دوای تێپەڕاندنـــی پڕۆژەیاســـای (چاكســـازی لـــە مووچـــە و دەرماڵـــە و بەخشـــینی ئیمتیـــازات و خانەنشـــینی لـــە هەرێمـــی كوردســـتان،) ســـەرەتای رێـــگای چاكســـازیی حكومـــەت دەســـتی پێكـــرد، چاوەڕوانیـش دەكرێـت لـە چەندیـن بـواری دیكەشـدا ئـەم پرۆسـەیە بـە شـێوەیەكی زۆر فـراوان و گشـتگیربەڕێـــوە بچێـــت، بـــۆ قســـەكردن لەســـەر گرنگیـــی پرۆســـەی چاكســـازی و ئاســـتەنگ و بەربەســـتەكانی بـــەردەم جێبەجێكردنـــی پرۆســـەكە و چەنـــد تەوەرەیەكـــی دیكـــەی پەیوەندیـــدار، گۆڤـــاری گـــوڵان ئـــەم دیـدارەی لەگـەڵ پڕۆفیسـۆر د. محەمـەد شـەعبان شـارەزا و پسـپۆڕی ئابـووری ئەنجـام دا و بەمجـۆرەوەڵامـــی پرســـیارەكانی دایـــەوە.

* حكومەت و حوكمڕانەكان بەردەوام جەخت لەسەر پرۆسەی چاكسازیی ئابووری دەكەنەوە، دەكرێت وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی ئابووری پێناسە و گرنگیی ئەم پرۆسەیەمان بۆ روون بكەیتەوە؟
- چاكسازیی ئابووری جگە لەوەی پرۆسەیەكی ئابوورییە، دەكرێت هەر حكومەت و دەوڵەتێك پەنای بۆ ببات و لە ریزبەندی سەرەكیی ئەرك و كارەكانیدا دایبنێت، لەگەڵ زۆری و ئاڵۆزبوونی گرفت و كێشە ئابوورییەكان رۆڵ و گرنگیی ئەم پرۆسەیەش زیاتر بووە، بەتایبەتی ئەو قەیران و كێشە ئابوورییانەی كە لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی، یان لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ناوخۆییدا لێرە و لەوێ بەردەوام روو دەدەن، ئەمەش لە رێگەی رێكخستنەوەی هەندێك بواری تایبەت بە پیشەسازی و كشتوكاڵ و بازرگانییەوە دەبێت، یان لە رێگەی ئەنجامدانی چاكسازییەكی ریشەییەوە كە لەناو ئەو یاسا و تەشریعاتانەدا ئەنجام بدرێت، كە كاریگەرییان لە گۆڕینی رێڕەوی سیاسەت و ئابووری لە ناوخۆی وڵاتدا هەیە. بە شێوەیەكی گشتی پرۆسەی چاكسازی چاوخشاندنەوەیەكی گشتییە بە هەموو ئەو ئاراستە و تێڕوانین و كار و ئامانجانەی كە لە ماوەی رابردوودا جێبەجێ كراون، یان ئەوانەشی كە جێبەجێ نەكراون. لە هەموو حاڵەتێكدا چاكسازیی ئابووری وێڕای ئەوەی جەخت لەسەر ئەو خاڵە لاواز و كەموكورتی و دەرهاویشتە خراپانە دەكاتەوە كە بە درێژایی تەمەنی بەڕێوەبردنی پرۆسەی ئابووری لە ناوخۆی وڵاتێك، یان هەرێمێكدا روویانداوە، هاوكات جەخت لەسەر خاڵە بەهێزەكان و دەوڵەمەندكردنشیان دەكاتەوە، تاوەكو رۆڵیان هەبێت لەلابردنی خاڵە لاوازەكان و كەمكردنەوەی شوێنەوارەكانیانان.
* حكومەتەكان لە چ كاتێكدا پێشوەختە هەست بەوە دەكەن كە پێویستە چاكسازیی ئابووری بە شێوەیەكی فراوان و گشتگیر ئەنجام بدەن؟
- چاكسازیی ئابووری پرۆسەیەكی بەردەوامە و هەموو كاتێك پێویست بەوە دەكات كە حكومەتەكان بزانن بەو شێوە فراوان و گشتگیرە ئەنجامی بدەن، بەتایبەتی لە سیستەمی نوێی جیهاندا كە گۆڕانكارییەكان بە خێراییەك روو دەدەن، كە كاریگەری و شوێنەواری توندیان لەسەر هەموو وڵاتانی جیهان هەیە، وێڕای گۆڕانكارییە خێرا و بەردەوام و گەورەكان، دەبێت ئەوەش بزانین كە هەر 10 ساڵ جارێك، یان كەمتر، لە جیهاندا ناو بە ناو قەیرانی دارایی و ئابووری روودەدات، بۆیە وا پێویست دەكات، سەرجەم حكومەتەكانی جیهان ئەنجامدانی چاكسازی لە ریزبەندی پێشەوەی كارەكانیان دابنێن و خۆیان بۆ ئەو قەیران و گرفتە دارایی و ئابوورییانە ئامادەكردبێت، بەتایبەتی كە جێبەجێكردنی چاكسازی بووەتە خواست و داواكاریی سەرەكیی هاووڵاتیان و رێكخراو و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان و بەردەوام داوای ئەنجامدانی چاكسازی دەكەن، هەروەها چاكسازی بۆ ئەو دەوڵەت و هەرێمانە پێویستە كە بۆ ماوەیەكی زۆر هیچ گۆڕانكارییەك بەسەر سیستەمی ئابوورییاندا نەهاتووە، یان بەردەوام لە بەردەم ئەگەری قەیرانی دارایی و گەمارۆ و سزای ئابووری و دارایی وڵاتانی دیكەدان، لەلایەكی دیكەوە وڵاتان بەردەوام پێویستیان بەوە هەیە كە هەڵسەنگاندنێكی گشتگیر و فراوانی دارایی و ئابوورییان هەبێت. چاكسازی لەم سەردەمەدا بۆتە پرۆسە و كارێكی گەورەی پێویستی وا، كە سەرجەم حكومەتەكانی دنیا پێویستە ئەنجامی بدەن، چونكە سەرجەم بوارەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی وێڕای ئەوەی دەیانگرێتەوە، هاوكات پێویستیان بەم گۆڕانكاری و چاكسازییانە هەیە. ئابووریناسان و سیاسەتمەداران و زانایانی كۆمەڵناسی لە جیهاندا هەریەكەو بەپێی پسپۆڕایەتیی تایبەت بە خۆیان و بوارە جیاجیاكانیان دروشمی چاكسازییان بەرزكردۆتەوە و، پێیان وایە دەبێت حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ سەرخستنی دیدگای ئابووری رەچاوی ئەو بارودۆخە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەش بكات كە هەرێم تێیدا دەژی.
چەمكی چاكسازیی ئابووری و گرنگیی ئەنجامدانی ئەم پرۆسەیە لە كۆتایی ساڵانی نەوەدەكانی سەدەی رابردووداو لەگەڵ دەستپێكی سەدەی 2000 دا بەشێوەیەكی زۆر فراوان و گرنگتر دەركەوتووە، ئەمەش دوای ئەوەی كێشە و گرفتە ئابوورییەكان بەرۆكی زۆربەی وڵاتانی جیهانی گرتووە و سەرچاوە و دەرامەتی وڵاتان روویان لە كەمی كرد و گرفتەكانیشیان زیاتر بوون، ئەویش دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی زۆر كەڵەكەبووبوون بێ ئەوەی چارەسەر بكرێن، لە ناویشیاندا گەندەڵیی ئابووری كە وەكو پەتایەكی مەترسیدار لە زۆربەی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو لەگەڵ هەندێك وڵاتانی پێشكەوتووشدا تەشەنەی كردووە، لەو وڵاتانەدا بەشێوەیەكی روون و ئاشكرا گەشەیەكی نزمی ئابووری بەرچاو دەكەوێت، كە كەموكووڕی و دەرهاویشتەی بۆ سەرجەم كەرتە ئابوورییەكان هەبووە. لەگەڵ ئەوەی چاكسازیی ئابووری لەناو ئەو وڵاتانەدا دەكرێت كە بەشێوەی هەڵبژاردن و دیموكراسی فەرمانڕەواكانیان لەلایەن گەلەوە هەڵدەبژێردرێن، كەچی چاكسازی بووەتە دروشمێكی سیاسیی ئەو وڵاتانەش، بگرە بووە خواستێكی سەرەكیی خەڵكی و داواكارییەكی گرنگی شەقام و هەموو رێكخراوێكی كۆمەڵگەی مەدەنی و هەرچی سەندیكا و دامەزراوە نێودەوڵەتییەكانیش هەیە، بانگەشەی بۆ دەكەن، لەگەڵ كەمیی كەرەستەی خاو و نزمیی بەهای نەوت و كەرەستە و سامانی سرووشتیدا دەنگی بەرزی داواكارییەكانی خەڵكی بۆ ئەنجامدانی چاكسازی زیاتر بووە.
* لە ماوەی رابردوودا حكومەتی هەرێمی كوردستان پڕۆژە یاسای چاكسازیی لە مووچە و دەرماڵە و ئیمتیازات و خانەنشینیدا ناردە پەرلەمان و دوای پەسەندكردنی لە چاوەڕوانی جێبەجێكردندایە؛ پرسیار ئەوەیە ئایا تاچەند ئەم چاكسازییە لە مووچە و ئیمتیازات و خانەنشینی بۆ پرۆسەی چاكسازیی ئابووری گرنگە؟
- بەشێوەیەكی سرووشتی و ئاسایی چاكسازیی ئابووری پرۆسەیەكی گشتگیر و زۆر فراوانە و سەرجەم كەرت و سێكتەرە ئابوورییەكان لەخۆ دەگرێت، كەرتە ماددییەكان و نامادییەكانیش دەگرێتەوە، ئەمە وێڕای ئەوەی پرۆسەی چاكسازی سەرجەم بوارەكانی یاسایی و كارگێڕی و پیشەسازیی و كشتوكاڵی و خزمەتگوزاری دەگرێتەوە، لێرەدا ئەگەر باسی كەرتی چاكسازیی كارگێڕی بكەین، ئەوا كەرتێكی فراوانە و هەموو بوارەكانی كارگێڕی و بەڕێوەبردنی حكومەت دەگرێتەوە كە پەیوەندیی راستەوخۆ و ناڕاستەوخۆیان بە بەڕێوەبردنی ئابووریی و پەرەپێدانی ئەم لایەنە گرنگەوە هەیە، تەنانەت زۆربەی دیراسات و توێژینەوە ئابوورییەكان خراپی و كزیی پەرەپێدانی ئابووری بۆ ئەو لاوازییە دەگەڕێننەوە كە دوچاری كەرتی كارگێڕیی بەڕێوەبردنی ئابووری بۆتەوە و كاریگەریی خراپی لەسەر چالاكییە ئابوورییەكانیش داناوە، بۆ نموونە: بەهۆی گەورەیی قەبارەی دەزگای كارگێڕییەوە كە كۆنتڕۆڵی پرۆسەی ئابووری و كۆمەڵایەتی و سیاسی دەكات، ئا لێرەوە داواكارییەكانی چالاككردنی بواری كارگێڕی و بەڕێوەبردن هاتە پێشەوە، بۆ ئەوەی لە رووی ئابوورییەوە لەو لاوازی و پووكانەوەیە دەربازمان بێت، كە هەرێمەكە دوچاری بووە و شوێنەواری خراپی لە سەرمان داناوە و نەتوانراوە سامان و دەرامەتە سرووشتی و مرۆییەكان بەپێی پێویست سوودی لێ وەربگیرێت و ئابوورییانە مامەڵەیان لەگەڵ بكرێت، هەربۆیە لێرەوە بەرزبوونەوەی دەنگی ناڕەزایەتی لە بواری كارگێڕی و بەڕێوەبردنی دامودەزگاكانی دەوڵەت دەستی پێكرد و رێڕەوی چاكسازیی یاسایی بۆ رێكخستنەوە و چاوخشاندنەوە بە مووچە و ئیمتیازات و دەرماڵە و خانەنشینان و چەندین بواری دیكەی لەخۆگرت، بەبێ لابردن و دەستبەرداربوونی كەموكووڕی و كەلێنە یاسایی و ئیداری و ئابوورییەكان كە ئەركی سەرشانی پرۆسەی كارگێڕی و بەڕێوەبردنی لە هەرێمی كوردستان قورستر كردووە، مومكین نییە بتوانرێت چەمكی چاكسازیی ئابووری لە موزایەدە و پڕوپاگەندە دەربهێندرێت، پێویستە چاكسازیی ئابووری لە پێداویستیی كۆمەڵگەوە هەڵقوڵابێت و زۆر بە وردی و زانستییانە بوارەكانی دیاری بكرێت و كاری لەسەر بكرێت، بە چەشنێك ئەگەر پێویستیت بە چاكسازیی ئیداری هەبێت، دەبێت چاكسازیی ئیداری ئەنجام بدرێت، یان ئەگەر پێویستیت بە چاكسازیی كۆمەڵایەتی هەبێت، پێویستە بە چاكسازیی كۆمەڵایەتی دەست پێ بكەیت، خۆ ئەگەر دەرامەتە مرۆییەكان لاواز بێت و لە ئاست پێشكەوتنە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكاندا نەبێت، دەبێت بە چاكسازیی دەرامەتە مرۆییەكان و پەرەپێدانی دەست پێ بكەیت، پرۆسەكە زۆر فراوانە و تەنیا پرۆسەیەكی چاكسازیی ئابووری نییە، بەڵكو هەموو بوارەكانی ژیان لە ناوخۆی هەر وڵاتێكدا لەخۆ دەگرێت، هەرچەندە بەداخەوە من وردەكاریی ئەو پڕۆژە چاكسازییەی (مووچە و دەرماڵە و ئیمتیازات و خانەنشینی)م لە بەردەستدا نییە، بەڵام زیاتر جەختكردنەوەیە لەسەر لایەنی دارایی لە چاكسازیی ئابووریدا، چونكە ئێمە لە كوردستاندا زۆر بە خراپی مامەڵە لەگەڵ لایەنی دارایی و ئابووری دەكەین، كە لە رووی لایەنی نەختینەییەوە زیادە مەسرەفییەكی زۆری تێدایە، دەرئەنجام پڕۆژە یاسای چاكسازی كە لە پەرلەمان گفتوگۆی لەسەر كرا، جەختكردنەوە بوو لەسەر ئەم لایەنە گرنگەی دارایی لەناو پرۆسەی چاكسازیی ئابووریدا، بەتایبەتی ئەو گرفت و كێشانەی كە تایبەت بوون بە دوو مووچە و سێ مووچە و پێدانی پلە بە كەسانێكی ناشایستە و بێكاری رووپۆشراو و رۆتین و بیرۆكراتییەت و چەندین بواری دیكە، هەروەها مەسەلەی بەتایبەتكردن و هاوبەشیی نێوان كەرتی تایبەت و گشتی، یان چۆنیەتی بەتایبەتكردنی كەرتی گشتیش هەموو ئەمانە گفتوگۆیان لەسەر كرا، ئەمە وێڕای گفتوگۆكردن لەسەر ئەو پێشنیار و راسپاردانەی كە لەلایەن بانكی نێودەوڵەتییەوە ئامادە كراوە بۆ بەهێزكردنی ژێرخانی ئابووری و هەڵسەنگاندنی لایەنی بەهێزی هەرێم، من وای دەبینم حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هەوڵی ئەوەدایە كە جەخت لەسەر هەموو ئەم بوار و لایەنانە بكاتەوە، بۆ ئەوەی دەرئەنجام كەرتی ئابووری رێڕەوی سرووشتی و ئاسایی خۆی وەربگرێت و پەرەپێدانی ئابووری لە هەرێمدا رووبدات.
* ئایا حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە لە هەنگاوی داهاتوویدا چی بكات بۆ ئەوەی پرۆسەی چاكسازی فراوانتر و گشتگیرتر بكات، تا هەموو ئامانجەكانی خۆی بهێنێتەدی، كە هەروەكو مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان رایگەیاندبوو بەوەی پرۆسەی چاكسازی جگە لەم پڕۆژە یاسایە، چەندین بواری دیكەش لەخۆ دەگرێت؟
- سەركەوتنی هەر پڕۆژەیەكی چاكسازی بەستراوەتەوە بە ئاستی ئەو ئیرادە بەهێزەی سەرۆكی حكومەت و دامەزراوەكانی لە ئەنجومەنی وەزیران هەیانە، كە هێز و پاڵپشتی لە ویست و خواستی جەماوەرەوە پەیدا دەكات، لەناو هەر پرۆسەیەكی دیموكراتیشدا كە حكومەت لە لایەن گەلەوە هەڵبژێردراوە و نوێنەرایەتیی ئەوان دەكات، یەكەمین پردی پتەوكردنی متمانەی نێوان هاووڵاتیان و حكومەت ئەنجامدانی پرۆسەی چاكسازییە، سەبارەت بە وەڵامی پرسیارەكەشتان كە حكومەت بۆ جێبەجێكردنی پرۆسەی چاكسازیی ئابووری لە كوێوە دەست پێ بكات، من پێموایە پێش هەموو شتێك ئەركی حكومەتە دیراسەیەكی ورد و زانستی لەسەر سەرجەم لایەنەكانی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی هەبێت و توێژینەوەی ورد لەسەر بوارەكانی ئابووری و دارایی و مرۆیی ئەنجام بدات، هەروەها ئەركی سەرشانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە چاو بخشێنێتەوە بە تەواوی پەیوەندییەكانیدا لەگەڵ ناوەند لە بەغدا و وڵاتانی دراوسێ و جیهان، هەرێم دەبێت بزانێت ئەركی سەرشانی چییە و مافەكانیشی چین، لە كۆتاییشدا دوای ئامادەبوونی ژمارە و ئامار و داتا، ژێرخانێكی ئابووریی بەهێز و پتەو دروست دەبێت، ئەو كات دەتوانێت پلانێكی چاكسازیی بەهێز و راستەوخۆی لە سەرجەم سێكتەرەكاندا هەبێت، بەهاوشانی ئەم كارە پێویستە لە ئێستادا دەست بكرێت بە بەهێزكردنی كەرتەكانی بانك و دارایی و دامودەزگا حكومییەكان و، دووبارە رێكخستنەوەی باج و رسومات و بنبڕكردنی گەندەڵی و كەموكووڕی لە بواری دارایی و داهاتەكاندا، ئەمەش هێزێكی گەورە دەداتە حكومەت بۆ جێبەجێكردنی پلان و پڕۆژەكانی، لەمەش گرنگتر لە قۆناغی چاكسازییدا پێویستە زیادەمەسرەفی و زیادەڕۆیی لە خەرجییەكاندا رابگیرێت و خەرجكردنی هەموو دینار و دۆلارێك لە گەنجینەی حكومەتدا لە شوێنی راستەقینە و پێویستی خۆی خەرج بكرێت، لەمەشدا پێكەوە پێویستمان بە چاكسازیی ئیداری و دارایی دەبێت، چونكە بەبێ چاككردن و رێكخستنی ئەم دوو لایەنە ناتوانرێت بەرەو كەناری ئارامی بپەڕینەوە، حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كەرتێكی گشتی قەبە و گەورەدا میراتێكی بۆ بەجێماوە كە ئەركی سەرشانی قورس كردووە، هەربۆیە دەبێت سك هەڵگوشین و چالاككردنێكی باش و ئیجباری پیادە بكرێت، بە راددەیەك ئەگەر كار گەیشتە ئەوەی ژمارەیەكی زۆری فەرمانبەرانی خانەنشین بكات، یان راژەكانیان لەنێوان وەزارەت و دامەزراوەكاندا بگوازێتەوە، دەبێت ئەم هەنگاوە پەیڕەو بكات، هەروەها بۆ ئەو فەرمانبەرانەی لە كەرت و سێكتەرە جۆراوجۆرەكاندا پێویستی پێیان هەیە، دەبێت دەست بە ئەنجامدانی خولێكی بەهێزی مەشق و راهێنانیش بكات، كاتی ئەوە هاتووە دامەزراوەكانی حكومەت لە ئاست سەردەمی نوێ و تەكنەلۆژیا و پێشكەوتنەكانی جیهاندا بن، لە كۆتاییدا هیچ پرۆسەیەكی چاكسازی بێ بوونی ژینگەیەكی لەباری چاكسازیی ئیداری و بەبێ ئیدارەیەكی پێشكەوتووی راست و دروست كە باوەڕی بە پرۆسەی ئابووری هەبێت، سەرناگرێت و هەرگیز حكومەت لە جێبەجێكردنی چاكسازییەكانیدا سەركەوتوو نابێت.
* لایەنێكی دیكەی گرنگ ئەو ژینگە سیاسییە ئاسایی و سرووشتییەی هەرێمی كوردستانە، ئایا بەبێ بوونی ئەم ژینگەیە، بەتایبەتی كە سەرمایەی سیاسی و ئابووری لە هەرێمی كوردستاندا تێكەڵ بەیەك كراوە، دەكرێت حكومەتی هەرێمی كوردستان لە جێبەجێكردنی پرۆسەی چاكسازیدا سەركەوتوو بێت؟
- كەموكووڕی و گرفت و كێشە ئیدارییەكان لە هەرێمی كوردستاندا بەشێكی زۆری هۆكارەكەی بۆ حزبەكانی كوردستان (بە حزبە حوكمڕانەكان و هاوبەشەكانیشیانەوە) دەگەڕێتەوە، لە كوردستاندا تەنگژە سیاسییەكان و ململانێ حزبییەكان هۆكار و سەرچاوەی زۆر لە گرفت و كێشە ئیداری و ئابوورییەكان بوون. بۆیە بەبێ جیاكردنەوەی ئیدارەی حزبی لە ئیدارەی حكومەت ناكرێت هیچ پرۆسەیەكی چاكسازیی سەركەوتوو بێت، بگرە بە بێ دوورخستنەوەی دەسەڵاتی حزبی لەناو كایەكانی حوكمڕانی و وەزارەت و دامەزراوەكانیدا پرۆسەی چاكسازی تەنیا دروشم و كات كوشتن دەبێت، كە ئێمە لەم قۆناغ و سەردەمەدا بۆ جێبەجێكردنی بەرنامە و كاری كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر پێویستمانە، هەموومان دەزانین حزبەكان داخزاونەتە ناو هەموو جومگە سەرەكییەكانی كارگێڕی و بەڕێوەبردنی وڵات، بە چەشنێك كە هەندێك جار زۆر زەحمەتە ئەم دوو ئیدارە حزبی و حكوومییە لێك جیا بكرێنەوە، بەڵام دەرئەنجام هیچ رێگاچارەیەكی دیكەمان لە بەردەستدا نییە و دەبێت حزبە سیاسییەكانی كوردستان ناچار بكرێن بە جیاكردنەوەی حزبایەتی لە كاروباری ناوخۆی حكومەت و ئیدارەدا، نابێت حزبەكان لەسەر حیسابی بەرژەوەندیی گشتی ئەوەندە پێداگری لەسەر بەرژەوەندییە تەسك و تایبەتییەكانی خۆیان بكەن، بەبێ ئەمە وەكو ئەوە وایە قاچ و دەستی حكومەت ببەستینەوە و فڕێی بدەینە ناو ئاوەوە و پێشی بڵێین هەرگیز نابێت تەڕ ببیت.