قەڵای هەولێر لەلایەن ریكخراوی یونسكۆوە وەك شوێنەوارێكی جیهانی دەستنیشان كراوە، ئەم دەست نیشانكردنەش لەلایەن یونسكۆوە بۆتە هۆكاری ئەوەی زیاتر جێگەی بایەخ بێت، ماوەی چەند ساڵێكیشە لە چوارچێوەی ماستەرپلانێكی شایستەدا دەست بە نۆژەنكردنەوەی قەڵا كراوە، رێكخراوی یونسكۆش لە نزیكەوە چاودێریی نۆژەنكردنەوەی قەڵا دەكات. بۆ قسەكردن لەسەر شێوازی كاركردن و چۆنیەتی ئەو ماستەرپلانەی كە قەڵای لەسەر نۆژەن دەكرێتەوە، ئەم دیدارەمان لەگەڵ نیهاد لەتیف قۆجە سەرۆكی كۆمسیۆنی باڵای نۆژەنكردنەوەی قەڵای هەولێر ئەنجامدا، ئەویش بەمجۆرە وڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵانی دایەوە.

لە ماستەرپلانی قەڵادا، رەچاوی پاراستنی
دیزاین و كولتوورەكەی كراوە



* قەڵای هەولێر مێژوویەكی دێرینی هەیە، ئەم مێژووە جیا لەوەی بایەخێكی گرنگی بۆ كوردستان و تەواوی پێكهاتەكانی هەیە، لە هەمانكاتدا بۆ تێكڕای مرۆڤایەتییش لەسەرانسەری جیهان بایەخی خۆی هەیە، ئایا دەكرێت باسێكی مێژووی قەڵای هەولێرمان بۆ بكەیت؟
- قەڵای هەولێر تایبەتمەندییەكی مێژوویی خۆی هەیە و، سەلمێندراوە كە تەنیا شار و شوێنە لەسەر گۆی زەوی كە ماوەی شەش هەزار ساڵە ژیان تێیدا بەردەوامە، ئەمە لەگەڵ ئەوەی زۆر لە شوێنەوارناس و مێژووناسان، دەڵێن ئەم مێژووە پتر لە 8-10 هەزار سالأ دەبێت. دیارە قەڵای هەولێر لەلایەن ریكخراوی یونسكۆەوە وەك شوێنەوارێكی جیهانی دەستنیشان كراوە و ماستەرپلانی بۆ دروست كراوە، هەربۆیە بەپێی ئەم ماستەرپلانە لەدوای ساڵی 2005 و دوای ئەوەی دانیشتووانی قەڵا قەرەبوو كرانەوە، دەست بە پڕۆژەی نۆژەنكردنەوەی كرا، بەڵام وەك هێمایەك بۆ مانەوەی ژیان لەو شوێنە، خانەوادەیەك لە ناو قەڵا مایەوە. لەم چوارچێوەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستانیش بایەخێكی گرنگی بە قەڵا داوە و بەرنامەیەكی بۆ داناوە، بۆ ئەوەی قەڵا بكرێتە ناوەندێكی رۆشنبیری و شوێنەوار و گەشتیاری، لە هەمانكاتدا هەوڵێكی زۆر دراوە بۆ ئەوەی نۆژەنكردنەوەكە بە شێوەیەك بێت كە قەڵای هەولێر بایەخە مێژووییەكەی خۆی لەدەست نەدات و پارێزگاری لە رەسەنایەتیی قەڵاكە بكرێت و پارێزراو بێت. قەڵای هەولێر وەك شارێك وایە كە لە سێ گەڕەك پێكهاتووە بە ناوەكانی (سەرای و تۆپخانە و تەكیە) بەپێی ئەو سەرژمێرییانەی لە بەردەستە، كاتی خۆی لە ساڵی 1905 و دەوروبەری، دانیشتووانەكەی نزیكەی (9) هەزار كەس بووە و زیاتر لە (600) خانووی نیشتەجێبوونی تێدا بووە و بەڕێوەبردنی خۆی هەبووە، تا ئەو كاتەی لە ساڵی 2005 دانیشتووانی قەڵامان گواستەوە، كە نزیكەی (1300) خانەوادە دەبوون و زیاتر ئەو كەسانە بوون كە لە گوندەكانی دەوروبەر و سنووری پارێزگای هەولێر لەو كاتەی كە رژێمی عیراق پڕۆسەی راگواستنی ئەنجام دا، هاتبوونە ناو قەڵا.
* وەك باسی دەكەن، قەڵای هەولێر لە بنەڕەتدا تەنیا بریتی نەبووە لەم قەڵایە، بەڵكو چەندین رێگە و سەرچاوەی ئاوی تێدا بووە و ناوچەیەكی بەرفراوانی دەوروبەریشی گرتۆتەوە، ئایا نەخشە كۆنەكەی قەڵای هەولێر لە بنەڕەتدا چۆن بووە؟
- قەڵای هەولێر و دەوروبەری تا ئێستا لێكۆڵینەوە و كنە و پشكنینی تەواوی بۆ نەكراوە، تاوەكو هەموو راستییەكان بە تەواوی دەركەوێت، بەڵكو بەپێی ئەو زانیاری و بەڵگانەی لە بەردەستن، كار دەكەین، بۆ نموونە: باسی ئەوە دەكرێت كە سەنحاریب لەكاتی خۆی لە بەستۆرەوە بە جۆگەلە و كەناڵێك ئاوی بۆ قەڵات هێناوە، بەڵام كاتێك بیری ئاوی تەنیشت گەرماوەكەی سەر قەڵامان پاك كردەوە و بە قووڵی زیاتر لە 30 مەتر لە ئاستی بیرەكە چوینە خوارەوە، هیچ جۆگە و كەناڵ و شوێنێكمان نەدۆزییەوە كە بیسەلمێنێت سەنحاریب ئاوی هێنابێتە قەڵا، بەڵام نازانین لە داهاتوو ئەو بەڵگەیە دەدۆزرێتەوە، یان نا. لەلایەكی دیكەوە زۆر زانا و شوێنەوارناس و لێكۆڵەری دەرەوە هاتوونەتە قەڵا و باوەڕیان وابووە كە لە دەوروبەری قەڵاش شوورا و شوێنی نیشتەجێبوون هەبووە، لەمبارەشەوە بۆچوونێك هەیە، دەڵێن قەڵا دوو شوورای هەبووە، یەكێكیمان دۆزیوەتەوە لە دیوی پشتەوەی قەڵا، كە پێی دەگوترێت (شوورای ئاشوورییەكان) و گریمانەش هەیە لە خوارەوەی قەڵاش شوورایەكی دیكە هەبێت، كە چەند ساڵێك پێش ئێستا لە دیوی پشتەوەی خوار قەڵا لە شوێنێك بەردی بناغەی ئەو شوورایەش دۆزراوەتەوە، ئەگەر لێكۆڵینەوەكان ئەمەیان سەلماند، ئەوا مانای ئەوەیە لە نێوان هەردوو شوورادا خەڵكانێك ژیاون و بە كاری كشتوكاڵەوە خەریك بوون.
* بەپێی ئەو ماستەرپلانەی نۆژەنكردنەوەیە قەڵای هەولێر تا ئێستا چەند كارەكانی تەواو بووە؟
- قەڵای هەولێر ماستەرپلانێكی تەواو تێروتەسەلی هەیە و لەكاتی دانانی ماستەرپلانەكە، بیر لە هەموو وردەكارییەك كراوەتەوە، بۆ ئەوەی كار لەسەر نۆژەنكردنەوەی قەڵا بكرێت، بەڵام لەبەر قەیرانی دارایی و شەڕی تیرۆریستانی داعش، زۆربەی كارەكانی نۆژەنكردنەوەی قەڵا راوەستان. بەپێی ماستەرپلانەكە، قەڵا بە شێوەیەك نۆژەن دەكرێتەوە كە ببێتە سەنتەرێكی رۆشنبیری، مێژوویی، كولتووری و گەشتیاری، بۆ گەیشتن بەو ئامانجە دەستمان كردووە بە كاركردن لەسەر خزمەتگوزارییە ژێرخانەكان، وەك ئاوەڕۆ و ئاو و كارەبا و تۆڕی ئینتەرنێت، لە دوای ئەو كارانە ئینجا دەست بە بەردڕێژی شەقامەكەی ناوەڕاستی قەڵا دەكەین، نۆژەنكردنەوەی گەرماوەكەش لەسەر بودجەی باڵوێزخانەی ئەمریكا لە بەغدا دەستی پێ كراوە و لە دوای ساڵێكی دیكە ئامادە دەبێت بۆ پێشوازیكردن لە خەڵك، هەروەها دوو سەنتەری رۆشنبیری، كولتووری دەكرێتەوە كە یەكێكیان بەپێی ئەو زانیارییانەی هەیە، بۆ گەشتیاران و خەڵكی بەتەمەنە، كە بە ئەلیكترۆنی دەتوانن سەیری مێژووی هەولێر بكەن، سەنتەری دووەم كە ئەمریكییەكان پشتگیریی دەكەن بۆ منداڵان و قوتابیانی قۆناغی سەرەتاییە تاوەكو بزانن مێژووی قەڵا چۆن بووە، هاوكات شوێنێكی دیكە بۆ سەنتەری كولتووری و كاری دەستكرد نۆژەن دەكرێتەوە.
* قەڵای هەولێر پێویستی بە بازنەیەكی بۆشایی بە چواردەوریدا هەیە، بۆ ئەوەی لە هەموو شوێنكی هەولێرەوە دیار بێت، ئەو بازنەیەی دەوری قەڵا چەند شوێن دەگرێتەوە و ئایا بەنیازن ئەو شوێنانەش بخەنە سەر قەڵای هەولێر؟ هەروەها ئایا بەنیازن ئەو گەڕەكە كۆنانەی لە دەوری قەڵان وەك شوێنەوارێكی كۆن بیكەنە موڵكی شوێنەوار و نۆژەنیان بكەنەوە؟
- گومان لەوەدا نییە كە گرنگیی قەڵا پەیوەستە بە گرنگیی دەوروبەرەكەشیەوە، كە چەند گەڕەكێكی كۆن وەك گەڕەكی (تەعجیل و خانەقا و عەرەبان) دەگرێتەوە، لە ماستەرپلانی نۆژەنكردنەوەی قەڵاشدا هاتووە كە شوێن و گەڕەكەكانی دەوروبەری گرنگی و تایبەتیی خۆیان هەیە، یەكێك لە بەرنامەكانی پلانەكە بریتییە لە لادانی باڵەخانەی پارێزگا تا دەگاتە شەقامی دوای باڵەخانەی وەزارەتی تەندروستی، كە هەموو ئەو رووبەرە دەكرێتە شوێنی پیادە و سەوزایی، بۆ جێبەجێكردنی ئەو پلانەش، دوو، سێ دیزاین دانراوە و لە نێوان 13 كۆمپانیای بیانی كێبڕكێ لەسەر جێبەجێكردنی ئەو دیزاینانە ئەنجام درا و یەكێك لە كۆمپانیاكان توانی سەركەوتن بەدەست بهێنێت، بەڵام دووبارە ئەم كار و پلان و پڕۆژەیەش لەبەر قەیرانی دارایی و شەڕی داعش ئەنجام نەدرا، سەبارەت بە گەڕەكە كۆنەكانی دەوروبەری قەڵا، حكومەتی هەرێم زۆربەی خانووەكانی ئیستیملاك كردووە و بڕیار و بیرۆكە بۆ نۆژەنكردنەوەی ئەو گەڕەكانە ئەوەیە، كە هەر كۆڵانێك لەو گەڕەكانە بە وەبەرهێنێك بدرێت، تا نۆژەنی بكەنەوە، كە هەم لەسەر رێنمایی ئێمە و یونسكۆ بێت، هەم شوێن و خانووەكان وەك بازرگانی بەكار بهێنرێن و بكرێنە مۆتێل و هۆتێلی بچووك بچووك و قاوەخانە و ریستۆرانت، بە مەرجێك نابێت دەستكاری تایبەتمەندیی دیزاینی خانووەكان بكرێت و دەبێت لەسەر شێواز و دیزاینی خۆی نۆژەن بكرێتەوە، وەك ئەوانەی كە هاتوچۆی شام و دیمەشقیان كردووە، نموونەی ئەو كارانە ببینن و دەمانەوێت دەوروبەری قەڵاش بەو شێوەیە نۆژەن بكرێتەوە.
* هەفتەی رابردوو سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئامادەی پرێزنتەیشنك بوو سەبارەت بە كارەكانی نۆژەنكردنەوەی قەڵای هەولێر، ئەم سەردانە ئەو مانایەی لێ خوێندرایەوە كە كاركردن لە نۆژەنكردنەوەی قەڵا بەردەوام دەبێت، ئایا چۆن سەردانی سەرۆكی حكومەت بۆ قەڵا دەخوێننەوە و تاچەند ئەم سەردانە كارەكانی نۆژەنكردنەوە خێراتر دەكات؟
- بێگومان سەردانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ قەڵای هەولێر گرنگییەكی تایبەتی خۆی هەیە، لەبەر ئەوەی گڕوتینێكی نوێ بە پڕۆژەی نۆژەنكردنەوەكە دەدات، لەكاتی سەردانی سەرۆكی حكومەت بۆ قەڵا، ماستەرپلان و بەرنامەی قەڵا و دەوروبەریمان بۆ شیكردەوە، بەوەی كە چی بكرێت و چۆن بێت، بەڕێزیشی سەرنجی خۆی لەسەر دەربڕی، وەك سەرۆكی حكومەت ئاماژەی پێ كردووە، لەوانەشە لەم نزیكانە دانیشتنێكی تایبەت لەسەر نۆژەنكردنەوەی قەڵا و دەوروبەری بكرێت. هەروەها سەرۆكی حكومەتی هەرێم بەڕێز مسرور بارزانی بەڵێنی داوە بۆ بەرنامەكانمان و نۆژەنكردنەوەو پێشخستنی قەڵا پشتگیریی تەواومان بكات.
* هەموو شوێنەوارە جیهانییەكان كە دەبنە شوێنێكی گرنگ بۆ سەردانی گەشتیاران، دەوروبەری شوێنەوارەكەش تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بۆ نموونە: دەبێت دیزاینی ئەو شوێنانە خۆماڵی بێت، هەروەها دەبێت ئەو كەلوپەلانەشی دەیفرۆشن، دەستكردی خۆماڵی و بەرهەمی خۆماڵی بێت، ئێستا لە دەوربەری قەڵا تا راددەیەك ئەم شتانە بوونی هەیە، ئایا بەنیاز نین لە دوای دووبارە نۆژەنكردنەوەی قەڵا، ئەم تایبەتمەندییانە لەسەر ئەو شوێنانە فەرز بكەن؟
- زۆر سوپاس بۆ ئەو پرسیارە گرنگە، بەڵێ، لە بەرنامەماندایە و بەپێی ماستەرپلانەكەش لە ئایندەدا قەڵا دەبێتە شوێنێكی رۆشبیری و كولتووری و هونەری و كاری دەستكرد، بۆ ئەو مەبەستەش لە ساڵی داهاتوودا كاردەكەین بۆ ئەوەی پێش هەموو شتێك چەند قاوەخانە و كافتریا و ریستۆرانتێك لەسەر قەڵا بكەینەوە، تاوەكو گەشتیاران زیاتر لەسەر قەڵا بمێننەوە و لەو شوێنانە پشوو بدەن، هاوكات كار دەكەین بۆ ئەوەی چەند سەنتەرێكی كاری دەستی لەسەر قەڵا بكەینەوە، پەیوەندیشمان بە چەند هەونەرمەندێكی شاری هەولێرەوە كردووە، بەتایبەتی خۆشنووس و نەخشەسازەكان، بۆ ئەوەی بەیەكەوە كار بكەین بۆ بووژاندنەوە و پێشخستنی قەڵا، لە هەموو وڵاتان دەبینین هونەرمەندان لە ناوچە شوێنەوارەییەكانیان دەمێننەوە بۆ ئەوەی هەم بەهرە و بەرهەمی خۆیان نمایش بكەن، هەمیش سەرنجی گەشتیاران بە كار و هونەرەكانیان زیاتر رابكێشن، كاریش دەكەین بۆ ئەوەی ئەو كارە كولتووری و دەستكردانەی خوار قەڵا بهێنینە سەر قەڵا، بۆ یەكەمجارە هەوڵدەدەین خانووەكانی سەر قەڵا نۆژەن بكەینەوە و بیانكەینە قاوەخانە و كافتریا و ریسۆرانت و لە چوارچێوەی بازرگانی بە كرێیان بدەین، لەمبارەیەشەوە كێشەمان هەیە، چونكە تا ئێستا یاسایەكمان نییە بۆ ئەو مەبەستە و لەمبارەیەوە لەگەڵ نوێنەرانی یونسكۆ گفتوگۆمان كردووە، بۆ ئەوەی ئەو كێشانەی هەمانە چارەسەریان بكەین. تاوەكو بتوانین لە ژێر رۆشنایی ئەو یاسا و رێنماییانەدا هەندێ خانوو و شوێن لە قەڵا و دەوروبەری لە چوارچێوەی بازرگانیدا بەكرێ بدەین و گریبەستی یاساییان بۆ ئەنجام بدرێت، ئەو شوێنانەی بۆ سەنتەرەكانە ئەوە بێ بەرامبەرە و هەر شوێنێكیش لە قەڵا و دەوروبەری فازانجی دارایی تێدا بكرێت، ئەوە حكومەت دەتوانێت گرێبەستی بازرگانییان لەگەڵدا بكات. لەمەش زیاتر چەندین سەنتەر و ناوەندی كولتووری و مێژوویی هەیە، لەوانە سەنتەرێكی گەورەی فەرنسی بە ناوی ئێڤۆ هەیە كە سەنتەری لێكۆڵینەوەی فەرەنسی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستە، لەم نزیكانە تا ساڵی ئایندە لە نێوان سەنتەری ئیڤۆی فەرەنسی و ئینیستوتی ئەڵمانی پڕۆژەیەكی هاوبەشیان لە قەڵا هەیە و ئێمە لە هەوڵداین بۆ دابینكردنی خانوو و شوێنێكی باش و گونجاو بۆیان، چونكە بوونی ئەو وڵات و سەنتەرانە بۆ ئێمە یەكجار گرنگە.
* ئایا بۆ بەردەوامیی ژیان لەسەر قەڵا چ بەرنامەیەكتان هەیە، تاوەكو لە رووی مێژووییەوە پارێزگاری لە قەڵا بكەن بۆ ئەوەی لە جهاندا پێشەنگ بێت؟
- بەپێی پلان لە بەرنامەدایە (40 تا 50) خانوو بە مەبەستی نیشتەجێكردنی خەڵك لەسەر قەڵا نۆژەن بكرێتەوە، ئەو خانووانەش دەدرێت بە بەو كەسانەی كە لە ئایندە دەستنیشان دەكرێن. چونكە بەردەوامیی ژیان پابەندە بە هەبوونی ژیان و هەبوونی چەند خانەوادە و خەڵكێك لەسەر قەڵا و ئەو كارەش لە بەرنامەكانی یونسكۆیە.
* ئایا لەگەڵ یونسكۆ بۆ خێراتركردنی نۆژەنكردنەوەی قەڵا و دەوروبەری كار و هەماهەنگیتان لە چ ئاستێكدایە؟
- هەماهەنگیمان باشە و بەردەوامە و كاری یونسكۆ بریتییە لە یەكەم: چاودێریكردنی نۆژەنكردنەوەی قەڵا بەپێی ئەو بەرنامە و ماستەرپلانەی هەیە. دووەم: كاری یونسكۆ بریتییە لە كۆكردنەوەی هاوكاری و یارمەتیی دارایی بۆ نۆژەنكردنەوەی قەڵا، هەر لەمبارەیەوە یونسكۆ لەم ماوەیەدا ئاگاداری كردینەوە كە یەكێتیی ئەوروپا شەش ملیۆن و نیو یۆرۆیان بۆ شوێنەوارەكانی هەرێمی كوردستان تەرخان كردووە، كە ئەو بڕە پارەیە تەنیا بۆ قەڵای هەولێر نییە، بەڵكو بۆ چەندین شوێنەواری دیكەشە كە لە هەرێمی كوردستاندا هەن.