چاكسازیی ئابووری و بەهێزكردنی كەرتی تایبەت پێویستی بە سیستەمێكی پێشكەوتووی بانكی و دارایی وا هەیە، كە بتوانێت هاوكار و یارمەتیدەر بێت بۆ پەرەپێدانی بەردەوام و ئەو گۆڕانكارییە ئابوورییەی كە وا چاوەڕوان دەكرێت لە هەرێمی كوردستاندا روو بدەن، بەتایبەتی كە هەرێمی كوردستان زیاتر لە 90 بانكی ئەهلیی تێدایە، بەڵام توانا و ئەدای كاركردنیان لاوازە و هەندێك لەو بانكانە لە دەرەوەی ئەركی وەزیفیی خۆیان كار دەكەن، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چۆنیەتی رێكخستنی مامەڵە داراییەكان لە هەرێمێكی فیدڕاڵیدا، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر جەودەت خەتاب پڕۆفیسۆری یاریدەدەر و شارەزا لە بواری بانك و مامەڵە داراییەكان كردووە، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

* كاتێك باس لە كەرتی تایبەت و پڕۆسەی پەرەپێدان دەكرێت، راستەوخۆ باس لە سیستەمی بانكی و دارایی دەكرێت، ئێوە چۆن ئەدای بانكەكانی كوردستان هەڵدەسەنگێنن؟ ئایا دەتوانین بڵێین: میكانیزمی كاركردنی بانكەكانمان هاوشێوەی هەمان سیستەمی كاركردنی هاوچەرخ و وڵاتێكی پێشكەوتووە؟
- پەرەپێدانی كەرتی بانكی بەشێكە لە پەرەپێدانی ئابووری و دارایی وڵات، هەر لە رێگەی سیستەمێكی هاوچەرخی بانكی و مامەڵەیەكی دروستی داراییەوە دەتوانرێت ئابووریی وڵات و كەرتی تایبەت ببووژێندرێتەوە و لە قەیران و گرفتە داراییەكان دەربازمان بێت، یان هەر هیچ نەبێت شوێنەوارەكانی قەیرانەكە لەسەرمان كەم ببێتەوە، بۆ نموونە ئەگەر باسی بانكی ئەهلیی بازرگانی بكەین، ئەوا دەبینین كە رۆڵێكی كاریگەری ئەوتۆی نابینین لەسەر ئابووری و بووژانەوەی بازرگانی و چالاككردنی كەرتەكانی وەبەرهێنان و بەڵێندەرایەتی، جێگای داخە لە چەند ساڵی رابردوودا هەرچەندە هەرێمەكەمان رووبەڕووی قەیرانێكی سەختی دارایی بووەوە، بەڵام هیچ جووڵەیەكمان بە ئاراستەی چاكسازیی كەرتی بانكی و دارایی نەبینی، هەربۆیە ئاساییە كاتێك ئێمە خاوەنی 90 بانكی ئەهلین كە 35 یان لە هەولێر و 33 بانك لە سلێمانی و 22 بانك لە دهۆك و بە تێكڕا 6 بۆ 7 هەزار فەرمانبەری بانكی كاریان تێدا دەكەن، كەچی نەك هیچ رۆڵێكی ئەوتۆیان لە بووژانەوەی هەرێمەكە نییە، بەڵكو لە زۆر رووەوە ئەم بانكانە بە ئەرك و وەزیفەی خۆشیان هەڵناسن، هەندێك لە گرفتانی بانكە ئەهلییەكان، یان بانكە حكوومییەكان پەیوەندی بە خودی ئەو سیستەمە سیاسییەوە هەیە كە عێراقی لەسەر دامەزراوە و دەسەڵاتی بانكی ناوەندی بە دەست بەغداوە حەسری كردووە، چونكە لە چوارچێوەی دەوڵەتێكی فیدڕاڵیدا دەسەڵاتەكانی بانكی ناوەندی حەسرییە، هەندێك هۆكاری دیكەش پەیوەندی بە لاوازیی ئەدای ئەو بانكە تایبەتییانەوە هەیە، كە ناتوانن بە شێوەیەكی مۆدێرن و هاوچەرخ كار بكەن، تەنانەت بانكە عێراقییەكانیش تەنیا كاری راگرتنی هاوسەنگیی نرخەكان دەكەن و سەرقاڵی فرۆشتنی دۆلارن بە نرخێكی پاڵپشتیكراو و سوود لە جیاوازیی نرخەكە وەردەگرن، ئەمە لە كاتێكدا ئەرك و كاری بانكی بازرگانی زۆر لەوە زیاترە و لە دنیای دەرەوە بانكەكان رۆڵی پاڵپشتیی دارایی و قەرز و تەنانەت كاری وەبەرهێنانیش دەبینن و بە بڕبڕەی پشتی ئابووری و بەهێزبوونی دادەنرێن. لێرە لە كوردستان گەورە وەبەرهێن و بازرگانەكان بۆ تەحویلی پارە روو لە بانكە بیانییەكان دەكەن، لە دەرەوەی وڵات، یان بە رێگەی LC قەرز لە بانك وەردەگرن، لە رێگەی رەهنكردنی موڵكی زەوی و خانووبەرەوە، هەرچەندە رێگای LC لە هەرێمی كوردستان زۆر پەیڕەوكراو نییە و مامەڵەی نێوان بازرگان و بانك زۆر لاوازە، هاوكات بانكەكانی دەرەوە هەڵدەستن بە پێدانی قەرز و بەشداریكردن لە كاری وەبەرهێنان، بەمەش متمانە و مامەڵە لە نێوان هاووڵاتیان و چین و توێژەكانی دیكە لەگەڵ بانكەكان زیاد دەبێت. بە شێوەیەكی گشتی شوێنەوارەكانی قەیرانی دارایی و ئابووری و خراپ مامەڵەكردن لەگەڵ ئیشوكاری بانكیدا، دۆخەكەی بەرەو خراپتر بردووە و متمانەی نێوان هاووڵاتیان و بانكی زۆر لاواز كردووە، لێرە بانك وەكو قاسەیەكی داخراو كار دەكات، تەنانەت بانكەكانیش ناوێرن پارە بەقەرز بدەن، چونكە لە ساڵانی رابردوودا نەیانتوانیوە نەك سوودی قەرزەكان وەربگرنەوە، بەڵكو پارەكانیشیان بۆ نەگەڕاوەتەوە، بانكە حكوومییەكانیش رۆڵ و پێگەیان لە بانكە ئەهلییەكان باشتر نییە، ئەوان تەنیا بە شێوازێكی دواكەوتوو مووچە دابەش دەكەن، بگرە ئەم بانكانە نەیانتوانیوە پارەی خەڵكی و بەڵێندەرەكانیش لەكاتی خۆیدا و بەپێی پێویست بدەنەوە .
* باشە لە كاتێكدا كەرتی تایبەت پشت بە سیستەمی ئابووریی بازاڕ ببەستێت و، زۆربەی كارەكانی لە مامەڵە داراییەكاندا بە رێگەی سیستمی بانكی ئەهلی بەڕێوە ببات، ئەی چی بكرێت بۆ ئەوەی سیستەمی بانكی ئەهلی لە هەرێمی كوردستاندا رێك بخرێتەوە و میكانیزمێك لە نێوان بانكی دەوڵەتی و بانكی ئەهلی دروست بكرێت؟
- بانكی ناوەندی سەرچاوەی سەرەكیی سیولەی نەختینەیی و پارە چاپكردن و چاودێریكردنی بانكە ئەهلیەكان و كەڵەكەكردنی یەدەگی دراوە، هەر بانكی ناوەندیش لە عێراق تەمویلی پارەداركردنی بانكەكانە، بەڵام دەسەڵاتەكانی ئەم بانكە دەكەوێتە ناو چوارچێوەی دەسەڵاتی حەسریی دەوڵەتی فیدڕاڵییەوە، بەمەش بانكی ناوەندی نەك هەر مەرجەكانی بانكی ناوەندیی تێدا نییە، بەڵكو ناتوانێت تەمویلی بانكە ئەهلییەكانیش بكات و دراوی دینار چاپ بكات، لە رووی یاساییشەوە توانای چاودێریكردن و بەدواداچوونی كارەكانی بانكی ئەهلیی نییە، چونكە بانكی ناوەندی كە مۆڵەت بە بانكێكی ئەهلی دەدات، پاڵپشتی دارایی و قەرزیشی دەداتێ. كەواتە ئەوەی هەیە، ئێمە كار بە یاسای بانكی ناوەندیی عێراق دەكەین، هەر بەو یاسایانە مامەڵە لەگەڵ بانكە ئەهلییەكانیش دەكەین، راستە لە هەندێك وڵات بانكی ناوەندی 10 لقی بانكیی لە شار و ناوچە جیاجیاكان هەیە، بەڵام لەوێش تەنیا یەك بانك پارە چاپ و دەردەكات و سیاسەتی دارایی و نەختینەیی پەیڕەو دەكات و بانكەكانی دیكە رۆڵی هاوكار و یارمەتیدەر دەگێڕن، هەر بۆیە پێویستە لە چوارچێوەی دانوستان و پەیوەندییەكانمان لەگەڵ بەغدا هەوڵی ئەوە بدەین كە بانكی ناوەندی مامەڵەیەكی راست و دروست لەگەڵ لقەكانی بانكی ناوەندی لە هەولێر و سلێمانی بكات، چونكە پێشتر لە هەرێمی كوردستان لقە بانكییەكانی رەشید و رافیدەین پەیوەندیی راستەوخۆیان لەگەڵ بانكی ناوەندی و لەوێشەوە لەگەڵ سەرجەم بانكەكانی وڵاتانی جیهان هەبووە.
* كەواتە بەپێی قسەكانی ئێوە بێت، ئێمە سیستمی بانكیمان لاوازە و بانكەكانمان وەكو دووكانێكی گەورەن بۆ پارە گۆڕینەوە؟
- هەموو بانكێكی ئەهلی پێویستە مۆڵەت لە بانكی ناوەندی وەربگرێت، بۆ نموونە: كاتێك بانكی ناوەندیی بەغدا پارە لە مەزادی فرۆشتنی دۆلاردا دەدات بە بانكەكان، تاوەكو ئەوانیش بە نرخێكی پاڵپشتیكراو بیفرۆشنەوە بە بازرگانەكان، یان ئاڵووێری دراوی پێوە بكەن، بەڵام كوردستان بێبەشە لەم پرۆسەیە، لە بەرئەوەی بانكەكانی كوردستان مۆڵەتیان لە بانكی ناوەندیی عێراق نییە، خۆ ئەگەر ئێمە مۆڵەتمان لەگەڵ بانكی ناوەندیی عێراق هەبێت، بانكەكانی كوردستانیش دەبنە یەكێك لەو بانكانەی بە ئازادی لە ناو هەموو عێراقدا مامەڵە و كار دەكەن، لە هەولێر 300 بۆ 350 مەكتەبی حەواڵە و گۆڕینەوەی دراومان هەیە، كە هیچیان لەو ئاستەدا نین، وەكو ئەوەی لە ناوخۆی وڵاتێكدا بانكە ناوەندی و ئەهلییەكان كار دەكەن، بگرە بانكە ئەهلییەكانی كوردستان مامەڵەكردنیان سەرەتاییە و نەچۆتە قۆناغێكی هاوچەرخەوە.
* ئایا ئەمە بێ متمانەیی دروست نەكردووە بە بانكەكان، بەتایبەتی بانكە حكوومییەكان كە لە بچووكترین قەیراندا پارەیان نەداوەتەوە بە هاووڵاتیان و، بانكە ئەهلیەكانیش توانای پێدانی قەرزیان نییە، خۆ ئەگەر پارەش بە قەرز بدەن، تەنیا لە بوارێكی كەمی وەكو كڕینی ئۆتۆمبێلێكی دیاریكراو بە سوودێكی زۆر و ئیستغلالێكی گەورە دەیدەن؟
- هەر خۆی لە خۆیدا متمانە لەنێوان بانك و هاووڵاتیاندا نەماوە، لەلایەك توانای دارایی بانكەكانی كوردستان سنووردارە و لەلایەكی دیكەشەوە بانكە حكوومی و ئەهلییەكانیش توانای پێدانی قەرزیان نییە، خۆ ئەگەر لە بوارێكی بەدەر لە ئەرك و وەزیفەی بانكی قەرز بۆ كڕینی ئۆتۆمبێل بدەن، بە ئیستغلالێكی زۆر و بەرزكردنەوەی سوودەكەی بە رێژەیەكی زۆر دەیدەن. باشە تۆی هاووڵاتی، یان بەڵێندەر و بازرگان كاتێك روو لە بانكێك دەكەیت، تا قەرزت بداتێ، ئەگەر نەیدا، واتا دەستبەرداری وەزیفەی سەرەكیی خۆی بووە و رەسید و پارەی نییە و متمانەت پێی نامێنێت، هەر بۆیە بانكەكانی كوردستان ساڵانە پابەندی حیساباتی خیتامی نابن، لەو كەشفە حسابییەدا شەفافییەت و توانای دارایی بانكەكە دەردەكەوێت و خەڵكی ئاشنا دەبێت بە جموجوڵ و تواناو ئەدای بانكەكە و بوونی سیولەی نەختینەیی پێویست لە ناو بانكەكەدا و متمانەی بۆ دەگەڕێتەوە. سەبارەت بە تەوەرەی دووەمی پرسیارەكەشتان كە تایبەتە بە ئیستغلالكردنی بانكەكان بۆ كڕینی ئۆتۆمبێل، بە رای من ئەوە ئەركی بانك نییە ئۆتۆمبێل بە سوودێكی زۆر بفرۆشێت بۆ گەورە بازرگانەكانی ئەم بوارە و خەڵكی بخاتە ژێر بارێكی قەرزی قورسەوە، ئەم حاڵەتە دوو لایەنەیە، بۆ نموونە: خەڵكێكی زۆریش هەبووە قەرزی لەو بانكە ئەهلییانە وەرگرتووە و قەیرانی دارایی بەسەردا هاتووە، ئێستا نەك توانای دانەوەی سوودی قەرزەكەیان نییە، بەڵكو توانای دانەوەی قەرزەكەشیان نییە، تەنانەت بانكەكەش ئامادەیە لە سوودی قەرزەكە خۆش بێت، تەنیا لەپێناو ئەوەی پارەكەی بۆ بگەڕێتەوە، بەمشێوەیە مەسەلەكە دوو لایەنەیە، نە هاووڵاتیان متمانەیان بە بانك ماوە و نە بانكەكانیش متمانەیان بە پێدانی قەرز هەیە.
* ئەم كابینەیە جددییە لە بەهێزكردنی كەرتی تایبەت، واتا بەهێزكردنی كەرتی بانكیش؛ ئایا دەتواندرێت بە یاسا ئەو متمانەیە بگەڕێندرێتەوە و بانكەكان بە ئەرك و وەزیفەی راستەقینەی خۆیان هەڵسن؟
- كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەتوانێت لە رێگەی بانكە ئەهلییەكان و چاودێریكردن و بەدواداچوونی كارەكانیان كەرتی بانكی لە كوردستان بەهێز بكاتەوە، بەڵام بە مەرجێك دۆخی دارایی و ئابووری سەقامگیر بێت و دۆخی دارایی حكومەت وەكو ئێستا سنووردار نەبێت، چونكە بەهێزبوونی كەرتی بانكی ئەهلی بەستراوەتەوە بە بەهێزبوونی دارایی حكومەت و ئابووریی هەرێمەوە. هەروەها دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان ئاستی پەیوەندییە دارایی و ئابوورییەكانی لەگەڵ بانكە نێودەوڵەتییەكان بەهێز بكات و هاوبەشییەك لەنێوان بانكە ئەهلییەكانی ناوخۆی كوردستان و ئەو بانكە جیهانییانە بدۆزێتەوە، لە ناوخۆشدا رێوشوێن و میكانیزمی نوێ بگرێتەبەر، بۆ بەهێزبوونی پەیوەندی لە نێوان بانكی ناوەندیی هەولێر و سلێمانی لەگەڵ بانكە ئەهلییەكاندا، بەپێی ئەو زانیارییانەی من لە بەردەستمدایە، حكومەت بە دوو ئاراستە دەیەوێت لە بواری كەرتی بانكی و داراییدا كاربكات، ئاراستەیەكیان لەگەڵ بەغدا و ئاراستەیەكی دیكەش لە رێگەی دەركردنی هەندێك رێنمایی و راسپاردەی تایبەت بە پەرەپێدانی بانكەكان و كاری مەسرەفی لە كوردستان و جموجووڵی كەرتی بانكی بەرەو پێشەوە ببات. لەلایەكی دیكەوە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بیر لە چالاككردنی دامەزراوە داراییە نابانكییەكانیش بكاتەوە، چونكە ئێستا ئەو دامەزراوانەش لە هەرێمی كوردستان بوونیان نییە، وەكو دەزگای دارایی بۆ LC و بازاڕی كاغەزە داراییەكان و كۆمپانیای هەرەوەزی بۆ بازرگان و سەنەداتی دارایی و كۆمپانیاكانی تەمویلكردنی پڕۆژەی بچووك و بازاڕی پشك و كۆمپانیاكانی پشكداری و چەندین دامەزراوەی دیكەی دارایی، گرفتی هەرێمی كوردستان تەنیا لە رووی بانكی و لاوازی ئەدای بانكەكانەوە نییە، بەڵكو لە نەبوونی دامەزراوە داراییەكانیشەوەیە، ئەو دامەزراوانەی لە ئابووریی هاوچەرخدا رۆڵی كارا و بەهێزیان هەیە، بووژانەوەی ئابووری و جووڵەی ئابووری و بازاڕ رێك دەخەن.