ئەوەی لە ئێستادا مشتومڕ هەڵناگرێت ئەوەیە كە گەندەڵی بۆتە كێشەیەكی ئاڵۆز و مەترسیدار و زۆرێك لە كۆمەڵگەكان بە دەستیەوە دەناڵێنن، بۆ سنوورداركردن و بەرەنگاربوونەوەشی هەوڵ و كۆشش و رێگاچارەی جیاوازیان گرتۆتەبەر، ئەمەش لەو روانگەیەوە كە دەبێت هەر كۆمەڵگەیەك رێگای تایبەت بە خۆی بگرێتەبەر، ئەویش بە لەبەرچاوگرتنی هەلومەرج و رەوشی كۆمەڵگەكە. هەرچۆنێك بێت گەندەڵی كاریگەریی زیانبەخش و كوشندەی هەیە و ناكرێت هەوڵی جددی بۆ رووبەڕووبوونەوەی نەدرێت. پرسی هۆكارە ریشەییەكان و دەرئەنجام و چۆنیەتی چارەسەركردنی گەندەڵی بوونە تەوەری دیمانەیەكی گوڵان لەگەڵ (ئەلینا رۆشا مینۆكاڵ) كە توێژەری باڵایە لە پرۆگرامی سەركردایەتیی پەیوەست بە گەشەپێدانەوە لە زانكۆی بێرمینگهام، كە كار لەسەر هێنانەئارا، یان گەڵاڵەكردن و پێشنیاركردنی چارەسەری سیاسی دەكەن. ئەلینا مینۆكاڵ تایبەتمەند و شارەزای چەند بوارێكی گرنگە كە گرێدراوی بوارەكانی پەیوەست بەو دژوارییانەن كە رووبەڕووی هەوڵەكانی بە دیموكراتیكردن دەبنەوە، لەگەڵ پرسەكانی پەیوەندیدار بە سرووشتی پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە و پڕۆسەی بنیاتنانی دەوڵەت، لە هەمان كاتدا چەندین توێژینەوەی لە بارەی گەندەڵی و هۆكار و دەرئەنجامەكانی ئەم دیاردەیەوە ئەنجام داوە.

* ئێوە لە توێژینەوەكانتاندا ئاماژە بە پرسی بە دیموكراتیكردن و بە نامەركەزیكردن دەدەن و پەیوەندیی ئەم دوو لایەنە بە گەندەڵییەوە تاوتوێ دەكەن، دەكرێت روونكردنەوەی زیاتر لەم رووەوە بخەنەڕوو؟
- ئەوەی ئێمە لە توێژینەوەكانماندا سەرنجمان داوە، ئەوەیە كە لە ساڵانی هەشتاكانی سەدەی رابردوو بە دواوە و لە جیهانی تازە گەشەكردوودا دوو تەوژم لە ئارادا بوون، ئەوانیش (بە دیموكراتیكردن و بە نامەركەزیكردن)، ئەم دوو تەوژمەش گوڕوتینێكی زۆریان هێنایەئاراوە، هەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەمیش لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ئومێدی ئەوەیان دروست كرد كە حوكمڕانییەكی باش لەو وڵاتانەدا بنیات بنرێت. لە رووی تیۆرییەوە و لە هەناوی خۆیدا ئەم چەشنە بە «نامەركەزیكردنە دیموكراتییە» چەند ئەگەرێكی مژدەبەخشی هەڵگرتووە، لەوانە:
1. لە رووی مەبدەئییەوە ئامانجی بەنامەركەزیكردن بریتییە لە نزیككردنەوەی زیاتری حكومەت و ئەو لایەنانەی خزمەتگوزارییەكان بۆ خەڵك دەستەبەر دەكەن.
2. ئەگەر ئەو خاڵەی پێشوو بەدی بێت، ئەوا هاوكار دەبێت لە برەودان بە دیموكراسی لەسەر ئاستی ناوخۆیی و زیادبوونی دەنگ و بەشداربوونی هاووڵاتییان و بەهێزكردنی بەرپرسیارێتی و كەمكردنەوەی گەندەڵی.
* دەكرێت تیشكی زیاتر بخەنەسەر كاریگەریی ئەم دوو تەوژمە لەسەر نەهێشتن، یان كەمكردنەوەی گەندەڵی؟
- سەرەتا دەمەوێت ئاماژە بەوە بكەم كە لەسەر ئەم بنامایانەی لە پرسیاری پێشوودا ئاماژەم پێكردن، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی رابردووەوە چاكسازی پەیوەست بە نامەركەزیكردنی گرتۆتەبەر. هەرچۆنێك بێت پرۆسەی بە نامەركەزیكردن پرۆسەیەكی پڕ پێچ و پەنایە. بە پێی ئەو توێژینەوانەی لەگەڵ چەند توێژەرێكی دیكەدا ئەنجاممان داوە لەبارەی پەیوەندیی نێوان گەندەڵی و بە نامەركەزیكردنەوە، گەیشتووینەتە ئەم دەرئەنجامە: خۆی لە خۆیدا دیموكراسی بە تەنیا ناتوانێت چارەسەر دەستەبەر بكات بۆ گەندەڵی، هەروەها بوونی حكومەتی مەحەلی (بە هەمان شێوەی حكومەتی دیموكراتی) بە شێوەیەكی راستەوخۆ نابێتە هۆی سنوورداركردن و كەمكردنەوەی گەندەڵی، واتە بەڵگەیەكی بنەبڕ و جێگیر نییە لەبارەی ئەوەی كە بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی. مەبەستم ئەوەیە لە غیابی نەبوونی بارودۆخێكی لەبار و خوازراودا، بەرپرسە سیاسییەكان كەڵكی خراپ لە سیاسەتی بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات و پانتایی ئەم دەسەڵاتە بۆ برەودان بە گەندەڵی وەردەگرن، لەبری ئەوەی بیكەنە مەودایەك بۆ بەرەوپێشبردنی حوكمڕانیی دیموكراتی.
* ئایا دەكرێت بڵێین بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات دەرئەنجامی پێچەوانەی لێ دەكەوێتەوە لە پەیوەندی بە پرسی گەندەڵییەوە، بە واتایەكی دیكە ئایا مەترسیی ئەوە نییە كە بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات لەبری سنوورداركردن ببێتە هۆی رەخساندنی دەرفەتی زیاتر بۆ گەندەڵی؟
- لە راستیدا دەكرێت پرسی بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات گرێ بدرێتەوە بە فۆرمێكی بە نامەركەزیكراوی گەندەڵییەوە، هۆكارە سەرەكییەكەش ئەوەیە كە دامەزراوە دوو رەگەكان (ئەگەر گوزارشتەكە راست بێت) و میكانیزمە لاوازەكانی بەرپرسیارێتی لەسەر ئاستی مەحەلی باڵادەست بن، لە هەمان كاتدا پرسی ئەوەی چۆن و بۆچی پەنا دەبردرێتەبەر گرتنەبەری بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات، تا سەر ئێسقان پرسێكی سیاسییە.
* ئەی چۆن دەكرێت بە نامەركەزیكردنی دەسەڵات رێگاچارەیەكی كارا بێت و دەرئەنجامی خوازراوی لەسەر كەمكردنەوەی گەندەڵی لێ بكەوێتەوە؟
- لە راستیدا كوالێتی و كارایی بەنامەركەزیكردن بەندە بە كۆمەڵێك فاكتەر و پاڵنەرەوە كە دەبنە هۆی گەڵاڵەكردنی رێساكانی گەمەكە و سرووشتی چارەسەر و رێگاچارە سیاسییەكە، ئەگەر ئەم پرسە زیاتر روون بكەینەوە، ئەوا ئەم پرسە ئەم خاڵانەی خوارەوە لەخۆ دەگرێت:
1. سرووشت و كواڵیتیی سەركردایەتیی سیاسی لەسەر ئاستە جیاوازەكانی حوكمڕانی.
2. پەیوەندیی نێوان لایەن و ئاستە جیاوازەكانی حكومەت.
3. ئەو سەربەخۆییەی حكومەتە مەحەلییەكە هەیەتی و ئایا سەرچاوە و توانای پێویستیان لەبەردەستدایە بۆ راپەڕاندنی ئەركەكانیان.
4. تا چەند چاكسازی لە بوارەكانی سیاسی، كارگێڕی و داراییدا یەكتر تەواو دەكەن.
5. سرووشتی پارتە سیاسییەكان و پابەندبوونیان بە پرسی بەنامەركەزیكردنی دەسەڵات و بەرفراوانكردنی بەشداریكردنی هاووڵاتییان لەسەر ئاستی مەحەلی.
6. فشارەكانی پەیوەست بە زیادبوونی بەرپرسیارێتی لەسەر ئاستە جیاوازەكانی حوكمڕانی و.. هتد.
سەرجەم ئەم فاكتەرانە فاكتەری ئاڵۆزن و كاریگەریی جیاوازیان لەسەر ئاستە جیاوازەكانی حوكمڕانی هەیە.
* ئاماژەتان بەوەكرد كە گرتنەبەری رێگای دیموكراسی بە تەنیا و بە شێوەیەكی راستەوخۆ نابێتە هۆی كەمكردنەوەی گەندەڵی، بەڵام زۆرجار باس لەوە دەكرێت كە لە دەوڵەتە دیكتاتۆری و خۆسەپێنەكاندا دەرفەتی زیاتر بۆ گەندەڵی دروست دەبێت، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- من دەڵێم نابێت ئێمە دیموكراسی بە چارەسەرێكی سیحری بزانین، ئێمە دەزانین لە ساڵانی نەوەتەكانی سەدەی رابردوودا جیهانی تازە گەشەكردوو پرۆسەی بە دیموكراسیكردنی ئەزموون كردووە، ئەم ئاڵوگۆڕانە ئومێدێكی زۆریان پەیوەست بە دیموكراسییەوە دروست كرد، بەوەی چاكسازی لە كۆتاییدا سەردەكێشێت بۆ باشتربوونی حوكمڕانی و كەمكردنەوەی گەندەڵی. چونكە تێڕوانینە باوەكە ئەوەیە كە لە رووی مەبدەئییەوە هەڵبژاردنەكان، چاودێریكردنی دەسەڵات و بوونی كۆمەڵگەیەك كە بتوانێت ئازادانە خۆی رێك بخات، چەند میكانیزمێكی گرنگن، یان چەند پاڵنەرێكی گرنگن بۆ ئەوەی لێپرسینەوە لە سیاسەتمەداران بكرێت لەبارەی ئەو كارانەی ئەنجامیان دەدەن و ئەو بڕیارانەی دەیدەن. هەرچەندە لە رووی كردارییەوە، ئەو لایەنە باشانەی دیموكراسی بە شێوەیەكی خۆڕسك و سرووشتییانە نایەنەئاراوە. چونكە لە زۆربەی ئەو وڵاتانەی كە بە پرۆسەی دیموكراسیدا تێپەڕیون، یان گەندەڵی زیادی كردووە، یانیش زەقتر بۆتەوە.
* هەروەك ئاشكرایە گەندەڵی كێشە و پەتایەكی كوشندەیە و زۆرێك لە كۆمەڵگەكان بە دەستیەوە دەناڵێنن، لە هەمووشی خراپتر ئەوەیە كە ناتوانن بە ئاسانی رێگاچارەیەك بۆ كۆنتڕۆڵكردن، یان كەمكردنەوەی بگرنەبەر، تێڕوانینی ئێوە لەم رووەوە چییە؟
- بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی پێویستە رێگاچارەیەكی واقیعبینانە بگیرێتەبەر، دەبێت ئێمە ئەوە لەبەرچاو بگرین كە گەندەڵی كێشەیەكی مەترسیدارە و چارەسەرێكی ئاسانیش بۆ ئەم كێشەیە لە ئارادا نییە، ئامانجەكانی پەرەپێدانی بەردەوام (كە رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دایڕشتووە) گرنگیی دامەزراوەكانی لەبەرچاو گرتووە بۆ باشتركردنی توانای دەوڵەت و كۆمەڵگەكان، بەڵام ئەمانە ئامانجی بەرزەفڕانەن. هەرچۆنێك بێت، پێویستە هەوڵەكانی دژ بە گەندەڵی هەوڵی كارا و كاریگەر بن، لەبەر ئەوەی ناتوانین مەسەلەكە تەنیا بە رەش و سپی ببینین، بەڵكو دەبێت گەندەڵی دەستنیشان بكەین و، هۆكار و دەرئەنجامەكانی بخەینەڕوو و تیشك بخەینەسەر تەواوی ئاڵۆزییەكانی. رێگاچارە چەقبەستووەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی نەیانتوانیوە لەو راستییە تێبگەن كە ئەم گۆڕانكارییە چەند پشێوی بەدوای خۆیدا دەهێنێت، كە ئێمە دەزانین لەبەرچاونەگرتنی هۆكارە ریشەییەكانی دەبنە هۆی خراپتربوونی دۆخەكە، نەك باشتركردنی. كەواتە ئەوەی گومان هەڵناگرێت لەم رووەوە ئەوەیە كە ئەو كەسانەی پابەندن بە بەرەنگاربوونەوە و بەگژداچوونەوەی گەندەڵییەوە، زیاتر و زیاتر هۆشیارن بەو راستییە كە ئەم پرسە پێویستی بە تێگەیشتنێكی قووڵتر هەیە بۆ بارودۆخەكە (هەم لەسەر ئاستی ناوخۆیی و هەم لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی) و ئەو هۆكارانەش كە دەبنەهۆی هێنانەئارا و سەرهەڵدانی گەندەڵی. بەتایبەتی لە پەیوەندی بە پرۆسە سیاسییەكە و ئەو هەلومەرجەی كاراكتەرە جیاوازەكان كاری تێدا دەكەن.
* ئەی دەربارەی كاریگەرییە خراپەكانی گەندەڵی و بە تایبەتیش لەو وڵاتانەی كە دامەزراوەكانیان لاواز و لەرزۆكن، راتان چییە؟
- ئێمە دەزانین كە كاریگەرییە خراپەكانی گەندەڵی رەنگدانەوەیان لەسەر پرسی شەرعییەت هەیە، مەبەستم ئەوەیە كە گەندەڵی لەم جۆرە وڵاتانەدا دەبێتە هۆی قووڵكردنەوە و ئاڵۆزتركردنی ناكۆكییەكان، لە هەمان كاتدا، بەڵگەكان ئەوە دەخەنەڕوو كە زۆرجار بۆی هەیە دەستگەیشتن بە گەندەڵی كاریگەربێت بۆ گەیشتن بە چارەسەرێكی سیاسی كە ببێتەهۆی رێگریكردن لە سەرهەڵدانی توندوتیژی.