ئارنێ دیش هەڵگری بڕوانامەی دكتۆرایە لە بواری ئابووری كە لە زانكۆی یال لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەدەستی هێناوە، پێشتر لە زانكۆی ساو پاوڵۆ لە بەرازیل وانەبێژی بواری ئابووری بووە، هەروەها لە وڵاتی زیمبابۆی كاری بۆ بانكی نێودەوڵەتی كردووە، لە باڵیۆزی نەرویج لە وڵاتی مۆزەمبیق كاری كردووە، شارەزای دۆخی ئابووری و پرسی گەندەڵیی چەندین وڵاتی ئەفریقیا و ئاسیا و ئەمریكای لاتینە. لە میانەی دیمانەیەكدا گوڵان چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێكرد، كە پتر پەیوەست بوون بە كێشەی گەندەڵی و هۆكارەكانی سەرهەڵدانیان و كاركردن بۆ داڕشتنی ستراتیژیەتی بەرەنگاربوونەوەیان و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانیان دایەوە.

* سەرەتا دەمانەوێت پرسیاری ئەوە بكەین بۆچی گەندەڵی لە هەندێ وڵاتدا بە ئاست و ئەندازەیەكی گەورە بەربڵاوە، بە چەشنێك كە وەك پەتایەكی لێ هاتووە و سەرتاپای كۆمەڵگەی تەنیوە؟
- ئێمە دەتوانین راستەوخۆ ئاماژە بە بوونی سەركردایەتییەكی گەندەڵكار بكەین، ئەگەر وردتر لەم پرسە بدوێین و شیكاری بۆ بكەین، ئەوا دەتوانین بڵێین كاتێك نوخبە و سەركردایەتیی سیاسی و ئابووری و ئەمنی یەك دەگرن، بۆ ئەوەی بەرگری و پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانیان بكەن، هەروەها ئەگەر ئەم نوخبانە دەزگا ئەمنییەكانی دەوڵەتیان لە بەردەستدا بێت، ئەوا زەحمەتە بتوانیت بەرەنگاری گەندەڵی ببیتەوە، كە پێم وانییە پرسەكە لەمە ئاڵۆزتر بێت.
* كەواتە رەوایە بڵێین كە سرووشتی سیستمە سیاسییەكە بە راددەیەكی سەرەكی لە هاتنەئارای ئەم دۆخە ناهەموار و نەخوازراوە بەرپرسیارە؟
- مەسەلەكە هەر تەنیا لە خودی سیستمە سیاسییەكەدا چڕ نابێتەوە، بەڵكو كێشەكە ئەوەیە كە نوخبە دەسەڵاتدارەكە دەتوانێت بە خێرایی دامەزراوە و سەرچاوەكانی دەوڵەت بەكار بهێنێت بۆ بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانی خۆی، بۆ نموونە ئەم نوخبەیە دەزگای بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی دادەمەزرێنن، بەڵام خەڵكانی سەربەخۆیان دەكەن بە بەرپرسیار لە نێو ئەم دەزگایەدا و لە رواڵەتدا ئەم دەزگایەش راپۆرت بەرز دەكاتەوە و هەوڵی بە دادگاییكردنی كەسانێكی دیاریكراو دەدات، بەڵام لە راستیدا ئامانجەكەیان دادگاییكردنی ركابەرە سیاسییەكانیانە. ئەمەش بۆتە پرسێكی ئاشكرا و دووبارەبۆوە، كە ئەگەر دۆخەكەش بەم چەشنە بێت، ئەوا زۆر دژوارە بتوانیت رووبەڕووی گەندەڵی ببیتەوە. بەڵام هەندێ حاڵەت دەبینین بە چەشنی ئەوەی لە ئێستادا لە ئۆكرانیا روودەدات، ڤولودیمیر ئەلكساندروڤیتش زیلینكسی لەسەر بنەمای ئەوە دەنگی كۆكردەوە و دەسەڵاتی بەدەستهێنا كە بەرەنگاری گەندەڵیی بەربڵاوی نێو ئەو وڵاتە دەبێتەوە، بەڵام لە ئێستادا هەندێ لە بەرژەوەندییە داراییە گەورەكان بوونەتە ئاستەنگ و بەربەست لە بەردەمیدا و كێشەكەش لەوەدایە كە ئەم بەرژەوەندییە داراییانە رەهەندێكی نێودەوڵەتییان هەیە، كە دەتوانن ئامراز و سەرچاوەی زۆر بەكار بهێنن بۆ بەرگریكردن لە بەرژەوەندییەكانیان، كەواتە ئەمە بەندە بەوەی تۆ دەتەوێت لە چ كەرتێكدا كار لەسەر كەمكردنەوەی گەندەڵی بكەیت و پەیوەستە بەوەی لەم كارەدا مەترسی و هەڕەشە بۆ سەر بەرژەوەندیی كێ دروست دەكەیت. كە ئاشكرایە ئەو كەسانەی بەرژەوەندییەكانیشیان دەكەونە مەترسییەوە، ئامادە دەبن رێكاری توند بگرنەبەر بۆ بەرگریلێكردنیان.
* ئایا دەتوانین بڵێین بوونی سەرچاوەی سرووشتی بە بڕێكی زۆر لە وڵاتەكەدا، بۆ نموونە لە وڵاتانی ئەفریقیا، بەتایبەتی نەیجیریا زەمینەی بۆ دروستبوونی ئەم دۆخە خۆش كردووە؟
- بەڵێ، ئەمە ئەو حاڵەتەیە كە پێی دەوترێت نەفرەتی سەرچاوەكان، بۆ نموونە: لە وڵاتانی ئەنگۆلا و نەیجیریا سەرچاوەیەكی سرووشتی زۆر هەن، لە وڵاتی نەیجیریا مووچەی ئەندام پەرلەمانەكانیان لە مووچەی سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاترە، هۆكارەكەش ئەوەیە كە تۆ دەبێت پارەیەكی زۆر بدەیت بۆ ئەوەی بگەیتە پەرلەمان، كاتێكیش دەگەیتە پەرلەمان دەبێت داهاتێكی زۆر كۆبكەیتەوە بۆ ئەوەی ئەو پارانە بدەیتەوە كە بۆ گەیشتن بە پەرلەمان بەكارت هێناون. كەواتە دەكرێت بوترێت گەندەڵی لە نەیجیریا بە دیموكراتی كراوە، ئەمە بۆ ئاستی شارەوانییەكانیش هەر راستە. تەنانەت ئەو كەسانەش كە نیازی باشیان هەیە و دەیانەوێت گۆڕانكاری ئیجابی لە سیستمەكەدا بكەن، ئەوا دەبێت پارەیەكی زۆر خەرج بكەن تا دەگەنە پەرلەمان و هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكردن كاتێك دەگەنە پەرلەمان ئەوا قەرزارباری كەسانێكی دیاریكراون و دەبێت ئەو قەرزەیان بدەنەوە.
* كەواتە ئەگەر گەندەڵی بەم ئەندازەیە بە دامەزراوەیی كرابێت لە نەیجیریا، ئایا دەكرێت بڵێین كێشەكە لەو وڵاتەدا لە كۆنتڕۆڵ دەرچووە؟
- من نازانم، بەڵام ئێمە دەبینین خەڵكانێك هەن لەو وڵاتەدا كە لە ئاست ئەم گەندەڵییەدا كاردانەوەیان هەیە، بۆ نموونە دەبینین لەو وڵاتەدا چینی ناوەند هەوڵی پەرەپێدانی بزنێسی خۆیان دەدەن، چونكە دەبینین هەر كاتێك بیانەوێت ئەم كارە ئەنجام بدەن، ئەوا كەسانێك دێن و دەست بەسەر كارەكانیاندا دەگرن. هەرچۆنێك بێت دۆخەكە زۆر دژوارە و هەندێ جار رەوشەكە بە ئاستێك دەگات، كە خەڵكانێك دەبینیت كاردانەوەیان هەیە لە بەرامبەریدا، بۆ نموونە لە ئێستادا لە وڵاتی ئۆكرانیا و لە سایەی سەرۆكایەتی زیلنسكیدا هەوڵێكی لەم چەشنە هەیە.
* بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی تا چ راددەیەك پێداویستییەكی بنەڕەتیی هێنانەئارای حوكمڕانیی باشە؟
- ئەمە بەندە بەوەی ئێمە باس لە چ كەرتێكی دیاریكراو دەكەین، بەڵام ئەوەی من دەتوانم لێرەدا ئاماژەی پێ بكەم، گرنگیی دروستبوونی كۆدەنگییەك، یان هاوڕاییەكە لە نێوان كەرتی گشتی و كەرتی تایبەتی و كۆمەڵگەی مەدەنییەوە لەبارەی دیدگایەكی هاوبەش بۆ ئایندە و ئەو وڵاتەی هەموویان دەیانەوێت نەوەكانی داهاتوو ژیانی تێدا بەسەربەرن، واتە چۆن بتوانرێت داهاتوویەكی باشتر بۆ منداڵەكان بنیاد بنرێت. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە كە راستە ئەجێندای جیاوازیان هەیە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت بگەنە چارەسەرێك كە لای هەمووان قابیلی قبووڵكردن بێت، ئەویش بە كاركردن لەسەر ئەو بوارانەی دەتوانین بەرژەوەندیی هاوبەشیان تێدا بدۆزیتەوە.
* ئاماژەتان بە حاڵەتی نەفرەتی سەرچاوەكان كرد، بەڵام دەبینین، هەندێ وڵاتی دەوڵەمەند بە نەوت هەن، وەك نەرویج، كە دووچاری ئەم نەفرەتە نەبۆتەوە، لێكدانەوەی ئێوە لەم بارەیەوە چییە؟
- ئەوەی پەیوەست بێت بە نەرویجەوە ئەوا ئەوەی جێی تێڕامانە ئەوەیە كە ئەو ئەندازیارەی بواری پیشەسازیی نەوت كە هاوكاریی حكومەتی نەرویجی كرد بۆ داڕشتنی سیاسەتێكی دروستی نەوتی، كەسێك عێراقی بوو، ئەو هاتبووە نەرویج لە كاتێكدا كە ئەم وڵاتە لە سەرەتای دۆزینەوەی نەوتدا بوو و هیچ كەسێك لە نێو وەزارەتی وزەدا هیچ شتێكی لەبارەی پیشەسازی نەوتەوە نەدەزانی، بەڵام ئەو پێشتر لە وەزارەتی نەوتی عێراق كاری كردبوو و بۆ دۆزینەوەی هەلی كار هاتبووە نەرویج، كاتێكیش وەزارەتی وزە زانیتی ئەم ئەندازیارە لە نەرویجە، راستەوخۆ دایمەزراند و ئەویش هاوكار بوو لە داڕشتنی سیاسەتی نەوتی نەرویج، كەواتە ئێمە خۆشبەخت بووین كە ئەندازیارێكی عێراقی لە وڵاتەكەماندا بووە كە شارەزای داڕشتنی سیاسەتی نەوتی بوو. لەلایكی دیكەوە وڵاتی نەرویج حكومەتێكی سنوورداری هەیە، بەڵام كارمەندانی حكومەت كەسانی لێبڕاو و دڵسۆزن و پەرلەمانیش بە باشی كۆنتڕۆڵی حكومەتی كردووە، بۆیە لەسەر ئاستی وەزارەتەكان كارەكان بە شەفافی بەڕێوەدەچن، هەروەها سیستمێكی سیاسی هەیە كە خۆی رادەستی مەیلی بەهەدەردانی داهات نەكردووە و ژیرانە داهاتەكەی خستۆتەگەڕ. رەنگە هۆكارێكیش ئەوە بووبێت كە ئێمە ئەو دۆخەمان بینی كە دووچاری هۆڵەندا بۆوە، كاتێك نەوت و غاز لە دەریای باكووری ئەو وڵاتەدا دۆزرایەوە، كە بووە هۆی شێواندنی ئابووریی ئەو وڵاتە، كەواتە یەكێك لە خەمە سەرەكییەكانی وەزارەتی دارایی لەم وڵاتەدا بریتییە لە دووچارنەبوون بەوەی پێی دەوترێت نەخۆشیی هۆڵەندی، كە بریتییە لەوەی سەرچاوەیەكی زۆر هەبێت و وڵاتەكەش دەست بكات بە دەرهێنان و هەناردەكردنیان، كە دواتر ئەمە هەڵئاوسانی لێ دەكەوێتەوە و ئابووریی وڵاتەكە لاواز دەكات، ئەم لاوازكردنەش بەشە بەرهەمهێنەرەكانی ئابووری وڵاتەكەت دەگرێتەوە. كەواتە نەرویج نایەوێت ئەزموونی نەخوزراو و ناهەمواری هۆڵەندا دووبارە بكاتەوە.
* هۆكار چییە كە وڵاتی نەرویج یەكێكە لەو وڵاتانەی كە كەمترین گەندەڵیی تێدایە؟
- لە راستیدا ئەگەر گەندەڵییەك هەبێت لەم وڵاتەدا ئەوا پەیوەستە بە دۆستایەتییەوە، واتە مەسەلەكە ئەوە نییە پارە بدرێت و پارە وەربگیرێت، بەڵام هەندێ حاڵەت روویداوە بە هۆی بوونی پەیوەندی و یەكترناسینەوە، ئەویش نەك لە كەرتی نەوتدا، بەڵكو لە بواری پرۆژەكانی ژێرخاندا، ئەمەش هۆكارەكەی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەو خەڵكانە بۆ ماوەیەكی زۆر پێكەوە كاریان كردووە و متمانەیەكی زۆریشیان بە یەكتر هەبووە.
* دواپرسیارمان لەبارەی عێراقەوەیە، ئاشكرایە كە گەندەڵی لەم وڵاتەدا بەربڵاوە، ئێوە پێشنیار، یان راسپاردەیەكتان بۆ گرتنەبەری باشترین و كاراترین سیاسەت و ستراتیژیەت بۆ بەرەنگاربوونەوەی گەندەڵی چییە؟
- ئاشكرایە یەكێك لە كێشە گەورەكان بریتییە لە چۆنیەتیی دەستەبەركردنی دارایی بۆ بواری سیاسی لە وڵاتە هەژارەكاندا، واتە چۆن دەكرێت لە وڵاتێكدا كە سیستمی پەروەردە و كەرتی تەندروستی و كەرتەكانی دیكە لە دۆخێكی خراپدا بن، بەڵام تۆ بێیت و داهاتی گشتی بۆ پرۆسە سیاسییەكە تەرخان بكەیت؟ ئەمە ئەگەر بێت و سیستمە سیاسییەكە بە چەشنێك بێت كە ململانێی تێدا بێت و ئەو ململانێیەش تێچوونی زۆری بوێت، كەواتە دەبێت رێگاچارەیەك بدۆزیتەوە بۆ چۆنیەتی دەستەبەركردنی دارایی بۆ بوارە سیاسییەكە، بە پێچەوانەوە سیاسییەكان رێگایەكی تایبەت بە خۆیان دەدۆزنەوە بۆ دەستەبەركردنی دارایی و پارتەكانیان و بۆ ئەجێندا سیاسییەكانیان دەست بۆ داهاتی گشتی دەبەن.