نادر هاشمی بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە سكووڵی جۆزێف كێربۆڵ بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی دەنڤەر. تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك: تێوری سیاسی، پرسەكانی پەیوەست بە ئایین و سیاسەت لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، سیاسەتی بەراوردكاری، پەیوەندیی نێوان ئیسلام-رۆژئاوا، سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و خۆپیشاندانەكانی ئەم دواییە و سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك ترەمپ لە ئاست ئەم ناوچەیەدا.

* بە شێوەیەكی گشتی لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا چۆن لە سیاسەتی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەڕوانیت؟
- من پێم وایە سیاسەتەكانی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ گەلانی ناوچەكە و هەروەها بۆ پرسەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسیی مایەی كارەسات بوون، لە هەمان كاتدا بۆ هێزە خۆسەپێنەكان و تاكڕەویی سیاسی سەركەوتنێكی گەورە بووە. بە هەمان شێوە مایەی سەركەوتن بووە بۆ گرووپە رادیكاڵە توندڕەوەكان، كە پێم وایە لە مەودای دووردا لەم سیاسەتانە سوودمەند دەبن.
* كەواتە لە دەرئەنجامی ئەم سیاسەتەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ دەبێت پێشبینی ئەوە بكەین كە لە ئایندەدا كارەسات و تەنگژەی زیاتر رووبەڕووی ئەم ناوچەیە دەبنەوە؟
- بە دڵنیاییەوە سیاسەتەكانی ترەمپ بوونەتە هۆی ئەوەی لە مەودای دوور و نزیكدا پێگەی هێزە خۆسەپێنەكان و سەركوتكاریی دەوڵەت و توندڕەوەی لەم ناوچەیەدا بەهێزتر بن، لە هەماندا كاتدا هێزە دیموكراسیخوازەكان و هێزەكانی پشتیوانی لە مافەكانی مرۆڤی لاواز كردووە.
* باشە ئەم جۆرە سیاسەتەی ئیدارەی ترەمپ بە شێوەیەكی سەرەكی چ پاڵنەرێكی لە پشتە؟
- من پێم وایە بە شێوەیەكی سەرەكی پاڵنەرەكەی بریتییە لە بەرژەوەندییە شەخسی و سیاسی و ئابوورییەكانی خودی سەرۆك ترەمپ، كە زیاتر تەركیزی لەسەر ئەوەیە دووبارە لە هەڵبژاردنەكاندا سەركەوتن بەدەست بهێنێتەوە. كەواتە پاڵنەرەكەی بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی گەلانی ناوچەكە و هێنانەئارای ئاسایش و سەقامگیری نییە لەم ناوچەیەدا، هەروەها ئەو بەرژەوەندییەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش لەبەرچاو ناگرێت، بەڵكو سیاسەتەكانی خۆویستانە و خۆپەرستانەن و بڕیارەكانیشی بێ پرس و راوێژكردن و بێ گفتوگۆكردن لەگەڵ بەرپرسانی ئیدارەكەیدا دەردەكات. واتە ئەو خۆی و هاوسەری كچەكەی و چەند كەسێكی كەم كە متمانەیان پێ دەكات لە ماوەی شەو و رۆژێكدا بڕیار دەدەن و بۆی هەیە لەو ماوە كورتەدا سیاسەتی ئیدارەكە بگۆڕێت. نزیكەی دوو مانگ پێش ئێستا دۆناڵد ترەمپ دەستی دایە تەلەفۆن و پەیوەندیی بە ئەردۆغانەوە كرد و بە شێوەیەكی ریشەیی سیاسەتی ئەمریكای لە باكووری رۆژهەڵاتی سووریا بۆ شیكردەوە، ئەمەش سەریكێشا بۆ ئەو كارەساتەی كە ئێستا لە ئارادایە.
* ئێوە لە ئاست سووریادا ئاماژەتان بە گۆڕینی كتوپڕی سیاسەتی ئەمریكا كرد، ئایا پێت وایە دەرئەنجامی ئەم بڕیارە ئەوەیە كە ئەمریكا گۆڕەپانەكەی بۆ هێزە ئیقلمیی و جیهانییەكانی وەك رووسیا و توركیا چۆڵكرد؟
- سەرۆك ترەمپ رێككەوتنێكی لەگەڵ توركیا ئەنجام دا و بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆش رێككەوتنی لەگەڵ رووسیادا كرد، كە هەردووكیان سوودمەند بوون، ئەوەتا توركیا بە ناوی زۆنی پارێزراوەوە دەتوانێت لە باكووری سووریا هەر كارێك كە بیەوێت ئەنجامی بدات، رووسیاش توانیویەتی پەرە بە دەستڕۆیشتوویی خۆی بدات لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. لە هەمان كاتدا بەشار ئەسەدیش توانیویەتی دەسەڵاتی خۆی بەرفراوان بكاتەوە و بەشێكی زیاتری خاكی سووریا كۆنتڕۆڵ بكاتەوە. كەواتە ئەمانە دەرئەنجامی سیاسەتە كورتبین و خۆپەرستانەكەی ترەمپن.
* ئایا پێت وایە بە شێوەیەكی گشتی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی ئەمریكا بایەخێكی كەمتری هەیە؟
- نەخێر، من پێم وایە هەمان بایەخی پێشووی هەیە و هیچ شتێك نەگۆڕدراوە، یەكێك لە بەرژەوەندییە بنەڕەتییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پەیوەستە بە مەترسی و هەڕەشەی داعشەوە، چونكە لە ماوەی چەند مانگی رابردوودا چوار راپۆرتی سەربەخۆ بڵاو كرانەوە، كە سێیان ئەمریكی بوون و یەكێكیان نەتەوە یەكگرتووەكان بڵاوی كردەوە، ئەو راپۆرتانە ئاماژە بە دووبارە سەرهەڵدانەوەی داعش دەكەنەوە، كەواتە ئەمە بۆ ئەمریكا و بۆ جیهان بەگشتی هەڕەشەیەكی گەورەی ئەمنییە، كە ترەمپ بایەخی پێ نادات. لە هەمان كاتدا سەقامگیری لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گرنگە بۆ بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا. لە ئێستادا تێڕوانینەكە لە نێو خودی ئەمریكا (بە دیموكراتی و كۆمارییەكانەوە) ئەوەیە كە خەڵكی لە دەستی شەڕەكان شەكەت بوون، كاتێك دۆناڵد ترەمپ رایدەگەیەنێت كە هێزەكانی لە ناوچەكە دەكێشێتەوە، ئەوا لە ئەمریكا پێشوازی لێ دەكرێت، چونكە دوای شەڕە درێژخایەنەكان لە عێراق و ئەفغانستان خەڵكی دەیانەوێت كۆتایی بەو شەڕانە بێت.
* سیاسەت و سزاكانی ئیدارەی ئەمریكا لە ئاست ئێراندا چۆن هەڵدەسەنگێنێت؟ بەتایبەتی كە بۆتە هۆی دروستبوونی كێشە و دژواریی ئابووری بۆ ئەو وڵاتە، ئایا پێت وایە ئامانجە راگەیەندراوەكانی خۆی بەدەست هێناوە؟
- نەخێر، من پێم وایە ئامانجی پێچەوانەی لێ بەدی هاتووە، چونكە ئەوەی بەدی دەكرێت لە ئێستادا ئەوەیە كە هێشتا ئێران دەتوانێت دەستڕۆیشتوویی خۆی لە ناوچەكەدا بۆ برەودان بە بەرژەوەندییەكانی بەكار بهێنێت و كەسانی سەختگیری نێو ئێرانیش بەراورد بە رابردوو لە پێگەیەكی بەهێزتردان. هەروەها بە هۆی سیاسەتەكانی ترەمپەوە لە ئێستادا پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێران كە پێشتر كۆنتڕۆڵ كرابوو، لە بەرفراوانبووندایە. بە دڵنیاییەوە دۆڕاوی سەرەكی لەم نێوەندەدا خەڵكی ئێرانە كە كەوتۆتە بەر بەرداشی سیستمێكی خۆسەپێن، كە بە توندی خۆپیشاندەران سەركوت دەكات، كەواتە ئەمەش یەكێكە لە نموونەكانی سیاسەتی شكستخواردووی ترەمپ لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
* ئاماژەتان بە خۆپیشاندان كرد، كە ئێستا لە چەندین وڵاتی ئەم ناوچەیە وەك ( عێراق و ئێران و لوبنان) بە دیاریكراوی لە دژی گەندەڵی و نەبوونی هەلی كار لەئارادان، ئایا خوێندنەوە و شرۆڤەی ئێوە بۆ ئەم پەرەسەندنانە چییە؟
- ئەمانە ئاماژەن بەوەی ئەم ناوچەیە دوچاری تەنگژە و پشێوییەكی قووڵ بۆتەوە، كە بە ئاسانی چارەسەر ناكرێت. خاڵی هاوبەشی نێوان خۆپیشاندانەكانی لوبنان و عێراق و ئێران ئەوەیە كە پاڵنەرەكەیان بریتییە لە هەستێكی قووڵ بە نیگەرانی و تووڕەییەكی زۆرەوە لە ئاست دۆخە ئابوورییەكەدا، كە بەهۆی بێكاری و هەڵكشانی هەژاری و رەوشی سەختی ئابوورییەوە كاریگەریی لەسەر ژیانی ملیۆنان كەس هەیە. لە هەمان كاتدا ئەم خۆپیشاندانانە مۆركێكی سیاسیشیان هەیە، لەبەر ئەوەی رەتكردنەوە و ناڕەزایەتی و تووڕەییەكی قووڵ هەیە لە ئاست حوكمڕانیی سیاسی لە وڵاتەكەدا. كەواتە ئەمانە بەشێكن لە تەوژمێكی بەرفراوانی ناوچەكە، كە لە ماوەی رابردوودا خۆپیشاندان لە وڵاتی جەزائیر و میسر و سوودان روویان دا. كەواتە ئەمە پەرەسەندنێكی بەرفراوانە لە ناوچەكەدا و ناڕەزایەتی و نائومێدییە لە ئاست رەوشە ئابوورییەكەدا و لە هەمان كاتدا تووڕەییە لە ئاست نوخبەی سیاسیی دەسەڵاتدار، لەگەڵ خواستێكی قووڵ بۆ لابردنی ئەو نوخبە گەندەڵكارە لە دەسەڵات. كەواتە ئەمانە ئاماژەن بە ناسەقامگیرییەكی گەورە كە رووبەڕووی ناوچەكە بۆتەوە. لەم روانگەیەوە ئەم پەرەسەندنانە نیگەرانمان دەكەن لەبارەی ئەگەرەكانی داهاتوۆە، چونكە ناكرێت ئەم پەرەسەندنانە سەركوت بكرێن، ئەمانە كێشەی گەورە و قووڵن و بۆ رۆژگارێكی درێژخایەن ئەم ناوچەیە پێیانەوە گرفتار دەبێت.
* كەواتە دەبێت لەم ناوچەیەدا چاوەڕوانی رۆژگارێكی دوورو درێژی دیكەی ناسەقامگیر بكەین؟
- بەڵێ، بە دڵنیاییەوە، چونكە دەبینین نوخبەی دەسەڵاتدار ئامادە نییە دەستەبەرداری دەسەڵات بێت، لە هەمان كاتدا ئامادە نییە لە سیستمەكەدا چاكسازیی ریشەیی و بونیادییش بكات، خۆپیشاندەرانی شەقامەكانیش پاشگەزبوونەوە لە داواكارییەكانی خۆیان رەتدەكەنەوە. راستە خۆپیشاندەرانی ئێران سەركوت كران، بەڵام دەبینین خۆپیشاندانەكانی عێراق و لوبنان درێژەیان هەیە، هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد، چارەسەرێكی ئاسان بۆ ئەم كێشانە لە ئارادا نییە، لەبەر ئەوە بەڵێ، منیش هاوڕام كە ناسەقامگیری بۆ رۆژگارێكی درێژخایەن بەردەوام دەبێت.
* لە ئاست ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا رەخنەیەكی زۆرتان لە سیاسەتی ئیدارەی ئەمریكا گرت، بە تێڕوانینی ئێوە ئەمریكا چۆن دەتوانێت لە كەمكردنەوەی كێشەكانی ئەم ناوچەیەدا هاوكار بێت؟
- ئەمە پرسیارێكی زۆر باشە و پێم وایە لەم رووەوە ئومێدێكی كەم هەیە كە لە ماوەی كەمتر لە ساڵێكدا سەرۆكێكی دیكە لە ئەمریكا دەسەڵات بگرێتەدەست و سیاسەتێك بگرێتەبەر كە هاوكار بێت بۆ وڵاتانی ناوچەكە، بۆ ئەوەی بتوانێت بە شێوەیەكی تەندروستتر و بنیاتنەرانەتر كاروبارەكان بەڕێوە ببەن. كەواتە پێویستە ئەمریكا دەست لە پشتیوانیكردنی دەسەڵاتدارە خۆسەپێنەكان هەڵگرێت و دەستبەرداری بەرژەوەندییە ئابووری و سیاسییە بەرتەسك و كورتمەوداكان بێت، كە لە دەرئەنجامدا پەرەسەندنی درێژخایەنی ئەم ناوچەیەیان لێ ناكەوێتەوە. لە هەمان كاتدا دەبێت پێداگری لەسەر گرێدانەوەی هاوكاری و كۆمەكەكانی بە پرسەكانی پەیوەست بە مافەكانی مرۆڤ و دیموكراسی و حوكمڕانی باش و دابەشكردنی دەسەڵاتەوە بكات، بۆ نموونە: ئەگەر بەرگری لەم وڵاتانە بكات و بازرگانییان لەگەڵدا بكات، ئەوا ئەم كارە مەرجدار دەبێت بە ئەنجامدانی چاكسازیی سیاسی لەلایەن دەسەڵاتدارانەوە، من پێم وانییە جۆ بایدن لە حاڵەتی بوونی بە سەرۆكی ئەمریكا بتوانێت ئەم كارە ئەنجام بدات، بەڵام پێم وایە ئەگەر بێت و بێرنی ساندەر دەسەڵات بگرێتەدەست، ئەوا دۆخەكە بەرەو باشتر بچێت.