كارگەكان لەهەرێمی كوردستاندا بە هۆی قەیرانی دارایی و نەبوونی پلان و بەرنامەیەكی گشتگیرو ژێرخانێكی دواكەوتوو رێگر بووە لە بەردەم گەشەكردن و پەرەپێدانی ئەم بوارە گرنگەی ئابووری. ئەمە لەكاتێكدا هەرێمی كوردستان توانای گەشەی پیشەسازیی هەیە، بەتایبەتی لە رووی كەرەستەی خاو و هێزی كاری جێگیر و بوونی نەوت و وزەو سەرچاوەی جیاجیای سووتەمەنی. لەگەڵ ئەمەشدا لەكۆی 3700 كارگە كە ئێستا لە كوردستاندا هەن، رێژەیەكی كەمی ئەم ژمارەیە كە لە 10% تێپەڕ ناكات، بە كارگەی گەورە پۆلێن دەكرێن، ئەمە وێڕای ئەوەی 2 هەزارو 66 كارگە داخراون. یاسای وەبەرهێنان كە لەساڵی 2006 دەرچوو، نەیتوانی بە هاوشێوەی كەرتەكانی دیكەی خانووبەرەو بازرگانی و گەشتیاری هانی وەبەرهێنەرانی ناوخۆو بیانی بدات بۆ رووكردنە دروستكردنی كارگەو كارخانەكان، بە راددەیەك تا كۆتاییەكانی ساڵی 2012 تەنیا بە رێژەی 17.10% سەرمایەگوزاریی لەكەرتی پیشەسازیدا كراوە، ئەم رێژەیەش زۆربەی بەسەر كارگەكانی چیمەنتۆو ئاسن دابەش بووە، شارەزایانی ئابووری پێیان وایە گرنگترینی ئەو بەربەستانەی كە بوونەتە هۆی رێگرتن لەپەرەپێدانی كارگەكان و بەرزبوونەوەی رێژەی بەرهەمی ناوخۆیی بریتین لە:(ژێرخانێكی دواكەوتوو، نەگونجاویی دابینكردنی ئاوو كارەبا، كەموكووڕیی كۆگا و شوێنی پێویستی ساردكەرەوە بەتایبەتی بۆ بەروبوومە كشتوكاڵییەكان، خراپیی یاسای وەبەرهێنان،– كەمی و نەبوونی شارەزایی و توانای هونەریی و تەكنیكی، زۆر پشت بەستن بە هاوردەكردنی كاڵا و خۆراك و پێداویستییەكان، خراپی و لاوازیی سیستەمی بانكی و داراییەكان)، زیانەكانی گرنگینەدان بە كەرتی بەرهەمهێنانی ناوخۆیی نەك ناسەقامگیری بۆ بازاڕەكانی ناوخۆی كوردستان دروست كردووە، بەڵكو زیانی گەورەی بە داهات و ئابووری و داراییش گەیاندووە. لە كاتێكدا رێژەی دانیشتووانی هەرێمی كوردستان لەزیادبووندایە و ژمارەیەكی زۆری ئاوارەو پەناهەندە و تەنانەت گەشتیارانیش روویان لە شارەكانی هەرێمی كوردستان كردووە، كەچی ئەمە نەبووەتە هۆی بەدەستهێنانی داهاتێكی باش، چونكە زیاتر لە 90%ی كاڵاو شمەكە ناوخۆییەكانی كوردستان لە دەرەوەی سنوورەكان دێن و بەكارهێنەرو بەكاربەران سوود دەگەیەنن بە بەرهەمهێنە سەرەكییەكە و بازرگانەكانی ئەو وڵاتانە و دواتر بازرگان و كاسبكاری خۆمان رێژەیەكی زۆر كەمیان بەردەكەوێت، ئەو 3700 كارگەیەش كە لەكوردستاندا هەن، زۆر كەمن ئەگەر بەراوردی بكەین بە 30 هەزارو 200 كۆمپانیا كە 27هەزاریان خۆماڵین و 3350 ی دیكەیان بیانین. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی شێخ ئاراس رەئووف بەڕێوەبەری گشتیی گەشەپێدانی پیشەسازی لە وەزارەتی بارزگانی و پیشەسازی لە هەرێمی كوردستان كرد.

* لەدوای 2003وە كەرتی پیشەسازی لە هەرێمی كوردستان گەشەسەندنێكی باشی بەخۆوە بینی، دواتر بە هۆی قەیرانی داراییەوە نەتوانرا بەردەوامی بەم گەشەیە بدرێت، ئایا لەكاتێكدا هەموو وڵاتانی جیهان بە دۆخی نائارامی و قەیراندا تێپەڕ دەبن، بۆچی لێرە بەو شێوە مەترسیدارە قەیرانەكە كاریگەری لەسەر گەشەپێدانی كارگەكان هەبوو؟
- لەدوای كەوتنی رژێمی بەعس لەساڵی 2003 كەرتی پیشەسازی بەگشتی و كارگەكانی ناوخۆ بەتایبەتی بە شێوەیەكی زۆر خێراو گەورە گەشەی بەخۆوە بینی، پێشتر لەسەرانسەری هەرێمی كوردستان تەنیا 700 كارگەمان هەبوو، لەدوای 2003وە ژینگەی وەبەرهێنان لەسەرجەم كەرتەكان و لەناویشیاندا كەرتی پیشەسازی لەبار بوو، خەڵك و سەرمایەدارو بیزنسكاران هەستیان بەئارامی و سەقامگیریی سیاسی و ئابووری و دارایی دەكرد، هەمووتان دەزانن كە مەرجی سەرەكی بۆ بەگەڕخستنی سەرمایە لە هەموو سێكتەرەكان بەتایبەتی لە كەرتی كارگە و پیشەسازی پێویستی بە زەمینە و ژینگەیەكی لەبار هەیە هەربۆیە تەنیا لەماوەی چوار ساڵدا ئەم ژمارەیەی كارگەكان بەرزبوونەوە بۆ 2600 كارگە تا وای لێهات لە 2010 گەیشتە سنووری 3000 كارگەو گەشەكردنەكەش بەردەوام بوو تا ساڵی 2014، لەو ساڵەدا كۆمەڵێك تەحەدداو مەترسیی گەورە رووبەڕووی هەرێمی كوردستان بوونەوە كە تا ئێستاش شوێنەوارەكانی بەسەر ئابووری و دارایی و كەرتەكانەوە دیارو لەبەرچاوە، شەڕی داعش و دابەزینی بەهای نەوت و هاتنی بەلێشاوی ئاوارەو بڕینی بودجەی هەرێمی كوردستان هەمووی كۆمەڵە هۆكارێكی كەوتنەوەی قەیرانێكی سەختی جەرگبڕ بوون. بەڵام ئەوەی كە لێرەدا وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە دەداتەوە، ئەو سیاسەتە چەوت و دژایەتیكردنە بوو كە لە زەمەنی عەبادی بەرامبەر هەرێمی كوردستان پەیڕەو كرا، كە ئامانج لێی داڕمان و دارووخانی ئابووری و پیشەسازی و گەشەی هەرێمی كوردستان بوو، دانانی بازگەكانی گومرك و خەراج زیانی كوشندەی لە كارگەكانی كوردستان دا، چونكە رژێمی عێراق هەڵسا بە دانانی بازگەی گومركی لەنێوان شارەكانی كوردستان و مووسڵ و شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقدا، بەمەش هەرچی بەرهەمی ئەو كارگانەی ناوخۆی هەرێمە كە پشتیان بە بازاڕەكانی عێراق بەستبوو بۆ ساخكردنەوەی كاڵاكانیان، زیانی گەورەیان بەركەوت و زۆربەیان لە بەرهەمهێنان راوەستان، كارگەی كەمالیاتمان هەبوو تەنیا لە لۆرییەك باری كەمالیات 1500 بۆ 2000 دۆلاریان گومرگ لێ وەردەگرت، ئەمەش وایكرد كارگەكانمان بەرەو پووكانەوەو داخستن رۆشتن، هەڵبەتە لەناوخۆشدا قەیرانی دارایی سەخت دروست بوو، كە وایكرد بازاڕەكانی ناوخۆش روو لە بێبازاڕی بكەن .
* بەڵام دواتر دوای هێوربوونەوەی دۆخەكە و لێكتێگەیشتنی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و عێراق ئەو بازگانە هەڵگیران و شوێنەوارەكانی قەیرانەكەش وردە وردە كۆتاییان هات، ئایا ئەمە كاریگەری هەبوو لەسەر دووبارە بووژانەوەی بەرهەمی ناوخۆیی و زیادبوونی ژمارەی كارگەكان؟
- دوای دانوستاندن و گفتوگۆیەكی زۆر لەگەڵ ئەنجومەنی ئابووریی عێراق و بە ئامادەبوونی چەند وەزیرێكی هەردوو حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستان توانرا داواكارییەكی زۆر پێشكەشی جەنابی سەرۆكی حكومەت و جێگرو بەرپرسانی پەیوەندیدار بكەین، ئەو كات بەغدا پاساوی هێنابووەوە بەوەی ئێمە بە یاسای كۆن كاردەكەین و ئەوان ناتوانن ئیمتیازاتمان بدەنێ، چونكە ئێمە بە یاسای 25ی ساڵی 1991 كارمان دەكرد؛ وتمان بەڵكو وابكەن بەیاسای ژمارە 20ی 1998 كاربكەین، ئەوەبوو یاساكە بڕیاری لێدرا لە ئەنجومەنی ئابووری بەوەی كاری پێ بكەین، هەروەها داوامان كرد پارێزگاری لە بەرهەمی ناوخۆ بكەن، ئەوە بوو بۆ پارێزگاریی بەرهەمەكەش دەسەڵاتیان دایە دەستی جەنابی وەزیر، دوای ئەم دوو هەنگاوە كە فاكتەرێكی سەرەكی و رۆڵی زۆر ئەرێنی هەبوو، وایكرد 50%ی كارگەكانی ناوخۆ بكەونەوە كار، چونكە لە 70%ی كارگەكانی كوردستان بەرهەمەكانیان لەناوەڕاست و خوارووی عێراق ساخ دەكەنەوە، ئێستا رۆژ لەدای رۆژ كێرڤ و ژمارەی دامەزراندنی كارگەكانی ناوخۆ بەرەو سەرەوە دەچێت، بەسوپاسەوە ژوورە بازرگانی و پیشەسازییەكانی هەرێم بە هەماهەنگی لەگەڵ ئێمە رۆڵێكی باشیان لە ئامادەكردنی داتاو ژمارەی راستەقینەی كارگەكان بینیوە. لە بەڕێوەبەرایەتیی ئاماردا لێژنەیەكی تایبەتمان دامەزراندووە كە كۆتا ژمارەی كارگەكانی ناوخۆ لە سەرانسەری هەرێمی كوردستاندا گەیشتۆتە 3700 كارگە.
* رەنگە لە رووپێوی و هەڵسەنگاندنی گەشەی كارگەكان تەنیا ژمارەی كارگەكان بەس نەبن، بەڵكو پۆلێن و قەبارەی بەرهەم و گەورەیی و بچووكی كارگەكانیش پێویست بێت، ئایا دەتوانین بڵێین گەشەی ئێستای كارگەكان لەئاست خواست و ویستی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازیدایە؟
- ئەو 3700 كارگەیەی ناوخۆ پۆلێن كراون بە سەر كارگەكانی (بیناسازی، خۆراكی، كیمیایی، چیمەنتۆ، ئاسن، پلاستیك، كارەبایی) و بەو شێوەیە باشبوونی پەیوەندییەكانی هەرێم لەگەڵ بەغدا كاریگەریی لەسەر گەشەكردنی ئەم كارگەیانە و دامەزراندنی كارگەی نوێ هەبووە، چونكە وەكو ئاماژەم پێدا زیاتر لە 70%ی بەرهەمەكانی 3700 كارگەی هەرێم بۆ بازاڕەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق دەچێت، ئەمەش داهاتێكی باشە بۆ هەرێمی كوردستان و بەدەستهێنانی هەلی كار بۆ گەنجان و دەرچووانی زانكۆگان كە ئێستا لە سنووری 50 هەزار هەلی كار لەناو ئەم كارگانە دابین كراوە، بەڵام هێشتا ئەمەی بەدەستهاتووە لەئاست خواست و ویستی ئێمەدا نییە و وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی ئامانجی زۆر لەمە گەورەتری هەیە، ئێمە ئێستا هەنگاو بەرەو گەیشتن بەخاڵی وەرچەرخان دەنێین.
* مەبەست لەخاڵی وەرچەرخان چییە؟ ئایا وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی لە رێگەی بەڕێوەبەرایەتییە گشتییەكەتانەوە پلان و بەرنامەی داڕشتووە بۆ چۆنیەتی پێشخستن و پەرەپێدان بە كارگەو بەرهەمی ناوخۆیی، بەتایبەتی لەم كابینەیەی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا؟
- مەبەست لە خاڵی وەرچەرخان دروستكردنی ژینگەیەكی لەبارە وەكو هەر سێكتەرێكی دیكە، ئەگەر ئەم خاڵە دروست نەكەین، ناتوانین پلان و بەرنامەكانی وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی جێبەجێ بكەین و بیزنسكار و سەرمایەدار و وەبەرهێنەر روو لە كەرتی پیشەسازی بكەن، بۆ ئەمەش پێویستیمان بە پلانێكی هاوبەشە لەگەڵ سەرجەم وەزارەتە پەیوەندیدارەكان، ئێستا پاكێجێك لای جەنابی وەزیرە، تاوەكو بتوانێت لە ئەنجومەنی وەزیران بخرێتەڕوو بۆ ئەوەی كاری پێ بكرێت، چونكە پلانی ستراتیژیی گەشەپێدانی كەرتی پیشەسازی و پەرەپێدانی كارگەكان هیممەتی سەرجەم وەزارەتەكانی دەوێت، بەوەی داتایەكی راست و دروست بكەین و كەرتی پیشەسازی رێك بخەینەوە .
* ئایا یاسا و رێساكانی تایبەت بە دامەزراندنی كارگەو مامەڵەكردن لەگەڵ كەرتی پیشەسازی پێویستی بە گۆڕانكاری نییە؟ هەروەهاتا چەند بە پێویستی دەزانن لەم خولەی پەرلەمان زۆرترین یاسا و رێسا هەموار بكەنەوە، بۆ ئەوەی لەخزمەتی پەرەپێداندا بێت؟
- بەڵێ، پێویستمان بەوە هەیە چاوخشاندنەوە بە زۆربەی یاسا و رێساكاندا بكەینەوە، بۆ ئەم مەبەستە چەند جارێك لەگەڵ لێژنەی پیشەسازی و وزە لە پەرلمانی كوردستان دانیشتووین و رەشنووسی هەموو ئەو یاسایانەمان ئامادەیە و راوێژكارێكمان هەیە، ئەبدێتی هەموو ئەو داتاو یاسایانەی كردووە و، یاساكانمان یاسای پەرەپێدانە كە لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق ئیقراری پێ بكرێت و پەسەند بكرێت. لەلایەكی دیكەوە یاسایەك كە زۆر گرنگەو دەبێت هەموو كۆمەڵگەیەك كاری پێ بكات، «یاسای پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی»یە، ئێمەش یاسای پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی ژمارە 11ی 2010مان هەیە و ئەبدێت كراوەو نێردراوە بۆ ئەنجومەنی وەزیران و لەوێ ئاراستەی پەرلەمان دەكرێت، ئومێدەوارم لە ئەمساڵدا سەرجەم ئەو یاسایانە تەواو بێت و لەناویشیاندا یاسای ناوچە پیشەسازییەكان و یاسای پێوانەسازی كۆنتڕۆڵی جۆری و یاسای كاروباری كۆمەڵایەتی و چەندین یاسا و بڕگە و ماددەی دیكە، بۆ نموونە بەپێی یاسای كاروباری كۆمەڵایەتی هەر هاووڵاتیەك لەكارگەی ئەهلی كار بكات، پێویستە ئەو ئیمتیازاتانەی بدرێتێ كە پارەی لێ دەبڕێت.هەروەها یاسای ناوچە پیشەسازییەكان گرنگی زۆری هەیە، چونكە كوردستان پێویستی بە ناوچەی پیشەسازیی مۆدێڕن هەیە و ئێمە چەند ناوچەیەكی پیشەسازیمان هەیە كە ژێرخانەكەی زۆر لاوازە، ئەمە وێڕای ئەوەی كە پێگەیاندنی كادیر و كردنەوەی خولی مەشق و راهێنان و دانانی سەنتەری كۆكردنەوەی زانیاریی پیشەسازی كە سەرجەم زانیاریی و داتاكانی وەزارەت و وەبەرهێنان و ژووری بازرگانی و پیشەسازیی و وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و ئاماری لەخۆگرتبێت، داتای راست و دروست وا دەكات، ئێمە بەرەو پلانێكی راست و دروست هەنگاو بنێین.
* وەكو وەزارەت تا چەند هەنگاوتان ناوە بەرەو بووژانەوەی پڕۆژەی بچووك كە لە ئێستادا لە زۆربەی وڵاتانی تازەپێگەیشتوو گرنگییەكی زۆری پێ دەدرێت و ژمارەیەكی زۆری هەلی كاریش لەخۆدەگرێت؟
- ئەگەر یاسای ژمارە 11ی 2010 لە پەرلەمان پەسەند بكرێت، ئەوا بێگومان چیتر پڕۆژە و كارگە بچووك و مامناوەندەكانمان تووشی گرفتی كێبڕكێی بەرهەمی بیانی نابن، لەلایەكی دیكەوە ئێمە وەكو وەزارەتی بازرگانی و پیشەسازی و سێكتەری پیشەسازی بەڕێوەبەرایەتیەكمان نوێ كردۆتەوە كە پێی دەوترێت: «بەڕێوەبەرایەتیی پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی»، لەو كەناڵەوە خاوەن كارگەكان دێن و فۆڕمیان دەدەینێ و پڕی دەكەنەوە و سەردانی كارگەكانیان دەكەین، ئەگەر هەر كاڵاو بەرهەمێكیان بە رێژەی لە 25% پلانی عێراق پڕ بكاتەوە، یاساكە دەیگرێتەوە و بەرهەمەكەی دەپارێزین، تا ئێستا 78 كاڵا پاراستنی بەرهەمی خۆماڵی بۆ پڕكراوەتەوە، لە كارگەی شیش و گەچ و چیمەنتۆ و ئارد كە تا راددەیەك ژینگەیەكی گونجاویان بۆ دروستكراوە تاوەكو گەشە بكەن.
* هەرێمی كوردستان پێگەیەكی لەباری هەیە بۆ گەشەی كشتوكاڵ، ئایا تا چەند هەماهەنگیتان لەگەڵ وەزارەتی كشتوكاڵ هەیە بۆ پەرەپێدانی پیشەسازیی خۆراكی؟
- كشتوكاڵ و پیشەسازی سەرەڕای ئەوەی دوو سێكتەری گەشەپێدانی ئابوورین لە هەرێمی كوردستان، ژینگەو بازاڕێكی لەباریش هەیە بۆ گەشەپێدانی پیشەسازیی خۆراكی، لەمبارەیەوە لەگەڵ وەزارەتی كشتوكاڵ كار بۆ ئەوە دەكەین پلانێكی 5-10 ساڵی دابڕێژین بۆ پێشخستنی هەردوو بوارەكە ئێستا كار لەسەر ئەم ئامانجە دەكەین تاوەكو چیتر پشت بە كەرتی بازرگانی نەبەسترێت، من تێبینییەكم هەیە بەوەی بازرگان كاڵاو شمەك دەهێنێت و راستەوخۆ ساخی دەكاتەوە، گوێ بەوە نادات ئابووری و دارایی وڵات گەشە بكات و هەلی كار بۆ گەنجەكانمان بدوزرێتەوە، بەڵام پیشەسازیكار بەپێچەوانەوە ئابووری و داهاتی وڵات دەبووژێنێتەوە و ئەوەندە پاشكەوتەی ئابووریی وڵاتانیش نابین.