عێراق سەرەڕای ئەوەی لە ساڵی 2003وە پارەیەكی گەورەی دەست كەوتووە كە بە تریلیۆنێك و 70 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، كەچی لە پێشەنگ و ریزبەندی پێشەوەی وڵاتانی هەژار و دواكەوتووی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقا دێت، بەشی هەرە زۆری ئەم گرفت و كێشانەش وەكو میراتییەك لە حكومەتەكانی پێشووەوە بۆ حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بەجێ ماوە، كەڵەكەبوونی كێشەكان و بێ متمانەیی هاووڵاتیانی عێراقی بە سیاسییەكان و ململانێ ناوخۆییەكان و دەستێوەردانە دەرەكییەكان، دۆخەكەی ئاڵۆزتر كردووە، بە راددەیەك هاووڵاتیانی عێراق متمانەیان بە گۆڕانكارییە ئابوورییەكان نەماوە و خۆپیشاندانەكانیشیان فراوانتر و ئاڵۆزتر بووە. بۆ قسەكردن لەسەر دۆخی ئابووریی عێراق و چەند تەوەرێكی دیكەی پەیوەندیدار، وەك گۆڤاری گوڵان دیدارێكمان لەگەڵ مەسعود حەیدەر راوێژكاری سەرۆك بارزانی و ئەندامی خولی پێشووی پەرلەمانی عێراق سازكرد، لێرەدا پوختەی قسەكانی بڵاودەكەینەوە.

* عێراق لە بارودۆخێكی زۆر ئاڵۆزو خراپدایە، ئەمەش لە ئاكامی هەموو ئەو كێشە دارایی و ئابوورییانەیە كە حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق وەكو میراتی بۆ حكومەتەكەی دكتۆر عادل عەبدولمەهدی بەجێیان هێشتووە، ئایا تاچەند ئومێد هەیە حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بتوانێت بەسەر هەموو ئەو كێشە هەڵپەسێردراوانەی رابردوودا زاڵ بێت؟
- عێراق لە دوای نووسینەوەی دەستوور و حوكمڕانیی نوێ لە 2005ـەوە هەلێكی زێڕینی دەستكەوت، بەڵام بە هۆی بە هەدەردانی سامانی گشتی و گەندەڵییەوە لە 15 ساڵی رابردوودا نەتواندرا سوود لەو داهاتە گەورەیە وەربگیرێت كە بە یەك تریلیۆن و 70 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئەمەش لە لایەن بەیاناتەكانی دەزگای دیوانی چاودێریی دارایی عێراقەوە سەلمێنرابوو، حوكمڕانە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق بۆ گەشەپێدانی ئابووری و نەهێشتنی هەژاری و دابینكردنی هەلی كار خاوەنی پلانێكی روونی ئابووری نەبوون، هەربۆیە تادێت رێژەی بێكاری بەتایبەتی لەناو گەنجاندا روو لە زیادبوون دەكات و سێكتەرەكانی تەندروستی و پەروەردە و خزمەتگوزاریی دوچاری دەیان گرفت و كێشەی گەورە بوونەتەوە. ئەمەش هۆكارێكی سەرەكیی جووڵاندنی شەقام و فراوانبوونی خۆپیشاندانەكانە، كە لەدوای خۆپیشاندانەكانی ساڵانی 2011 و 2013 و 2015 وە ئەمجارە بەشێوەیەكی مەترسیدار تەقییەوە، بەتایبەتی ئەمجارە لەناو ماڵی شیعەدایە، بێگومان داواكاریی خۆپیشاندەرەكانی عێراق رەوایە، بەتایبەتی ئەوەی پەیوەندی بە باشكردنی باروگوزەرانی هاووڵاتیان و خێزانەكانیانەوە هەیە، ناكرێت وڵاتێكی وا دەوڵەمەندی وەكو عێراق ئەمە حاڵی بێت و رێژەی هەژاری و بێكاری بەو رێژە بەرزە بێت. گرفتە گەورەكە لەوەدایە تا ئێستا حكومەتی عێراق بۆ چارەسەری بارودۆخەكە رۆئیایەكی روون و ئاشكرای رانەگەیاندووە، بەشێكی هەرە زۆری كار و ئیجرائاتەكان كاتین و مومكین نییە بتوانن چارەسەری دۆخەكەی پێ بكەن، بەتایبەتی لەگەڵ زیادبوونی خێرای ژمارەی دانیشتووان، هەموومان دەزانین ئابووری ئەم دەوڵەتە بە پلەی یەكەم پشت ئەستوورە بەداهاتی فرۆشتنی نەوتی خاو، ئەم داهاتەش داهاتێكی ناسەقامگیرە و لە مەحافیلە نێودەوڵەتییەكاندا قابیلی داشكانی بەهاكەی دەكرێت، بەشی هەرەزۆری ئەم داهاتەش لە بودجەی ساڵی 2020ی عێراقدا بە رێژەی 60%ی بۆ بڕگەی خەرجییەكان دەچێت، واتە ناتواندرێت كەموكورتییەكانی زۆربەی كەرتەكان پڕبكرێنەوە و كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی هەر لەو ئاستە نزمەی خزمەتگوزارییەكانیدا دەمێننەوە، بەپێی هەموو ئەو داتاو زانیارییانە بێت كە لە بودجەی 2020ی عێراقدا هەیە، حكومەت لەو ساڵە داراییەدا ناتوانێت چارەسەرێكی ریشەیی بۆ كێشە ئاڵۆزەكان بدۆزێتەوە و كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی و خزمەتگوزاری بۆ پێشەوە ببات، دواخستنی چارەسەركردنی كێشەكانیش گرفتێكی دیكەیە و دەچێتە پاڵ دەیان گرفتی ئاڵۆزی دیكە و چاوەڕوان دەكرێت گرفتی دیكە رووبدەن.
* وەكو ئاماژەت پێكرد لە ساڵی 2005ـەوە پارەیەكی زۆر بۆ كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی و خزمەتگوزارییەكان خەرج كراوە، ئایا ئەمە بۆ تەشەنەكردنی گەندەڵی و بەهەدەردانی سامانی گشتی ناگەڕێتەوە؟
- كەرتەكان بە شێوەیەكی گشتی پارەی بۆ تەرخان كراوە، بەڵام نەك هەر رەنگدانەوەی نەبووە لەسەر پێشخستنی كەرتەكە، بگرە كێشەكان ئاڵۆزتر بوون، بۆ نموونە با باسی كەرتی كارەبا بكەین كە زیاتر لە 40 ملیار دۆلار بۆ كەرتی كارەبا خەرج كراوە، كەچی ئەوە حاڵیەتی، بۆیە پێدەچێت زۆربەی ئەو پارانە لە گەندەڵی و گیرفانی حزب و كۆمپانیای حزبە عێراقییەكان بە هەدەر درابێت، هەر لەم چوارچێوەیەدا بەپێی داتاو ژمارەكانی خودی حكومەتی عێراق تا ساڵی 2018 بڕی 200 ملیار دۆلار وەبەرهێنان ئەنجام دراوە، باشە ئەی بۆ لە راپۆرتە نێودەوڵەتییەكانی سندوقی دراوی نێودەوڵەتیدا كەرتی پەروەردەی ئەم وڵاتە بە خراپترین كەرتی پەروەردەی ناو وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باكووری ئەفریقیا دادەنرێت؟ لە بەرامبەریشدا خەڵكی متمانەی بە حزبە عێراقییەكان نەماوە و چیتر سەبر و تەحەمولی دەسەڵاتدارانیان نییە، لەم دۆخە ئاڵۆز و خراپەشدا دەستی دەرەكیی و ململانێكانی ناوخۆ كاریگەریی نێگەتیڤیان لەسەر قۆزتنەوەی دۆخەكە هەبووە و زیاتر شەقامی عێراقیان جووڵاند و بگرە هەندێك لە داواكاریی سیاسی و ویستی خۆیان تێكەڵ بە داواكارییەكانی خۆشگوزەرانی و دابینكردنی هەلی كارو باشكردنی كەرتەكانی پەروەردەو تەندروستی كرد.
* ئەگەر ناڕەزایەتی و خۆپیشاندانەكان بەردەوام بن و لە بەرامبەریشدا رۆئیای روون بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی ئابووری و بژێوی خەڵكی عێراق دیار نەبێت، ئایا دۆخەكە بەرەو كوێ دەچێت؟
- گومانی تێدا نییە داواكاریی حزبە شیعەكان خزێنراونەتە ناو داواكاریی خۆپیشاندەرانەوە، ئەمەش ئەوەندەی دی دۆخەكەی ئاڵۆزتر كردووە، هەر بۆیە درێژەپێدانی ئەم خۆپیشاندان و ناڕەزایەتییانە لەسەر دامەزراوەكانی دەوڵەت و بەڕێوەچوونی كاری بازرگانی و ئابووری رەنگدانەوەی ئەرێنی نابێت، هەروەكو چۆن لە چەند رۆژی رابردوودا بینیمان كە ژمارەیەك لە بەندەرەكانی عێراق لەكار راوەستێنران و كاریگەریی خراپی لەسەر ئابووری و داهاتی عێراق و جووڵەی بازاڕیش هەبوو.
* ئایا لەم حاڵەتەدا دەبێت حزبە سیاسییەكان و پەرلەمان و حكومەت چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم بارودۆخەدا بكەن؟
- ئەركی سەرشانی حزبە عێراقییەكان و پەرلەمان و حكومەتیشە كە پەند و عیبرەت لە رابردوو وەربگرن و بۆ سێ ساڵی ئایندەی حوكمڕانی بەرنامەیەكی روونی ئابووری و رۆئیایەكی باشی حوكمڕانییان هەبێت، مەبەستم ئەوەیە ئەنجامدانی چاكسازیی لە دامەزراوەكانی دەوڵەتدا بەس نییە، بەڵكو پێویستە چاكسازی و گۆڕانكاری لە ئابووریدا بكرێت و عێراق لە وڵاتێكی بەكارهێنەرەوە بكرێتە وڵاتێكی بەرهەمهێنەر كە هەلی كاری بۆ گەنجەكان تێدا بێت و باروبژێوی خێزانە عێراقییەكان باش بكرێت. هەمووان دەزانن كەوا ئەم وڵاتە خاوەنی چ كارگە و كارخانەیەك بووە، كە لەحاڵی حازردا لەكار راوەستاون و ساڵانە لەسەر حكومەت سێ ملیار دۆلار دەكەون، كە وەكو موچە دەیدات بەفەرمانبەرانی ئەو كارگانە، لە كاتێكدا ئەگەر كارگەكان بەگەڕ بخرێنەوە هەر هیچ نەبێت بەرهەمی ئەو كارگانە ئەو موچەو خەرجیانە دابین دەكاتەوە، ئەمڕۆ عێراق زۆر لە سێكتەرە بەرهەمهێنەكانی تێدا فەرامۆش كراوە، ئەوەتا عێراق لە دەوڵەتێكی كشتوكاڵییەوە بووەتە دەوڵەتێكی هاوردەی بەرهەمە كشتوكاڵییەكان، ئەم وڵاتە پێویستی بەوە هەیە كە دەستی حزب و میلیشیا شیعەكانی لێ دەربهێندرێت، بەتایبەتی لە كاروباری حكومەت و كایە ئابوورییەكاندا، هاووڵاتی عێراقیش پێش هەموو كەسێك ئەو راستییە دەزانێت كە هەموو ئەم خواست و ویستانە پێویستی بە بڕیاری سیاسی هەیە و ئومێدەوارین حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی بتوانێت دڵنیاییەك بە شەقامی عێراقی بدات، بەوەی حكومەتەكەی جددییە لە چارەسەركردنی كێشەكان و ئەنجامدانی چاكسازی.
* ئایا جێبەجێكردنی ئەو بەڵێنانەی كە حكومەت بە خۆپیشاندەرانی دەدات، ئەوەندەی دیكە بارگرانیی لەسەر باری ئابووری و بودجەكەی حكومەت دروست ناكات كە خۆی لەخۆیدا لە حاڵەتی كورتهێناندایە؟
- لەو داهاتەی كە لە ساڵی 2005ـەوە خەرج كراوە و بە یەك تریلیۆن و 70 ملیار دۆلار مەزەندە دەكرێت، ئەگەری ئەوە هەیە 400-450 ملیار دۆلاری دزرا بێت و بە هەدەر درابێت، ئەگینا چۆن 200 ملیار دۆلار لە وەبەرهێنان بە گەڕدەخرێت و ئەمەش حاڵی گوزەرانی ژیانی خەڵكەكەیەتی؟ لە لایەكی دیكەشەوە زیاد لە 100 ملیار دۆلار كە زیادەی پارە بووە لە بودجەی عێراقدا دیار نییە، ئەگەری ئەوەش هەیە تەنیا لە مەزادی دراودا زیاتر لە 210 ملیار دۆلار بە وسووڵاتی ساختە چووبێتە دەرەوەی وڵات، هەموو ئەمانە گەندەڵی و بێسەروبەریی حكومەتەكانی پێشووە و كەسی عادل عەبدولمەهدی بەرپرسیار نییە لەم هەموو گەندەڵی و بەهەدەردانەی دارایی گشتی، ئەوە حزبە سیاسییەكان و حكومەتەكانی پێشووە دەستیان تێیدا هەبووە، كەچی ئێستا ئەوان رووبەڕووی حكومەتەكەی عادل عەدبولمەهدی دەبنەوە. منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام كە جێبەجێكردنی بەڵێنەكان كارێكی ئاسان نییە، ئەمە وێڕای ئەوەی بە دامەزراندنی تەنیا 10 هەزار كەسێك و كەمكردنەوەی تەمەنی خانەنشینی ئیجباری بۆ 60 ساڵ و دەركردنی یاسایەك بۆ كەمكردنەوەی تەمەنی خانەنشینی ئارەزوومەندانە بۆ 45 ساڵ ئەمە چارەسەری ریشەیی و بنەڕەتیی ئابووری نین و تەنیا چارەسەرێكی كاتییە، چارەسەری ئابووری بە دانانی پلان و بەرنامەی ئابووریی كورتخایەن و مامناوەند و درێژخایەن دەبێت، چارەسەر بە دوورخستنەوەی هەیمەنەتی دەسەڵاتی حزبی دەبێت لە ناو كایەی حوكمڕانی و دامەزراوەكانی حكومەتدا، ئەو كات حكومەت دەتوانێت حكومەتی هاووڵاتی بێت و متمانەی خەڵكی بە دەست بهێنێتەوە، بەوەی لە ماوەی 4-8 ساڵی داهاتوودا كاریگەرییەكانی لەسەر ژیان و گوزەرانی خەڵك و بەرزكردنەوەی ئەدای دامەزراوەكانی حكومەت و باشكردنی كەرتەكانی پەروەردە و تەندروستی دەبێت، حكومەتەكەی عادل عەبدولمەهدی و زۆر لە شارەزایان و چاودێرانی عێراقیش ئەو حەقیقەتە دەزانن، كە كێشە ئابوورییەكانی عێراق زۆر لەوە گەورەترو ئاڵۆزترن كە بەچەند ئیجرائاتێكی كاتی چارەسەر بكرێن، تەنیا بە گەڕانەوەی متمانەی سیاسی بۆ هاووڵاتیانی عێراق بە ئاسانی سەقامگیری لە وڵاتدا دروست دەبێت، بەڵام ئەمەش پێویستی بە تەوافوقی سیاسی هەیە لە نێوان هەرسێ پێكهاتە سەرەكییەكەی عێراق بە كوردو شیعە و سوننەوە.
* یەكێك لە كێشە گەورەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق كێشە هەڵپەسێردراوەكانی ئابووری و داراییە، پێش هەڵگیرسانی خۆپیشاندانەكانیش هەردوولا هەنگاوی باشیان نابوو، ئایا ئێستا لە چوارچێوەی ئەم بارودۆخە نوێیەدا ئایندەی چارەسەری ئەو كێشانە بەكوێ دەگات؟
- رێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە دوا لێدوانیدا ئاماژەی بەو كێشانەی نێوان هەرێم و بەغدا كرد، كە یەكێكیان بابەتی ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێمە و بابەتێكی دەستوورییە، بەڵام لە دوای رووداوەكانی 16ی ئۆكتۆبەرەوە ئەم ناوچانە بە دۆخێكی نائاسایی و نایاساییدا تێپەڕبوون و گفتوگۆو دانیشتنەكانی نێوان هەردوولا قۆناغی باشیان بڕی، بەڵام هەڵگیرسانی خۆپیشاندانەكان تا راددەیەك ئەم بابەتەی راگرتووە، هەرچۆنێك بێت مادام لێكتێگەیشتن و ئیرادە لەنێوان هەردوو حكومەتدا هەیە بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێم و عێراق، بێگومان ئەو كێشانە بەرە و چارەسەركردن دەچن، هەرچی پەیوەندی بە هێزی پێشمەرگەی كوردستانیشەوە هەیە كە بەشێكن لە مەنزوومەی بەرگریی عێراق، ئەوا بەپێی ئەو حاڵەتە مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت، بۆ دۆسێی نەوتیش هەردوو لا بۆ چارەسەركردنی ئیرادەی سیاسییان هەیە، رەنگە ئەم مەسەلەیە كەمێك پێویستی بە تەنازولات و لێكتێگەیشتنی زیاتر هەبێت، بۆ ئەوەی هەردوو لا چییان لەسەرە و چ مافێكیشیان هەیە بخرێتەڕوو، بۆ نموونە هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2014وە بودجەی بڕاوە و بەرەنگاربوونەوەی داعشی كردووە و زیاتر لە دوو ملیۆن پەناهەندە و ئاوارە رووی تێ كردووە، كە بارگرانییەكی زۆر بووە لەسەر حكومەت، بە راددەیەك لە 30%ی قورسایی كەوتۆتە سەر بودجەكەی، هەر بۆیە بەغدا دەبێت ئەو لێكتێگەیشتنەی هەبێت و ناكرێت وەكو پارێزگایەك مامەڵە لەگەڵ هەرێمدا بكرێت، دەبێت بەغدا وەكو هەرێمێكی فیدڕاڵی مامەڵە لەگەڵ كوردستاندا بكات كە هاوبەشە لە بڕیاری ئابووری و هەموو ئەو بڕیارانەی دیكەش كە لە چوارچێوەی كۆی سیستەمی بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقی فیدڕاڵیدا دەدرێت. بەشێوەیەكی گشتی من گەشبینم بەوەی لە ساڵی 2020 دا رێككەوتن لە نێوان هەرێم و بەغدا دەكرێت، مادام لێكتێگەیشتن و ئیرادەی سیاسی لە نێوان هەردوولا دا هەیە، تەنانەت لە پشكی هەرێمی كوردستان لە بودجەی گشتیی عێراقدا هیچ كێشەیەك دروست نابێت و هەرچی كێشەكانی دیكەی تەسوییە حیساب و قەرزەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بە قۆناغبەندێتی بەرەو چارەسەركردن دەچێت.
* لە سەرجەم پڕۆژە یاساكەی بودجەدا رەخنەی زۆر هەیە، ئەمانەش دەرئەنجام كاریگەرییان لەسەر پشكی هەرێم و بارودۆخی دارایی عێراق بەگشتی دەبێت، ئایا هیچ چاكسازییەك لە بودجەكەدا دەكرێت، تاوەكو كورتهێنانەكەی كەم بكرێتەوە؟
- لەو رۆژانەدا دكتۆر عادل عەبدولمەهدی سەرۆك وەزیرانی عێراق لەگەڵ وەزارەتی دارایی عێرقدا كۆبوونەوە و پرسی پڕۆژە یاسای بودجەیان تاوتوێ كرد، لە دوازانیارییدا باس لەوە دەكرێت كە بودجەی عێراق بۆ ساڵی 2020 بگاتە 146 تریلۆن دینار، رەنگە ئەم ژمارەیە لە ئەنجامی گفتوگۆكردن و داواكارییەكانی خۆپیشاندەران زیاد و كەم بكات، بەڵام بەو كورتهێنانەی ئێستاوە ئەگەری زۆر هەیە لە گفتوگۆكانی پەرلەماندا دەنگی لەسەر نەدرێت، تا كورتهێنانەكە كەم دەكرێتەوە، هەربۆیە لە ئێستادا حكومەت سەرقاڵی ئەوەیە ئەو كورتهێنانە كەم بكاتەوە، بودجەی ساڵی 2020ی عێراق بەهەمان میكانیزمی بودجەی ساڵی 2019 عێراق دادەڕێژدرێت و دەنووسرێتەوە، رەنگە لە دوو سێ ساڵی داهاتوودا گۆڕانكاریی لەو بودجەیەدا بكرێت، لەبەر ئەوەی یاسای بەڕێوەبردنی دارایی و قەرزە گشتییەكان نەخشە رێگایەكی داڕشتووە بۆ بودجەی عێراق لە داهاتوودا.