زاكری لۆكمان پڕۆفیسۆری مێژوو و دیراساتی ئیسلامی و رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە زانكۆی نیویۆرك و توێژەر و وانەبێژی چەند بابەتێكی گرنگە وەك مێژووی هاوچەرخی ئابووری، كۆمەڵایەتی و سیاسی و كولتووری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێشتریش بەڕێوەبەری كۆمەڵەی دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بووە. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سیاسەتی ئیدارەی ئێستای ئەمریكا لە ئاست ئەم ناوچەیەدا، بەتایبەتی كە گفتوگۆ و مشتومڕێكی زۆری لە بارەوە دەكرێت، هەروەها كاریگەری، یان ئاكامەكانی سیاسەتی ئەمریكا وەك گەورەترین هێزی باڵادەست و دەستڕۆیشتوو لەم ناوچەیەدا و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

* لەوەتەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەسەڵاتی گرتۆتەدەست، باس لە پرسی كشانەوە، یان كەمكردنەوەی بوونی ئەمریكا دەكرێت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سەرۆك ترەمپ خۆیشی چەندین جار ئاماژەی بەوە كردووە كە دەبێت سنوورێك بۆ شەڕە بێكۆتاییەكان دابنرێت، تێڕوانینی ئێوە لەم بارەیەوە چییە و تا چەند ئەم ئیدارەیە توانیویەتی بەم ئاراستەیەدا هەنگاو هەڵبگرێت؟
- لە راستیدا من پێم وانییە مەسەلەكە ئەوە بێت كە ئایا ئەمریكا لەم ناوچەیە دەكشێتەوە، یان نا، بەڵكو ئەوەی بەدی دەكرێت ئەوەیە كە هەرچەندە زۆر زەحمەتە بزانین ترەمپ چۆن بیر دەكاتەوە، بەڵام هێندەی لەو رێچكەیە تێگەیشتبین كە ترەمپ گرتوویەتەبەر، دەبینین ئەمریكا لە چەندین ناكۆكی و شەڕەوە تێوەگلاوە، لە نێویاندا شەڕەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئێوە بڕواننە شەڕی ئەفغانستان، هەروەها داگیركردنی عێراق كە مایەی كارەسات بوو هەم بۆ ئەمریكا و هەم بۆ خەڵكی عێراق. ئەوە بوو لە ماوەی رابردوودا بڕیاری دا لە ناوچە كوردنشینەكانی سووریا بكشێتەوە بەرەو كێڵگە نەوتییەكان و بواری دا توركیا جڵەوی ئەو ناوچەیە بگرێتەدەست. هەموو ئەوانەی ئاماژەم پێ كردن بۆ ئەوە بوو بڵێم كە ترەمپ راینەگەیاندووە كە دەیەوێت ناوچەی كەنداو جێبهێڵێت، یان بیەوێت لەپێناو كەمكردنەوەی گرژییەكانی نێوانیاندا لەگەڵ ئێران بگاتە رێككەوتنێك، یان هەوڵی جددیی نەداوە بۆ ئەوەی ئێران و سعودیە و هاوپەیمانەكانی بگەنە جۆرێك لە رێككەوتن، كە ئەگەر ئەمە رووبدات، ئەوا لە بەرژەوەندیی هەموو لایەكدا دەبێت لە ناوچەكەدا، بەڵام ئەوەی بەدی دەكەین تەواو پێچەوانەیە، چونكە دەبینین هەوڵی هەڵكشانی گرژییەكان دەدات لەگەڵ ئێراندا.
* زۆر جار مشتومڕی ئەوە لە نێو خودی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا دەكرێت كە ئایا بەراورد بە رابردوو ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگییەكی ئەوتۆی ماوە بۆ بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ئەمریكا، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- لە راستیدا مشتومڕە كۆنەكە ئەوە بوو كە خەمی سەرەكیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا نەوتەكەی بوو، بەڵام ئەمە هەمیشە مشتومڕێكی ئاڵۆز بووە، چونكە هیچ كاتێك ئەمریكا پشتی بە نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست نەبەستووە، لەگەڵ ئەوەشدا كۆنتڕۆڵكردنی ئەم ناوچەیە لەلایەن ئەمریكاوە بۆتە هۆی ئەوەی دەستڕۆیشتووییەكی زیاتری لە ئابووریی جیهاندا هەبێت، بەتایبەتی لە ئاستی هاوپەیمانە ئەوروپییەكانی و وڵاتی یاباندا، كە ئەمەی دواییان زۆر پشتی بە نەوتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بەستووە. بە دڵنیاییەوە لە سەروەختی شەڕی ساردیشدا ئەم ناوچەیە گۆڕەپانێكی گرنگی ململانێكان بوو. كەواتە ئەگەر بگەڕێمەوە بۆ وەڵامی پرسیارەكەتان ئەوا بە دڵنیاییەوە لە دوای كۆتاییهاتنی شەڕی ساردەوە ئەم مشتومڕە لە بارەی گرنگیی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئەمریكا لەلایەن نوخبەی سیاسەتداڕێژەری ئەمریكییەوە دەكرێت. واتە لایەنێك دەیەوێت تا راددەیەك ئەمریكا لەم ناوچەیە بكشێتەوە، رەوتێكیش هەیە پێی وایە پێویستە ئەمریكا سیاسەتێكی توندتر لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بگرێتەبەر، كە ئەوە بوو لە دوای ساڵی 2001ـەوە ئەم سیاسەتە لە چوارچێوەی ئەوەی پێی دەوترێت «شەڕی دژ بە تیرۆریزم» پیادە كرا، دواتر ئەمە كرایە بیانوو و پاساوی شەڕ لە دژی ئەفغانستان و دواتر داگیركردنی عێراق و تا راددەیەك سیاسەتەكانی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا. كەواتە ئەگەر بە راشكاوی بدوێم، ئەوا من نازانم ئایا ئەم ناوچەیە گرنگییەكی كەمتری هەیە بۆ ئەمریكا، یان نا، چونكە تا ئێستاش لەم ناوچەیەدا بڕێكی زۆر نەوت بەرهەم دەهێندرێت، هەرچەندە پێم وایە ئاماژەكردن بە هۆكاری نەوت وەك پاڵنەری داگیركردنی عێراق لە ساڵی 2003دا لەلایەن ئەمریكاوە شرۆڤەكارییەكی یارمەتیدەر نییە. هەرچۆنێك بێت، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا خۆی بە تاكە هێزی باڵادەست دەزانێت و هەوڵیش دەدات پارێزگاری لەم پێگەیە بكات و بگرە بەهێزیشی بكات، لەم پێناوەدا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كار دەكات بۆ ناچاركردنی رژێم و دەوڵەتانی ناوچەكە بۆ ئەوەی ئەو سیاسەتە بگرنەبەر كە ئەمریكا دەیەوێت و خۆ ئەگەر بێت و بەرهەڵستی بكەن، ئەوا هەوڵی لابردنیان، یان لاوازكردن، یان ئیحتیواكردنیان دەدات. كە پێم وانییە بەم نزیكانە گۆڕانكارییەك لەم سیاسەتەدا بەدی بكرێت.
* باسی ئەوەتان كرد كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەوڵی ئیحتیواكردنی هەر لایەنێك دەدات كە دژ و بەرهەڵست بێت بۆ سیاسەتەكانی لەم ناوچەیەدا، ئایا پێت وایە بۆ بەدیهێنانی ئەم ئامانجە پتر پەنای بردۆتەبەر سزا و فشاری ئابووری، یان ئایا ئێوە چۆن لە كاریگەریی ئەم رێگاچارەیە دەڕوانن؟
- بە دڵنیاییەوە ئەگەر ئێمە باس لە كاریگەریی سزا ئابوورییەكانی ئەمریكا لەسەر ئێران بكەین، ئەوا راستە ئابووریی ئێران لە دۆخێكی باشدا نییە و رۆژ بە رۆژ خراپتریش دەبێت، ئەمەش هەندێ جار بۆتەهۆی سەرهەڵدانی ناڕەزایەتی لە نێو گەلی ئێراندا، كە دەیانەوێت ژیانێكی جیاوازتر و ژیانێكی باشتر بژین. كاتێكیش دەبینین كە دەسەڵاتدارانی ئێران رووبەڕووی ئەم سزا سەختە ئابوورییانە بوونەتەوە، ئەوا دەیانەوێت هەستی ناسیۆنالیستیی خەڵكی وڵاتەكە بجووڵێنن و بانگەشەی ئەوە دەكەن كە دەبێت بەرگری لە وڵاتەكەمان بكەین. هەرچۆنێك بێت من نامەوێت پێشبینی داهاتوو بكەم، بەڵام پێم وانییە سزاكان ببنەهۆی رووخاندنی دەسەڵاتی ئێران. چونكە ئێمە پێشتریش لە عێراق و شوێنەكانی دیكە بینیومانە كە سزاكان دەبنەهۆی بەهێزكردنی رژێمەكان و نابنەهۆی پێكانی ئامانجەكانیان، ئەمە ئەگەر ئامانجەكە رووخاندنی رژێمەكە بێت. دواتر ئێمە بینیمان كە دەسەڵاتدارانی ئێران ئامادە بوون رێككەوتنی ئەتۆمی واژۆ بكەن و پابەندیشی بوون، ئەوە بوو سەرۆك ترەمپ لەم رێككەوتنە كشایەوە و سزای زۆر قورسی بەسەر ئەو وڵاتەدا سەپاند، بەڵام پێم وانییە ئەم سزایانە ئامانجی خۆیان بپێكن ئەگەر ئامانجەكە كۆتاییهێنان بە حوكمڕانی ئەم دەسەڵاتەی ئێستای ئێران نەبێت.
* بە شێوەیەكی گشتی پێت وایە دەبێت ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا چی بكات، یان دەتوانێت بۆ هێوركردنەوەی گرژییەكانی ناوچەكە و بۆ هاوكاریكردنی ئەو وڵاتانەی ناوچەكە كە بە دۆخێكی سەخت و ناهەمواردا تێدەپەڕن چی بكات؟
- لە راستیدا ئەمە پرسیارێكی گەورەیە، ئەگەر ئێمە لە رووی مێژوییەوە لەم مەسەلەیە بڕوانین، ئەوا ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا هەمیشە هاوكاری رژێمە دیكتاتۆرەكان و پاشا رەهاكان بووە و پشتیوانیی سەدام حوسێن و رژێمی بەعسیشی كرد، تا ئەو كاتەی سەدام كوەیتی داگیر كرد. ئەم جۆرە سیاسەت و داگیركاری و دەستێوەردانانەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا مایەی كارەسات بوون بۆ گەلانی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و بۆ خودی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاش. كەواتە بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارەكەتان بدەمەوە، ئەوا ئەوەی ئێوە ئاماژەی پێ دەكەن زەحمەتە بەدی بێت، چونكە ئەمە بە مانای پێچەوانەكردنەوە و گۆڕینی سیاسەتی چەند دەیەی ئەمریكا دێت لە ئاست ئەم ناوچەیە، واتە سیاسەتێك بێت كە پابەندبوونێكی راستەقینەی هەبێت بە چارەسەركردنی زۆرێك لە كێشە جددییەكانی ئەم ناوچەیەوە لە رێگای سیاسی و پەنابردنەبەر گفتوگۆوە، هەروەها ئەمە پێویستی بەوە دەبێت كە بە سەربازیكردنی ئەو ناوچەیە كەم بكرێتەوە، كە هیچ پێویست ناكات ئەمریكا چەكێكی زۆر بفرۆشێت، یان بدات بە هەندێ لە وڵاتانی ئەم ناوچەیە، هاوكات دەبێت ئەمە هاوشان بێت بە هەوڵەكانی هێنانەئارای گەشەی ئابووری و برەودان بە مافەكانی مرۆڤـ، كە هەرگیز ئەمە نەبۆتە ئەولەوییەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا. كەواتە ئەگەر وەڵامەكەم پوخت بكەمەوە، ئەوا ئەم كارە ئاڵوگۆڕێكی گەورەی پێویستە، بەڵام بەردەوامبوون لەسەر ئەو سیاسەتەی ئێستا ئەمریكا وەك پەنابردنەبەر هێز و هەڕەشەكردن و پشتیوانیكردن لە هەندێ لە رژێمە خراپەكان و هەڕەشەكردن لەو رژێمە خراپانەی كە ئەمریكا هاوهەڵوێست نییە لەگەڵیاندا، بەرهەمێكی ئەرێنی لێ ناكەوێتەوە. چونكە كێشەكانی ئەم ناوچەیە، كە كێشەی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتین، بە پەنابردنەبەر هێزی سەربازی و هەڕەشەكردن چارەسەر ناكرێن.