تۆماس هیلاند ئەریكسەن پڕۆفیسۆری ئەنسرۆپۆلجیایە لە زانكۆی ئۆسلۆ و رۆشنبیرێكی ناسراوی نەرویجە و چەندین توێژینەوەی لە بارەی ناسنامە و ناسیۆنالیزم و جیهانگەرایی و گۆڕانی ژینگە و كۆچ و مافەكانی مرۆڤەوە هەیە، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پەیوەست بوون بە ناسیۆنالیزم و پرسی جیهانگەرایی و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار و لێرەدا پوختەی قسەكانی دەخەینەڕوو.

* ئایا خەسڵەتە بنەڕەتییەكانی ناسیۆنالیزم چین و چۆن پێناسەی دەكەیت؟
- ئەگەر ئێمە بمانەوێت بە وردی لەسەر ئەم پرسە بدوێین، ئەوا ناسیۆنالیزم بریتییە لە ئایدیۆلۆژیای زاڵی دەوڵەتی مۆدێرن، كە باوەڕی وایە دەبێت سنوورە كولتوورییەكان كەم تا زۆر لەگەڵ سنوورە سیاسییەكان هاوشان بن. لەگەڵ ئەوەشدا، سنوورە كولتوورییەكان هەمیشە لەگەڵ سنوورە ئیتنییكیەكان یەك ناگرنەوە، بەڵام دەكرێت لە رێی زمان و ئایین، یان پێوەری دیكەوە دیاری بكرێن. نەتەوەكان مەیلی ئەوەیان هەیە هەنگاو بەرەو لێكچوونی كولتووری هەڵبگرن، لەگەڵ كۆنتڕۆڵكردنی هاووڵاتی لەلایەن دەوڵەتەوە، بە هەمان شێوە ریشەكێشكردن و ملكەچپێكردن، یان هاوشێوەكردنی كەمینە ئیتنییەكان. دەكرێت بەدیلەكانی ناسیۆنالیزم شێوە جیاوازەكانی فیدڕاڵیزم بن، كە تێیدا هەرێمەكان خۆیان كاروبارەكانی خۆیان بەڕێوەدەبەن، یان دەكرێت مۆدێلێكی ئیمپریاڵی بێت، كە تێیدا بوار بە فرەیی كولتووری دەدرێت، ئەگەر هاتوو هاووڵاتیان ئامادە بوون باج بدەن. لە راستیدا دوو سەرچاوەی هاوشان، بەڵام لێك دابڕاوی ناسیۆنالیزم هەن كە بریتیتن لە: رۆشنگەری، كە مافەكان لە پەیوەندی بە هاووڵاتیبوونەوە دەستەبەر دەكات، هەروەها رۆمانتیزم كە ئەویش لەسەر بنەمای بیرۆكەیەكی ناڕوون بنیاد نراوە، كە پەیوەستە بە كولتووری هاوبەشەوە كە لە كۆتاییدا دەتوانرێت بكرێتە پاساوێك بۆ داڕشتنی سنوورەكانی دەوڵەت و دوورخستنەوەی هەر كەسێك كە لە نێو ئەم سنوورانەدا نەگونجێت. زۆرێك لە ناسیۆنالیزمەكانی ئەم سەردەمە ئەم دوو لایەنە لەخۆ دەگرن، رۆشنگەری و رومانتیزم، یان هەر جارەی لایەنێكیان لەخۆ دەگرێت. بۆ نموونە هیندستان، ناسیۆنالیزمی نەهرۆ و پارتی كۆنگرەی میللی بێ هیچ گومانێك پڕۆژەیەكی رۆشنگەری بوو و هەوڵیدا دانیشتووانە جیاوازەكە لە پڕۆژەیەكی هاوبەشدا و لە پێناوی گەشەكردن و بەرەوپێشچووندا یەك بخات. لە كاتێكدا ئەو ناسیۆنالیزمەی نارێندرا مۆدی و حزبی بەهاراتیا جاناتا نوێنەرایەتیی دەكرد، پێكهاتەیەكی كولتووری و ئایینیی بەهێزی هەبوو و مەیلی ئەوەی هەبوو غەیرە هیندۆسییەكان و ئەو هیندۆسییانەی تێڕوانینی جیاوازیان هەبوو، دووربخاتەوە.
* ئەوەی ئاشكرایە لە ئێستادا گەڕانەوەیەك بۆ ناسیۆنالیزم لەئارادایە، هۆكارە سەرەكییەكانی ئەم هەڵكشانەی ناسیۆنالیزم بۆچی دەگەڕێتەوە؟
- ئەگەر ئێمە باسی فۆرمە كولتووری و ئیتنییەكانی ناسیۆنالیزم بكەین، ئەوا ئەم رەوتانە پاساوی خۆیان لە مێژوودا بەدی دەكەن و لەم رووەوە سۆز بۆ ئەو رابردووە دەورووژێنن. بزووتنەوە نیوناسیۆنالیستەكانی ئێستا كە بوونێكی بەرچاو و بەهێزیان هەیە و لەسەر بناغەیەكی ئیتنی دامەزراون، بەرجەستەكاری كاردانەوەن بەرامبەر جیهانگەرایی و گۆڕانكارییە خێراكان. تەنانەت ئەوان بەڵێنی گەڕانەوە بۆ رۆژگارێكی كۆن دەدەن، كە گوایە لەو سەردەمەدا سنوورەكان ئاشكرا بوون و ئارامییش بەرقەرار بووە. لەم رووەوە كەمینەكان، یان بیانییەكان بەتایبەتی كۆچبەرەكان وەك دوژمنی ئەم دۆخە ئارامە لێیان دەڕواندرێت. ئەمەش جێی داخە، لەبەر ئەوەی هەر وڵاتێك فرەیی ئیتنی و كولتووریی خۆی تێدایە، كەواتە تەنیا لە رێی پەراوێزخستن و توندوتیژییەوە دەتواندرێت ئەم نەخشەیە لەگەڵ خاكەكەدا یەك بخرێت.
* بەڵام هەندێ لە توێژەران ئەم جۆرە ناسیۆنالیزمە بە پۆپۆلیزم، یان ناسیۆنالیزمێكی خۆسەپێن ناوزەد دەكەن، ئێوە لەم بارەیەوە چی دەڵێن؟
- لە راستیدا ئەم وەسفكردنە تا راددەیەك ورد نییە. دەكرێت ناسیۆنالیزم لیبڕاڵی، یان خۆسەپێن بێت، راست بێت، یان چەپ. دەكرێت لەسەر بنەمای خاك، یان لایەنی ئیتنی بێت، ئەگەر ئێمە لە دەوڵەتە نەتەوەیییەكانی وەك ئەرجەنتین و مەكسیك بڕوانین، ئەوا لەسەر بنەمای رەچەڵەكێكی هاوبەشی ئەفسانەئاسا، یان پێوەرێكی ئیتنی دروست نەبوون، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی گوترا، ئەوا ئاشكرایە كە زۆرێك لە ناسیۆنالیزمە نوێیەكان پۆپۆلیستن، بەو مانایەی كە نوخبە سیاسییەكان بە كەسانی جیهانگەرا دەزانن، كە ناپاكییان لە ئایدیای ناسیۆنالیزم كردووە و بانگەشەی ئەوە دەكەن كە ئەوان زیاتر لە نوخبەكان رێكخراوی جەماوەری دادەمەزرێنن، كە بەرجەستەكاری تێڕوانینی خەڵكن. هەندێ جار ئەم رەوتانە دەبنە رەوتی خۆسەپێن، هەروەك بەم دواییە لە ئەوروپای ناوەڕاست و رۆژهەڵات بینیمان، یان لە وڵاتێكی وەك توركیا، ئەویش لە پێناو زامنكردنی دەسەڵات و درێژەدان بەوەی ئەوان پێیان وایە بەهای تەقلیدین.
* ئایا تا چ راددەیەك پۆپۆلیزم و ئەوەی پێی دەوترێت سیاسەتی ناسنامە، بوونەتە هەڕەشە لەسەر دیموكراسییەت؟
- سیاسەتی ناسنامە لەبەر ئەوەی دابەشبوون دەهێنێتەئاراوە و لە ناو وڵاتەكەدا بە لۆژیكی (ئێمە و ئەوان) كار دەكات، بۆی هەیە زۆر زیانبەخش بێت. لە وڵاتەكەی مندا لە نەرویج، ئەمە جەختكردنەوەیە لەسەر ناسنامە و ئەم رەوتە پۆپۆلیستییە لە گوتاری پارتی پێشكەوتندا بەدی دەكەین، كاتێك وەك دوو خەڵكی جیاواز باس لە نەرویجی و كۆچبەران دەكەن و ئەو راستییە فەرامۆش دەكەن كە زۆرێك لە كۆچبەران لە ئێستادا بوونەتە هاووڵاتیی نەرویجی. لەگەڵ ئەوەشدا، هەندێ جار بۆی هەیە پۆپۆلیزمی حاڵەتێكی تەندروست بێت و ببێتە هۆی راستكردنەوەی غرووری ئەو نوخبانەی لە خەڵك دووركەوتنەوە. لە دیموكراسیدا سیاسەت پڕە لە پشێوی و سازشكردنی تێدایە، لە كاتێكدا بزووتنەوە پۆپۆلیستییەكان و ئەوانەی جەخت لەسەر ناسنامە دەكەنەوە، هەڵوێستێكی سازشهەڵنەگر دەگرنەبەر. ترەمپ نموونەیەكی بەرچاوە. ئەو لە بری ئەوەی بكەوێتە گفتوگۆوە، پەنا دەباتە بەر هەڕەشە و ترساندن و دواتر ئەمە ناو دەنێت رێككەوتن، كە ئەمە هەمیشە گەمەی سفر و سەتییە و لە بری ئەوەی هەوڵێكی هاوكاریئامێز بێت و ئامانجەكەی گەیشتن بێت بە رێگاچارەیەكی مامناوەند و هەنگاوهەڵگرتن بۆ پێشەوە، هەندێ جار باس لە بوونی كەسانی بەهێز دەكرێت وەك (مۆدی، ترەمپ، ئەردۆغان، پوتین، ئوربان و...هتد) كە دەتوانن وڵاتەكە بە یەكگرتوویی بهێڵنەوە و بە شێوەیەكی بەهێز نوێنەرایەتیی بەرژەوەندییەكانی بكەن، ئەمەش بەتەنیا ئاماژە نییە بۆ بوونی گەلێك، بە دڵنیاییەوە ئەمە بۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش راستە، كە مەیلی دیموكراسیی هەبێت.
* ئایا جیهانگەرایی سووڕی خۆی تەواو كردووە، یان رەوتی جیهانگەرایی پێچەوانە نەبۆتەوە؟
- پێم وایە وەڵامەكە نەخێرە. جیهانگەرایی چەندین دەركەوتنی جیاوازی هەیە، ئابووری و سیاسی و كولتووری و.. هتد، لە ئێستادا ئابووریی جیهانی بە تەواوەتی ئاوێتە بووە، لەم رووەوە ئایدیۆلۆژیای (سەرەتا ئەمریكا) بۆتە ستراتیژیەتێكی دۆڕاو. لە ئێستادا چین بۆتە چەقی ئەم قۆناغەی ئێستای جیهانگەرایی ئابووری. لە بواری سیاسەتیشدا تۆڕێكی ئاڵۆزی رێككەوتن، هاوپەیمانێتی و رێكخراوەكان هەن، كە نزیكەی سەرجەم وڵاتان لە نێو سیستمێكی بەرفراواندا پێكەوە گرێ دەدەن. ئەمە لە میانەی پرۆسەی دەرچوونی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا بۆ سەركردایەتی بەریتانیا دەركەوت، كاتێك روون بۆوە كە دەرچوون لە یەكێتی ئەوروپا كارێكی بێ ئەندازە زەحمەتە و ئەوەی پەیوەستە بە جیهانگەرایی كولتوورییەوە، ئەوا ئەم پرۆسەیە بەهۆی گەشتكردن، فێربوونی زمان، تۆڕی ئۆنلاینەوە بەرەوپێش دەچێت، لەبەر ئەوە من پێم وانییە ئەم رەوتە پێچەوانە ببێتەوە، بەڵام ناسازییەك هەیە لە نێوان بەشە جیاوازەكانی جیهانگەراییدا. من خۆم دژی ئەوە نیم مەودای جیهانگەرایی ئابووری بەرتەسكتر ببێتەوە بە چەشنێك كە وڵات و كۆمەڵگە بچووكەكان لە پێگەیەكی باشتردا بن، بەڵام من زۆر دژی ئەوەم كە گفتوگۆ لەبارەی خەم و كێشە هاوبەشەكانەوە نەكرێت. كاردانەوە و پەرچەكردارەكان دژی جیهانگەرایی بەردەوام دەبن، هەروەها بەهێز دەبن، بەڵام تا ئەو كاتەی سیستمی سەرمایەداری لە ئارادا بێت، ئەم كاردانەوانە رەوتی مێژوو ناگۆڕن.
* چۆن وەسفی بارودۆخی ئێستای جیهان دەكەیت؟ ئایا لە ئێستادا جیهان نائارامی و نادڵنیایی زیاتر بەخۆوە دەبینێت؟
- ئەگەرچی زۆر كەس مشتومڕی ئەوەیان كردووە كە جیهان لە ئێستادا سەلامەتترە و بەراورد بە رابردوو توندوتیژییەكی كەمتری تێدایە، بەڵام لە هەمان كاتدا نائارامی و نادڵنیاییەكی زیاتر هەن كە ماوەیەكی درێژخایەنە بەردەوامن، فشارەكانیش لە یەك كاتدا و لە چەندین لاوە سەرچاوە دەگرن: گۆڕانی كەشوهەوا بارێكی لەرزۆك دروست دەكات و وشكەساڵی، لافاو و بەرزبوونەوەی ئاستی دەریاكان كاریگەرییان هەبووە لەسەر ئاوارەبوونی خەڵك لە زۆر وڵاتدا. نەبوونی سەركردایەتییەكی جیهانی دوای رەوتی گۆشەگیری و دروستبوونی نیوفاشیزم لە ئەمریكا بۆشایی دەسەڵاتیان دروست كردووە و بوونەتە هۆی سەرهەڵدانی چەندین یاخیگەری. هەروەها سەرچاوەكانیش بەهۆی ئەوەی گەشەیەكی خێرا و چاودێرینەكراوەوی ئابووریی جیهانی هەیە، فشاریان لەسەرە، كە ئەمەش دۆخێكی ململانێی بەپەلەی لە نێوان هێزە گەورەكاندا دروست كردووە، كە رەنگە ئەمە سەربكێشێت بۆ هەڵگیرسانی شەڕ، كەواتە ئێمە لە رۆژگارێكی ناسەقامگیردا دەژین و ئایندەیەكی نادیار چاوەڕوانمان دەكات. ئەوەی پێدەچێت جیهان پێویستی پێی بێت، بریتییە لە پڕۆژەیەكی هاوبەش كە رەوت و ئاراستەی ئایندەی تێدا دیاری بكرێت، لەگەڵ ئەوەشدا پێم وانییە دەیەی داهاتوو دەیەیەكی یەكلاكەرەوە بێت. رەنگە ئێمە پێ بنێینە نێو جیهانێكەوە كە نایەكسان تێیدا لە هەڵكشاندا بێت، شەڕەكان لە ئاستێكی بەرتەسكدا تێیدا روو بدەن و ململانێكردن لەسەر سەرچاوەكان و خراپبوونی ژینگە درێژە بكێشن، یان ئەوەتا رێگایەك دەدۆزینەوە بۆ هێنانەئارای جیهانێكی دادپەروەرتر و باشتر و درێژخایەنتر.