هوشەنگ ئەسفەندیار شەهابی توێژەری دیراساتی ئێرانییە لە سكوڵی فریدریك پاردی بۆ دیراساتی جیهانی لە زانكۆی بۆستن و لە هەمان كاتدا پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و مێژووە لە هەمان زانكۆ. شەهابی وانەبێژ بووە لە چەند زانكۆی گرنگ و بەناوبانگ وەك زانكۆكانی (هارڤارد، كالیفۆڕنیا، لۆس ئەنجلەس)، لە هەمان كاتدا خاوەنی چەندین كتێبە لەبارەی ئێرانەوە. بە شێوەیەكی گشتی تایبەتمەندە لە بوارەكانی سیاسەت و مێژووی كەلتووریی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، شیعەگەری و یاسای نێودەوڵەتی. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا، كە تەوەرەكانی پەیوەست بوون بە پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا و ئێران و شرۆڤەكردنی ئەو پێشهات و پەرەسەندنانەی بەم دواییە لە نێوان ئەو دوو وڵاتەدا روویان داوە، لەگەڵ ئەگەرەكانی هەڵكشان، یان خاوبوونەوەی ئەو گرژییانە.

* وەك شارەزا و تایبەتمەندی كاروباری ئێران و سیاسەتی ئەو وڵاتە، هەڵسەنگاندن و خوێندنەوەت چییە بۆ ئەو بارگرژی و ناكۆكییانەی لە نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا هەیە، بەتایبەتی دوای پەرەسەندنەكانی ئەم دواییەی نێوانیان؟
- لە راستیدا دەتوانین بڵێین ئەم پەرەسەندنانە نوێ نین، چونكە دەبێت ئێمە ئەو راستیەمان لەبەرچاو بێت كە لە ماوەی 40 ساڵی رابردوودا پەیوەندییەكی خراپ هەبووە لە نێوان ئێران و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا و ئاشكرایە دوای ئەوەی دۆناڵد ترەمپ جڵەوی دەسەڵات و سەرۆكایەتیی گرتەدەست لە ئەمریكا ئەو پەیوەندییانە بەرەو خراپتر و ئاڵۆزیی زیاتر چوون، لەم روانگەیەوە ئەم گرژییانەی نێوان ئەم دو ووڵاتە مایەی سەرسوڕمانی من نین، بەڵكو بە پێچەوانەوە من پێشبینی روودانی توندوتیژیی زیاترم دەكرد لە نێوانیاندا.
* بەڵام تەواوی جیهان دوچاری تاسان و سەرسوڕمان بوو، كاتێك ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ پەنای بردەبەر كردەوەیەكی سەربازی و فەرماندەیەكی سەربازیی گەورە و بەناوبانگی ئێرانی كوشت، كە ئەمە پەرەسەندنێكی پێشبینیكراو نەبوو، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- ئاشكرایە كە ئەوەی رووی دا، دژ و پێچەوانە بوو لەگەڵ یاسای نێودەوڵەتی، كێشەكەش ئەوەیە كە ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ بایەخ بە یاسای نێودەوڵەتی نادات. لەم روانگەیەوە من دەڵێم ئەوە مەسەلەیەكی زۆر ئاڵۆز نییە لەسەر ئەو بنەمایەی كە كەسانی نێو كۆشكی سپی گرنگی و بایەخ بە رای گشتی نادەن، هەروەها لە خەمی گرتنەبەری هەوڵی دیپلۆماسیدا نین، لە هەمان كاتدا هەوڵی پابەندبوون بە یاسا نێودەوڵەتییەكانەوە نادەن.
* ئەگەر خودی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ و كەسانی نێو كۆشكی سپی بایەخ بە پاراستن و رێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی نەدەن، ئایا پێتان وایە پاڵنەر و هۆكاری بڕیارەكانی ئەم ئیدارەیە چین و لە سەر چ بنەمایەك بەتایبەتی لەگەڵ ئێراندا هەڵسوكەوت دەكەن؟
- من پێم وایە پاڵنەرەكە پتر لەوەدا بەرجەستەیە كە ئەمریكا ترسی لە درێژبوونەوە و بەرفراوانبوونی هەژموونی ئێران هەیە بۆ ئەو وڵاتانەی كەوتونەتە رۆژئاوای عێراقەوە. چونكە ئێمە دەزانین قاسم سولەیمانی هێزی لە عێراق و سووریا و لوبناندا هەبوو، كە دەتوانین لەم رووەوە بڵێین: ئێران تا راددەیەك هاوشێوەی هێزێكی ئیمپریالیستی كاری كردووە، بۆیە ئەمریكا دەیەوێت ئەم دەستڕۆیشتووییەی ئێران سنووردار و كەم بكاتەوە، هەرچەندە من دڵنیا نیم لەوەی ئەمریكا لەم هەوڵەیدا سەركەوتن بەدەست دەهێنێت، یان نا، بەڵام ئەوەی نكۆڵی لێ ناكرێت، ئەوەیە كە ئەمریكا بەم ئاراستەیەدا هەوڵەكانی خستۆتەگەڕ.
* پێت وانییە كاتێك ئەمریكا پەنا بۆ كردەوەیەكی لەم شێوەیە دەبات، ئەوا ئەمە ئاماژەیە بۆ ئەوەی سیاسەت و هەڵمەتی ئەوپەڕی گوشار (كە بریتیە لە سەپاندنی سزای قورسی ئابووری بەسەر ئێراندا) نەیتوانیوە دەرئەنجامە خوازراوەكانی بەدەست بهێنێت؟
- من پێشتر ئەم جۆرە لێكدانەوەیەم نەبیستووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە رێی تێدەچێت و بۆی هەیە ئەمە مەسەلەكە بێت.
* ئەی چۆن لە دەرئەنجام و ئاكامی هەڵمەتی ئەوپەڕی گوشار لەسەر ئێران دەڕوانیت و پێت وایە چ دەستكەوتێك بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەدەست دەهێنێت؟
- ئەوەی لەم بارەیەوە دەتوانین بیڵێین ئەوەیە كە ئەم سزایانە بوونەتە هۆی دژواركردنی دۆخی خەڵكی ئەو وڵاتە و ژیانی هاووڵاتییانی ئاسایی زەحمەت كردووە، چونكە بودجەی ئەو وڵاتە پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت و كاتێكیش ئەو داهاتە كەم دەبێتەوە، ئەوا ئەمە كاریگەريی خراپی دەبێت لەسەر بودجەی وڵاتەكە، بۆ نموونە لەو كەرتە پیشەسازییانەی كە سەر بە دەوڵەتن كێشەی پێنەدانی كرێ و مووچە دروست بووە. بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا پێم وانییە ئەم سزایانە ببنە هۆی ئیفلیجكردن و پەكخستنی ئەو وڵاتە، راستە ئێران لە رووی ئابوورییەوە دەناڵێنێت و گەشەی ئابوورییەكەی سست دەبێت و بگرە ئابووریش بەرەو داكشان دەچێت، بەڵام پێشبینی داڕووخانی ئابووریی وڵاتەكە ناكەم. بەو پێیە ئەم سزایانەش نابنە هۆی رووخاندنی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە و بە لای كەمەوە ئەمە لە مەودای مامناوەندا روونادات.
* بەڵام ئەگەر نەبنە هۆی رووخاندنی دەسەڵاتی ئەو وڵاتە، ئایا نابنە هۆی ئەوەی بڕیاربەدەستانی ناچار بە سازشكردن بكات، بە چەشنێك كە ئامادە بن بۆ دووبارە گفتوگۆكردنەوە لەگەڵ ئەمریكا و گەیشتن بە رێككەوتنێكی دیكە لەگەڵیدا؟
- لە راستیدا دەتوانین بڵێین وەڵامەكە هەم بەڵێ و هەم نەخێرە، چونكە ئێمە دەبێت ئەو راستییە رەچاو بكەین كە كەسانێك هەن لە نێو دەسەڵاتدارانی ئێراندا كە خوازیاری ئەم دەرئەنجامەن، واتە دەیانەوێت كێشەكە لە رێی گفتوگۆوە كۆتایی پێ بێت، بەڵام لە هەمان كاتدا كەسانێكی سەختگیریش هەن كە پێیان وایە ئێران ئەركێكی لەسەر شان و لە ئەستۆیە ئەویش بریتییە لە شەڕكردن، یان بەرەنگاربوونەوەی ئیمپریالیزمی ئەمریكا و پێیان وایە ئەگەر لەم پرۆسەیەدا ژیانیان لەدەست بدەن، ئەوا دەبنە شەهید.
* ئێوە لە وەڵامەكانتاندا ئاماژەتان بەوە كرد كە پێشبینی توندوتیژی، یان گرژیی زیاترتان كردووە لە نێوان ئەمریكا و ئێراندا رووبدات، ئایا لە ئێستادا چ پێشبینییەكتان هەیە لەم رووەوە و ئایا ئەگەری ئەوە هەیە كە بارگرژییەكانی نێوانیان بەرەو هەڵكشانی زیاتر بچن؟
- نەخێر، ئەویش لەبەر ئەوەی ئێران دوای كوشتنی قاسم سولەیمانی بە حەزەر و وریاییەوە تۆڵەی خۆی كردەوە، كاتێك دوو بنكەی سەربازی ئەمریكای لە عێراقدا بۆردوومان كرد، خۆ ئەگەر لە ئەنجامی ئەم كارەی ئێراندا كەسانێكی بكوژرانایە، ئەوا توندوتیژی و گرژیی زیاتر روویان دەدا، كەواتە بە لەبەرچاوگرتنی ئەم كاردانەوەیە ئەوا ئەگەری ئەوە نییە هەڵكشانی زیاتر روو بدات، هەرچەندە هەمیشە بۆی هەیە بارودۆخەكە گۆڕانكاری بەسەردا بێت. كەواتە لەم ساتەوەختەدا دەتوانین بڵێین تارمایی شەڕێكی گەورە رەویوەتەوە، بەتایبەتی كە دەبینین چەند وڵاتێكی ناوچەی كەنداو وەك سعودیە و عوممان و قەتەر قسە لەگەڵ ئێراندا دەكەن، چونكە ئەو راستییە بۆ ئەم وڵاتانە روون بۆتەوە كە چیتر ئەوان ناتوانن پشت بە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ببەستن، چونكە ئەمریكا بۆتە هاوپەیمانێكی متمانەپێنەكراو، لەم روانگەیەوە وڵاتێكی وەك سعودیە دەبێت بكەوێتە گفتوگۆوە لەگەڵ ئێراندا.
* ئەگەر بێینە سەر شرۆڤەكردنی سیاسەتی دەرەوەی ئێران، یان سیاسەتی ئێران لەم ناوچەیەدا ئەوا ئەم وڵاتە پێی وایە بۆ دوورخستنەوەی هەڕەشەكان لەسەر سنوورەكانی دەبێت پەرە بە دەستڕۆیشتوویی خۆی بدات لە نێو وڵاتە درواسێكانی، ئایا ئەگەری ئەوە هەیە ئێران بتوانێت دەستەبەرداری ئەم رێچكەیە بێت؟
- من لەو باوەڕەدا نیم ئێران دەستبەرداری ئەم ستراتیژیەتە بێت، چونكە هاوپەیمانێتییەكانی ئێران لەگەڵ هێزەكانی ناوچەكەدا، هاوپەیمانێتییەكی درێژخایەنە، بەتایبەتی لەگەڵ سووریا و حزبوڵای لوبنان. هەرچەندە لە ئێستادا ئێران هاوكاری و پاڵپشتییەكی كەمتری دارایی بۆ حزبوڵا دەستەبەر دەكات، لەبەر ئەوەی خودی ئێران داهاتێكی كەمتری هەیە، كەواتە من پێم وانییە ئێران دەستبەرداری ئەم هاوپەیمانێتی و دەستڕۆیشتووییانەی بێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەوەی بەدی دەكرێت، ئەوەیە كە ئێران زۆر پابەندە پێیانەوە.
* كەواتە ئێران پێی وایە ئەم وڵاتانە بەشێكن لە گۆڕەپانی بەرگریكردن لە ئاسایشی نەتەوەیی خۆی و ناكرێت تێیاندا دەستڕۆیشتوو نەبێت، ئایا ئەمە وەسفكردنێكی وردی حاڵەتەكەیە؟
- من پێم وایە زۆرێك لە كاربەدەستانی ئێران وەك وڵاتێكی بیانی لە باشووری لوبنان، یان تەواوی سوریا ناڕوانن، بەڵكو وەك كۆمەڵە دەوڵەتێك تەماشایان دەكەن كە سەر بەیەك بن، لەم گۆشەنیگایەشەوە بەرگریكردن لە كەسێكی وەك بەشار ئەل ئەسەد هاوشێوەی بەرگریكردنە لە ئێران لە تێڕوانینی ئەواندا.