لە رۆژگاری ئێستا ئەو مەسەلەیەی ناكرێت نكۆڵی لێ بكرێت و ئاوڕی جددی لێ نەدرێتەوە، بریتییە لە پرسی گەندەڵی، كە دەبێت هەوڵ و شرۆڤەكاریی جددی و پێویست بكرێت بۆ دەستنیشانكردنی هۆكارە ریشەییەكانی گەندەڵی و رێگاكانی بەرەنگاربوونەوەی. بەو ئومێدەی خستنەڕوو و دەستنیشانكردنی دەرئەنجامە خراپەكان و دەرهاویشتە زیانبەخشەكانی گەندەڵی لەسەر ئەدای ئابووریی وڵاتەكە و لەسەر پرسی دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییەكان و متمانەكردن بە دامەزراوە گشتییەكان و تیشكخستنەسەر ئەزموونی وڵاتە جیاوازەكان، كاریگەرییان هەبێت لەسەر ئاوڕدانەوە لەم كێشە مەترسیدارە و هەڵوەستەكردنی قووڵ بۆ خستنەگەڕی هەوڵەكان بۆ بەرەنگاربوونەوەی، بە ئامانجی ئەوەی بتواندرێت بۆ كەمترین ئاست كەم بكرێتەوە. هەموو ئەم پرسانە بوونە تەوەری گفتوگۆیەكی گوڵان لەگەڵ ئەلینا رۆشا مینۆكاڵ كە توێژەری باڵایە لە پڕۆگرامی سەركردایەتیی پەیوەست بە گەشەپێدانەوە لە زانكۆی بێرمینگهام، كە كار لەسەر دەستەبەركردن، یان گەڵاڵەكردنی رێگاچارەی سیاسی دەكەن. ئەلینا تایبەتمەندی و شارەزایی هەیە لە بواری تەحەددییەكانی پەیوەست بە دیموكراتیكردن، پەیوەندیی نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگە و بنیادنانی دەوڵەت، هەروەها چەندین توێژینەوەی لەبارەی پرسەكانی پەیوەست بە گەندەڵی و چۆنێتی بەرنگاربوونەوەی گەندەڵییەوە هەیە.

* وەك كەسێكی تایبەت لە بواری شرۆڤەكردنی دیاردەی گەندەڵی، چەندین توێژینەوەتان لەم رووەوە كردووە، هەروەك ئاشكرایە ئەمە پرسێكی جددی و مەترسیدارە و زۆر وڵات بە دەستیەوە گرفتارن، دەمانەوێت لەم رووەوە پرسیاری ئەوە بكەین كە ئێوە چۆن لە پرسی گەندەڵی دەڕوانن؟
- سەرەتا دەبێت دابەشكاری بكەین بۆ جۆرە جیاوازەكانی گەندەڵی، بۆ نموونە: گەندەڵی لەسەر ئاستێكی بەرتەسك، گەندەڵیی كارگێڕی، یان بیرۆكراتی، گەندەڵی لەسەر ئاستێكی بەربڵاو و...هتد، چونكە پێویستە ئێمە ئەو راستییەمان لەبەرچاو بێت، كە هەر یەكێك لەم جۆرە گەندەڵییانە دەرئەنجام و دەرهاویشتەی جیاوازییان لێ دەكەوێتەوە، هەروەها دەبێت لەم رووەوە ئاماژە بە گرنگی و كاریگەریی بونیاد و پرۆسە جیاوازەكانی حوكمڕانی بكەین. لەم بارەیەوە ئەوەی مایەی نكۆڵی لێ نەكردنەوە و ئەوەی تا راددەیەكی زۆر یەكلا بۆتەوە، ئەوەیە كە دامەزراوەكان گرنگیی خۆیان هەیە، نەك تەنیا بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی گەندەڵی، بەڵكو گرنگیشە بۆ هێنانەئارای گەشەكردن. چونكە ئێمە دەزانین كە ئەگەرچی ئامانجەكانی هەزارە گەشەكردنی بەدەستی هێناوە كە لە وڵاتێكەوە بۆ وڵاتێكی دیكە جیاوازە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا خاڵی هاوبەشی نێوان ئەم وڵاتە جیاوازانە ئەوەیە كە هێنانەدیی ئەو ئامانجانە هەمیشە پەیوەست بوون بە سرووشت و جۆری بونیادی حوكمڕانییەكەیانەوە.
* كەواتە ئەگەر بە دروستی لە وەڵامی پرسیارەكە تێگەیشتبین، ئەوەیە كە خاڵی دەستپێك بۆ دروستبوون و لە هەمان كاتدا بۆ كەمكردنەوەی گەندەڵی، بونیادی حوكمڕانی و بە دیاریكراوی جۆری دامەزراوەكانە لە دەوڵەتدا، ئایا ئەمە تێگەیشتنێكی دروستە لە وەڵامەكەی ئێوە؟
- ئەگەر لە روانگەی وەڵامەكەی پێشووەوە حوكم بدەین، ئەوا بەڵێ، دەتوانین لەم رووەوە بگەینە ئەو دەرئەنجامەی كە دامەزراوەكان كاریگەریی جەوهەرییان هەیە لەسەر نەهێشتنی گەندەڵی و لەسەر پەرەپێدانی توانای دەوڵەت و كۆمەڵگە. هەر لەم رووەوە ئامانجی 16 لە ئامانجەكانی هەزارە باس لە گرنگیی بنیادنانی دامەزراوەی كارا و بەرپرسیار و گشتگیر لەسەر سەرجەم ئاستەكان دەكات. كەواتە ئەگەر بگەڕێینەوە سەر پرسە سەرەكییەكەی ئەم پرسیارەی ئێوە، ئەوا بەڵێ، دەكرێت گەندەڵی وەك كێشەی بنەڕەتی دەستنیشان بكەین. لەم رووەوە زۆرێك لە ئامانجەكانی هەزارە باس لە پەرەپێدانی بەرپرسیارێتی و شەفافییەت دەكەن، كە ئەمەش بە شێوەیەكی سەرەكی كەمكردنەوەی گەندەڵی لەخۆ دەگرێت. ئێمە دەبێت ئەوە بڵێین كە مەرج نییە هاوڕابوون لەسەر ئەوەی گەندەڵی كێشەی سەرەكییە، بە مانای ئەوە بێت ئێمە رێگاچارەیەكی كارامان دۆزیوەتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوە و كەمكردنەوەی.
* بەڵام وا دیارە ئێوە پێتان وانییە گەندەڵی پرسێكی سادە بێت، بەڵكو كێشەیەكی ئاڵۆزە و دەبێت لە سەرجەم رەهەند و رواڵەتەكانەوە لێی بڕوانین، بۆ ئەوەی بگەینە تێگەیشتنێكی دروست لەبارەیەوە تاوەكو بتوانین لە كۆتاییدا رێگاچارەیەكی كارا و كاریگەر دابڕێژین، ئایا ئەمە وەسفكردنێكی وردە بۆ بۆچوونەكەی ئێوە؟
- ئەمە راستە، چونكە نابێت ئێمە بە سادەیی لە كێشەی ئاڵۆزی گەندەڵی بڕوانین، بەڵكو دەبێت بۆ تێگەیشتن لە ریشەكانی گەندەڵی و رێگاچارەكانی سنوورداركردنی، پەرە بە دید و تێڕوانینەكانمان بدەین. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە هۆكار و پاڵنەری جیاواز لە ئارادان و سەردەكێشن بۆ سەرهەڵدانی گەندەڵی لەسەر ئاستە جیاوازەكان، (لە سەر ئاستی محەلی تاوەكو ئاستی جیهانی)، لە نێو هۆكارەكانیشدا دەتوانین ئاماژە بە تاوانی رێكخراو و پشتبەیەكبەستنی ئابووری بكەین. دواتر ئەگەر ئێمە باس لە چۆنێتی بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی بكەین، ئەوا رێگاچارەی كارا بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی لەسەر ئاستی محەلی دێتەئاراوە، كە ئەمەش كاریگەر دەبێت بە جۆری ئەو دەسەڵاتەی كە لەگەڵ ئاستە جیاوازەكانی حوكمڕانیدا لە ئارادایە.
* كەواتە گەندەڵی كێشەیەكی ئاڵۆزە، بەڵام با ئێمە پرسیاری ئەوە بكەین، بۆچی هەندێ جار گەندەڵی بە رەوتێكی خێرا و لەسەر ئاستێكی بەربڵاو تەشەنە دەكات و بگرە هەندێ جار لە سەرجەم ئاستەكاندا بڵاو دەبێتەوە؟
- ئەگەر زیاتر ئەم مەسەلەیە روون بكەینەوە، ئەوا دەبینین گەندەڵی تەنیا كێشەیەكی تەكنیكی نییە، بەڵكو كێشەیەكی ئاڵۆزە و ریشەكانی شۆڕبوونەتەوە و بە هۆكارە جیاوازەكانی پەیوەست بە بواری ئابووری، سیاسی، كارگێڕی، كۆمەڵایەتی و كولتووری و پەیوەندییەكانی دەسەڵاتدا رۆچووە. كەواتە ئەگەر وەڵامی پرسیارەكەی ئێوە بدەینەوە، ئەوا دەڵێم ئەوەی دەكرێت لەم بارەیەوە بوترێت ئەوەیە كە گەندەڵی لە كەشێكدا گەشە دەكات كە بەرپرسیارێتی تێیدا لاواز بێت و كەسانی بەرپرس دەسەڵاتێكی زۆریان هەبێت، بەڵام كاتێك گەندەڵی بە سیستماتیك دەكرێت، ئەوا لەم كاتەدا ریشەكێشكردن و چارەسەركردنی دەبێتە كارێكی سەخت و دژوار. خۆپیشاندانەكانی هەندێ وڵات ئاماژەن بەوەی گەندەڵی چەند زیانبەخش و مەترسیدارە، گەندەڵی بە راددەیەكی گەورە شەرعییەتی دەسەڵات لاواز دەكات و متمانەی دامەزراوە گشتییەكان تێك دەشكێنێت.
* بەڵام هەندێ جار دەبینین لە وڵاتە جیاوازەكان كە گەندەڵی بە ئاستێكی بەربڵاو و مەترسیدار تێیاندا تەشەنەی كردووە، خەڵكی چیتر ئارامییان نامێنێت و ناچارن كاردانەوەیان هەبێت لە ئاستی گەندەڵی و دەرهاویشتە زیانبەخشەكانی، ئایا پێتان وایە خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی دەربڕینەكان دەرئەنجامی خوازراویان لێ بكەوێتەوە؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە كاردانەوە و پەرچەكردارەوە لە دژی گەندەڵی، ئەوا دەكرێت ئەم كاردانەوانە دەرئەنجامی دراماتیكییان لێ بكەوێتەوە، هەم دەرئەنجامی ئەرێنی و هەم دەرهاویشتەی پێچەوانە. بۆ نموونە: لە وڵاتانی بەڕازیل و گواتیمالا رەنگە هاوكار بێت بۆ دووبارە پەیوەستكردنەوەی دەوڵەت و كۆمەڵگە و ببێتە هۆی ئەوەی حكومەت پتر بەرپرسیار و نوێنەرایەتیكار بێت. لە هەندێ حاڵەتی دیكەدا، وەك وڵاتانی بەهاری عەرەبی، ئەوا ناڕەزایەتی و كاردانەوەكان دەرئەنجامی خوازراویان لێ نەكەوتەوە. رەنگە خراپترین دەرهاویشتەی گەندەڵی سەرهەڵدانی بزووتنەوەكانی وەك تاڵیبان و داعش بووبێت، كە ئاماژەیە بەوەی ئەو دەرمانەی بەكارهاتووە كاریگەریی زۆر خراپتر بووە لە دەردەكە. لە هەمان كاتدا ناكرێت كاریگەریی خراپی گەندەڵی لەسەر دەستەبەركردنی خزمەتگوزارییەكانی نادیدە بگرین. كە ئەمەش خۆی لە خۆیدا كاریگەرییەكی گەورەی هەبووە لەسەر گرووپ و لایەنە پەراوێزخراوەكان لە رووی جێندەری و ئیتنی و چینایەتی و جوگرافی و.. هتد.
* ئەگەر زیاتر پرسی كاریگەری و ئاكامە خراپەكانی گەندەڵی ورد بكەینەوە و بە دیاریكراوی باس لە دەرهاویشتەكانی بكەین لە سەر بواری ئابووریی وڵاتەكە، ئایا تا چەند بوونی گەندەڵی گەشەی ئابووری دەشێوێنێت و رێگری و ئاستەنگی راستەقینە لەم بەردەم پەرەپێدانی ئابووریدا دروست دەكات؟
- ئەگەر كاریگەریی گەندەڵی لەسەر باری ئابووری ورد بكەینەوە، ئەوا راستە كە دەتوانین ئاماژە بە لایەنە خراپەكان و دەرهاویشتە زیانبەخشەكانی بكەین، لەسەر وەبەرهێنانی ناوخۆیی و گەشەكردنی بزنێس و ئەدای ئابووریی وڵاتەكە. واتە بە شێوەیەكی گشتی كۆت و بەندی دروست كردووە لەسەر گەشەی ئابووریی وڵاتەكە. لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە سەرەڕای ئەوەی چەند وڵاتی دیاریكراو بە دەست ئاستی جیاوازی گەندەڵییەوە گرفتار بوون، بەڵام لە هەمان كاتدا توانیویانە بۆ ماوەیەكی زۆر درێژە بە گەشەی ئابووری بدەن. دەكرێت لەم روەوە ئاماژە بە وڵاتانی بۆتسوانا و بەڕازیل و چین و رواندا و مەكسیك و.. هتد بكەین، هەروەها هەندێ لەم وڵاتانە توانیوانە بۆ بەرەنگاربوونەوەی هەژاری هەنگاوی گەورە هەڵبگرن.