلەستیندا دەكەن؟ هەرچۆنێك بێت من پێم وانییە ئەمە رێككەوتن بێت بە مانا راستەقینەكەی رێككەوتن، بەڵكو بە تێڕوانینی من، ئەمە تەنیا ئاساییكردنەوەی پەیوەندییە و رێككەوتنی فرۆشتنی چەكە، لەم نێوەندەشدا فەلەستینییەكان كرانە قوربانی، لە راستیدا حاڵی حازر جیهانی عەرەبی جیهانێكی لێكترازاو و لەبەریەك هەڵوەشاوەیە، ئەوەتا لە میسردا رژێمێكی تاكڕەو حوكمڕانی دەكات، هێشتا شەڕی ناوخۆیی لە سووریادا بەردەوامە، عێراق لە بارێكی لەرزۆك و لاوازدایە و وڵاتێكی پڕ لە گەندەڵییە و پشێویش باڵی بەسەر لیبیادا كێشاوە، كەواتە جیهانی عەرەبی لە بارێكدا نییە كە گرنگی و بایەخ بە كێشەی فەلەستین بدات، لە دەرئەنجامیشدا ئیسڕائیل بە پشتیوانیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، ئیدی پشتیوانییەكی ئاشكرا، یان پەنهان بێت، كارێكی كردووە فەلەستینییەكان بكەونە دۆخێكی خراپەوە. هەروەها پێم وانییە لەم رووەوە جۆ بایدن بتوانێت هیچ فشارێكی راستەقینە لەسەر ئیسڕائیل دروست بكات، هەروەها هیچ كاتێك بایدن گوزارشتی لە پشتیوانیی راستەقینەی خۆی بۆ فەلەستینییەكان نەكردووە، جگە لە چەند لێدوانێكی لاوازی حزبی دیموكراتەكان لەم بارەیەوە و، جگە لە هەوڵەكەی ئیدارەی بیل كلینتۆن لە كامپ دەیڤید بۆ هێنانەئارای رێككەوتنێك لە نێوان ئیسڕائیل و فەلەستیندا، ئەوا دیموكراتەكان هیچ هەوڵێكی جددییان نەداوە بەم ئاراستەیەدا و بۆ گرتنەبەری هەڵوێست و سیاسەتێكی بوێرانە، كەواتە بۆ من جێی سەرسوڕمان و سەرسامی دەبێت، ئەگەر بێت و بایدن بتوانێت كارێك بكات لەم رووەوە، كە ئەمەش مایەی شەرمەزارییە. لەلایەكی دیكەوە ئێمە دەزانین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا كێشەی دیكەی وەك چارەنووسی هێزەكانی وڵاتەكەی لە عێراق و ئەفغانستان و پرسی پشتیوانیكردنی لە میسر هەیە، كە دەكرا میسریش رۆڵێكی گەورەی بگێڕایە لە پرسی فەلەستیندا، بەڵام لە سایەی ئەم هەلومەرجەی ئێستادا ئەمە بە دوور دەبیندرێت، لەبەر ئەوە هۆكارێكی كەم لە ئارادان بۆ ئەوەی گەشبین بین بە بەرەوپێشچوونی ئەم پرسە.
* ئێوە لە وەڵامەكانی پێشوودا باسی ئەوەتان كرد كە چەندین كێشە لەم ناوچەیەدا هەن كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایان سەرقاڵ كردووە، وەك پەیوەندییەكانی ئەمریكا لەگەڵ عێراقدا، یان با بڵێین بوونی سەربازی ئەمریكا لەم وڵاتەدا و كێشە و بارگرژییەكانی لەگەڵ ئێراندا، ئایا پێتان وایە رێگای راست و دروست چییە بۆ ئەوەی ئەمریكا بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ عێراق و هەروەها ئێراندا بیگرێتەبەر؟
- ئێمە دەزانین كە ئیدارەی جۆ بایدن هەر لە سەرەتاوە رووبەڕووی تەحەددیی بۆردومانكردنی بنكە سەربازییەكانی بۆوە لە عێراقدا و لە ئەنجامیشدا كاردانەوە هەبووە، هەموو ئەمانەش بەرەوپێشچوونێكن خزمەت بە بەدیهێنانی سەقامگیری لە ناوچەكە و بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكاش ناكەن. ئەگەر ئێوە پرسیاری ئەوە دەكەن، ئایا چارەسەری بنەڕەتی بۆ ئەم كێشانە لەچیدان، ئەوا رەنگە بتوانم لەم رووەوە چەند پێشنیارێك بخەمەڕوو كە رەنگە ئەمەی من پێشنیاری دەكەم، زۆر واقیعبینیانەش نەیەتە بەرچاو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێم وایە چارەسەركردنی پرسی عێراق و ئێران لەم ناوچەیەدا پێویستی بە دیالۆگێكی هەرێمایەتی هەیە، كە رەنگە پێویست بكات لە سەرەتادا لەسەر ئاستێكی زۆر باڵا نەبێت، چونكە ئەگەر هەر لە دەستێپكدا لەسەر ئاستێكی باڵا ئەنجام بدرێت، ئەوا سەرنج و بایەخێكی زۆر بەلای خۆیدا رادەكێشێت و چاوەڕوانی گەورە و خێرای لێ دەكرێت و، رەنگە هیچ دەرئەنجامێكیشی لێ نەكەوێتەوە، رەنگە پێویستیش بكات كە وڵاتی سووریا و هەروەها ئیسڕائیل بەشدارییان پێ بكرێت، دەكرێت ئەم دیالۆگە بە تاوتوێكردنی ئەو پرس و بابەتانە دەست پێ بكات، كە مایەی مشتومڕ نین، وەك كرێكارانی وڵاتانی دیكە كە رووبەڕووی پێشێلكاری و ستەم دەبنەوە، بە بێ ئەوەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی پشتیوانییەكیان لێ بكرێت، یان چارەسەركردنی كێشەكانی پەیوەست بە ژینگەوە، واتە لەو كێشانەوە دەست پێ بكرێن، كە رەنگە كێشەی ئاسان نەبن، بەڵام كێشەی هەستیاریش نین، واتە لێرەدا گرنگ ئەوەیە دیالۆگێك دروست بكرێت و دەكرێت كەسانی دیپلۆماتكاریش ئەم كارە ئەنجام بدەن.
* ئەی رۆڵی ئەمریكا لەم دیالۆگەدا چۆن بەدی دەكەیت؟
- دەكرێت ویلایەتە یەكگرتووەكانیش رۆڵی هەبێت لەم دیالۆگەدا و بگرە بەشداریی بنیاتنەریشی هەبێت، بە مەرجێك پێداگری نەكات لەسەر سەپاندنی چارەسەری پێشوەختە و بڕیاری پێشوەختە، بەڵكو دەبێت كراوە بێت لە ئاست دید و تێڕوانینی هەموو لایەك بە رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیشەوە، هەموو ئەمانە بە ئامانجی تێپەڕاندنی هەندێ گرێ و هەستیارین كە بەربەست دروست دەكەن لە بەردەم گەیشتن بە چارەسەركردنی راستەقینە كێشەكان، وەك كێشە و ناكۆكی و هەستیاریی نێوان شیعە و سوننە لەم ناوچەیەدا، یان گرێی ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا وەك هێزێكی ئمیپریاڵی هەڵسوكەوتی كردووە و هەڵسوكەوت دەكات، لەم ناوچەیەدا، دەكرێت دیالۆگی راستەوخۆ لە نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا ئەنجام بدرێت، هەروەها دەكرێت گفتوگۆكان سەرجەم بوار و بابەتەكان بگرنەوە و تەنیا پەیوەست نەبن بە كێشە و پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، من پێم وایە ئەنجامنەدانی ئەم گفتوگۆیانەش هەڵەیەكی گەورە بووە، چونكە ئێمە بینیمان پێشتر رێگاچارەی سەربازی تاقی كرانەوە، ئیدی ئەمریكا دەستپێشخەر بووبێت، یان نا، دەرئەنجامەكەشیمان بینی كە دەرئەنجامێكی خراپی هەبوو، دواتر هەمیشە وەك هێزێكی خراپ لە ئێران دەڕوانێت، ئەگەرچی لە سووریادا رۆڵێكی ئەرێنیشی هەبووبێت، بەڵام من پێم وانییە ئێران هێزێكی ئیمپریالی بێت، لەبەر ئەوە پێم وایە پێویستە بەشداری بە هەمووان بكرێت لەم دیالۆگەدا، بە چاوپۆشین لە سیستمی سیاسیی هەر یەكە لە وڵاتەكان، ئەمە پێشنیار و راسپاردەی منە، هەرچەندە دەكرێت وردەكاریی زیاتر لەخۆ بگرێت، بەڵام خاڵی بنەڕەتی ئەوەیە كە وڵاتانی ناوچەكە خۆیان پابەند بكەن بەوەی كە بۆ چەند ساڵێك لەبارەی كۆمەڵێك پرس و كێشەی ناوچەكەوە درێژە بە گفتوگۆكانیان بدەن.