جۆن ئی مولەر پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ئۆهایۆ ستەیت و لە هەمان كاتدا توێژەرە لە سەنتەری مێرشۆن بۆ دیراساتی ئاسایشی نێودەوڵەتی، لە هەمان زانكۆ. خاوەنی چەندین كتێبە لەبارەی چەند پرس و بابەتی گرنگەوە، وەك هەڕەشەكانی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی، تیرۆریزم و دیموكراسی و گۆڕانكارییەكان لە سیاسەتی جیهانی و سیاسەتی دەرەوە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤەكرد، كە پەیوەست بوون بە لێكدانەوەی سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بە سیاسەتی ئەم ئیدارەیە، بەتایبەتی لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

* وەك ئاشكرایە سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا مشتومڕێكی زۆری بە دوای خۆیدا هێناوە، ئایا پێت وایە لە دەرئەنجامی ئەم سیاسەتەدا ئێستا ئەم ناوچەیە بۆ پێگە و بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا كەمتر سەلامەتە؟
- لە راستیدا ئەو بۆچوونە هەیە، كە ئەم ناوچەیە زۆر گرنگ نییە بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و هیچ كاتێكیش گرنگ نەبووە، بۆ نموونە كاتێك ئەمریكا دەستێوەردانی لەم ناوچەیەدا كرد و هەوڵی دا گۆڕانكاری تێدا بەدی بهێنێت، ئەوا ئەمە بیرۆكەیەكی بێمانا بوو، بەتایبەتی كاتێك ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ساڵی 2003 دەستێوەردانی لە عێراقدا كرد. كەواتە ئەوەی لەم ناوچەیەدا بەدی دەكرێت ئەوەیە كە كێشەكان بێ ئەندازە ئاڵۆزن، هەرچۆنێك بێت، لێرەدا دەبێت ئاماژە بەوەش بكەین كە ئەوەی پەیوەندی بە عێراقەوە هەبێت، ئەوا توانرا سەركەوتن لە شەڕە گەورەكەدا دژ بە داعش بەدی بهێندرێت، هەرچەندە زۆربەی ئەرك و سەختیی شەڕەكە، بەتایبەتی لەسەر زەمین كەوتبۆوە ئەستۆی عێراقییەكان نەك ئەمریكا، بەتایبەتی كە ئەوە شەڕێك بوو دژ بە دوژمنێك كرا كە تا دوا راددە دڵڕەق و بێ بەزەیی بوو.

* ئێوە باسی دۆخی عێراق و پەرەسەندنەكانی ئەم وڵاتەتان كرد، چۆن لە هەلومەرجی ئێستای ئەم وڵاتە دەڕوانن؟
- ئەوەی لە پەیوەندی بە شەڕی داعشەوە ئاماژەم پێكرد، ئەوا بەرەوپێشچوونێكی گەورە بوو كە توانرا سەركەوتن لەو شەڕەدا بەدەست بهێندرێت، لەگەڵ ئەوەشدا كێشەی گەورە هەن كە رووبەڕووی ئەم وڵاتە بوونەتەوە، وەك گەندەڵیی و بوونی حوكمڕانییەكی خراپ، كە ئەمە بەسەر وڵاتانی دیكەی ناوچەكەشدا جێبەجێ دەبێت، لە نێویاندا وڵاتی ئێران.
* ئێوە ئاماژەتان بە پەرەسەندن، یان بەرەوپێشچوون لە شەڕی دژ بە داعشدا كرد، بەڵام لە ئێستادا چاودێران و شرۆڤەكان هۆشداری دەدەن لە دووبارە دروستبونەوەی ئەم رێكخراوە، لەسەر ئەو بنەمایەی كە هێشتا ئەو هۆكارانە لە ئارادان كە لە بنەڕەتدا بوونە هۆی سەرهەڵدانی ئەم رێكخراوە، خوێندنەوەی ئێوە لەم رووەوە چییە؟

- لە راستیدا من لێرەدا دەتوانم ئەوەندە بڵێم كە ئەمە كێشەیەكە و بە راستی دەبێت خەڵكی ئەم وڵاتە خۆیان هەوڵی چارەسەركردنی بدەن. بەهەرحاڵ من لێرەدا دەمەوێت باس لە پەرەسەندنێكی دیكە بكەم، كە پەیوەندی بە كوردەوە هەیە، رەنگە بەراورد بە سەت ساڵی رابردوو ئەوەی لە ئێستادا هاتۆتەئاراوە باشترین دەرفەت بێت، بۆ ئەوەی كورد جڵەوی چارەنووسی خۆی بگرێتەدەست، ئومێدەوارم كە كورد بە وریایی و هۆشیارییەوە هەنگاو هەڵبگرێت. ئێمە دەزانین كورد لە سووریا و توركیا و عێراق و ئێراندا بوونی هەیە، بە شێوەیەكی گشتی من پێم وایە ئەمەش ساتەوەختێكی مێژوویی گرنگە. بەڵام من راسپاردەم ئەوەیە كە كورد پێویستە سیاسەت بكات، هەندێ كێشەی جددی هەیە كە دەبێت لەبەرچاویان بێت، چونكە تەنیا بە تەمەننا و بە خۆزگە ئەم كێشانە چارەسەر نابن و كۆتاییان پێ نایەت. هەروەها من دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم، كە بەراورد بە بەشەكانی دیكەی عێراق ژیان لە ناوچە كوردییەكاندا لە رووی ئابووری و كۆمەڵایەتییەوە لە ئاستێكی باشتردایە و گرنگە بتواندرێت پارێزگاری لێ بكرێت، بەتایبەتی كە كورد وڵاتێكی جوان و ئارامی هەیە.
* ئێوە ئاماژەتان بە وڵاتی توركیا كرد، دەمانەوێت لەم بارەیەوە پرسیاری ئەوە بكەین، كە چۆن لە سیاسەت و ئیدارەی ئەو وڵاتە دەڕوانیت و چ هەڵسەنگاندنێكت بۆ پەیوەندییەكانی توركیا و ئەمریكا هەیە؟
- ئەوەی توركیای زۆر سەرقاڵ كردووە و كردوویەتی بە ئەولەوییەت، بریتیە لە پرسی تیرۆر لە ناوخۆی وڵاتەكەدا، كە ئێمە دەزانین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش زۆر هەستیارە بەرامبەر بە پرسی تیرۆر، بەتایبەتی كە بینیمان چ كاردانەوەیەك لە دوای رووداوەكانی 11ی سێپتەمبەرەوە هەبوو، بە هەمان شێوە وڵاتی چین-یش بە هەستیارییەوە لەم مەسەلەیە دەڕوانێت و ئەوەتا بە هەزاران خەڵكی زیندانی كردووە، بەڵام ئەگەر لە كاردانەوەكانی توركیا بڕوانین، ئەوا دەبینین ئەم وڵاتەش زیادەڕەوی كردووە لە پەرچەكردارەكانیدا، ئەمەش مەسەلەیەكە كە دەبێت لەبەرچاو بگیرێت.


* لە ئێستادا باس لەوە دەكرێت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا توانیویەتی لە رووی وزەوە سەربەخۆیی بەدەست بهێنێت و بەشی پێداویستیی خۆی بەرهەم بهێنێت، پێت وایە ئەمە چ كاریگەرییەكی لەسەر بڕیار و سیاسەتەكانی ئەمریكا لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە؟
- ئەوە راستە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا توانیویەتی بە گرتنەبەری رێگای نوێ نەوت بەرهەم بهێنێت و، لە هەمان كاتدا پشت بە وزەی ئەتۆمی ببەستێت. هەرچۆنێك بێت، ئەوەی لەم رووەوە دەتوانین بیڵێین ئەوەیە كە بە شێوەیەكی گشتی و لە حیساباتی ئەمریكادا گرنگی و بایەخی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەرەو كاڵبوونەوە و كەمبوونەوە دەچێت، كە مەرج نییە ئەمەش بۆ رۆژهەڵاتی ناوەڕاست پێشهات و پەرەسەندنێكی خراپ بێت. پاساوی پێشتری بوونی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا بوونی نەوت بوو، ئێستاش كە ئەو هۆكارە گرنگیی پێشوی نەمابێت، پرسیارە لۆژیكییەكە ئەوەیە بۆچی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوون و ئامادەیی هەبێت لەم ناوچەیەدا. ئەوەی لە ئێستاشدا بەدی دەكەین، ئەوەیە كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ باس چالاككردنی رۆڵی ئەمریكا ناكات لەم ناوچەیەدا و بە هەمان شێوە هەڵوێستێكی لەم چەشنە لە كاندیدی دیموكراتەكانیش بەدی ناكرێت، لەبەر ئەوەی ئەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا باجی هەڵە بێماناكانی داوە، كە لەم ناوچەیەدا ئەنجامی داون. لەم روانگەیەشەوە ئەو بۆچوونە هاتۆتەئاراوە كە كات و ساتی ئەوە هاتووە ئەمریكا لەم ناوچەیە بكشێتەوە و بایەخ بە پرس و كێشەكانی دیكە بدات، لەبەر ئەوەی هەڵە و تێوەگلانەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا دەرهاویشتە و لێكەوتەی قورسی هەبووە و بە سەتان هەزار خەڵكی ئەم ناوچەیە هاوشانی دەیان هەزار ئەمەریكی لەناو چوون و بوونەتە قوربانی، هەروەها تێچوون و باجە ئابوورییەكەش زۆر قورس بووە و بە چەندین ملیار دۆلار بووە. هەموو ئەمانە بوونەتە هۆی ئەوەی لە نێو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەست بە شەكەتبوون بكرێت لە ئاست ئەم شەڕانەدا، هەروەها یەكێكی دیكەش لە دەرئەنجامەكان كەمبوونەوەی بایەخدانی ئەمریكایە بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.
* بەڵام باس لەوە دەكرێت كە ئەگەر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كەمتر بایەخ بەم ناوچەیە بدات، ئەوا دەرفەت و بوار بۆ هێزە جیهانی و ئیقلیمییەكان دروست دەبێت، بۆ ئەوەی برەو بە دەستڕۆیشتوویی خۆیان بدەن و جێپێ خۆیان قایم بكەن، تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- بەڵێ، ئەمە وایە، بەڵام خۆ ئەگەر بێتو رووسیا بەرپرسیارێتیی پرسی ئەفغانستان بگرێتەدەست، ئەوا ئەمە پەرەسەندنێكی باشە، دواتر ئەوەی بەلای منەوە روون نییە دەستەواژەی دەستڕۆیشتووییە، كە پێم وایە بە چەشنی دەستەواژەكانی دیكەی بواری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان كەسانێك هەن بەكاری دەهێنن، بە بێ ئەوەی تێمان بگەیەنن كە بە راستی ئەمە مانای چییە و پێناسەكەی چییە، ئەگەر لەدەستدانی دەستڕۆیشتوویی بریتی بێت لە كۆتاییهێنان بە قوربانیكردنی هەزاران كەس و گلدانەوەی ملیۆنان دۆلار، ئەوا ناكرێت ئەمە بە لەدەستدان و دۆڕان لێك بدرێتەوە. بە شێوەیەكی گشتی ئەو تێڕوانینەی لە ئەمریكا زاڵە، ئەوەیە كە چیتر ئەم وڵاتە شەڕی ناوێت و خوازیاری ئەوە نییە لە چەندین كێشەوە تێوەبگلێت، كە لێیان تێناگات و، ناكرێت ئەمریكا هێز و ئابووری و ژیانی سەربازەكانی بۆ خۆسەرقاڵكردن بە كێشەكانەوە تەرخان بكات، كاتی ئەوە هاتووە كە ئەمریكا خۆی بۆ چارەسەركردنی كێشە ناوخۆییەكانی تەرخان بكات.
* بە شێوەیەكی گشتی پێشبینییەكانت بۆ ئایندەی ئەم ناوچەیە چین؟
- بە شێوەیەكی گشتی ئەمریكا گرنگیدانەكانی بەم ناوچەیە (جگە لە ئیسرائیل) كەم دەكاتەوە، ئەمەش بە مانای ئەوە دێت كە پێكهاتەكانی ئەم ناوچەیە ئیدی كورد بن، یان شیعە و سوننە، یان وڵاتانی كەنداو، دەبێت خۆیان رێگاچارەیەك بدۆزنەوە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیانی نێوانیان و ئەمەش پێشهاتێكی باشە، هەرچەندە هیچ زەمانەتێك نییە كە بتوانن لەم رووەوە سەركەوتوو بن، بەڵام هەرچۆنێك بێت ئەمە دەرفەتێكە كە بۆ ئەوان دروست بووە.